Szpajza
| deser | |
| Kuchnia | |
|---|---|
| Miejsce powstania | |
| Obróbka żywności | ubijanie |
| Odmiany | |
| cytrynowa, czekoladowa itp. | |
| Składniki | |
Szpajza (z niem. die Speise – potrawa, danie[1]) – deser (legumina) przygotowywany z jajek kurzych znany w kuchni śląskiej i pomorskiej (na Kaszubach[2], Powiślu i Żuławach)[3]. Jest to rodzaj kremu zestalanego żelatyną[4][5][2]. Charakteryzuje się delikatną, puszystą konsystencją[5][3], przypominającą gładką, kremową (galaretkowatą[2]) piankę[6].
Kuchnia śląska
[edytuj | edytuj kod]Jest to deser charakterystyczny dla kuchni śląskiej[5]. Znany jest w niej prawdopodobnie od końca XIX wieku[5]. Przepis na cytrynową szpajzę znajduje się m.in. w Kochbuch für Schule und Haus Marii Wurst z 1911 roku[7].
Znany także pod nazwami: ajerszpajza[8], Szpajzy, Szpajze[9]. Najpopularniejsze smaki to cytrynowa[10] oraz czekoladowa[11][12]. Inne wersje smakowe to m.in. truskawkowa, wiśniowa, agrestowa, waniliowa[11].
Szpajza jest tradycyjnym deserem na Górnym Śląsku, podawanym po obiedzie podczas ważnych uroczystości rodzinnych, takich jak pierwsza komunia, wesele, jubileusze czy dorocznych jak np. Wielkanoc, czy odpust parafialny[5][11]. Najczęściej szpajzę podaje się w dużych salaterkach, z których następnie nabierane są porcje do mniejszych miseczek. Alternatywą jest podanie szpajzy w osobnych pucharkach[11].
Szpajza ma konsystencję pianki. Do ubitych białek dodaje się żółtka utarte z cukrem. Konsystencję utrzymuje żelatyna. Dodając różne składniki, np. sok z cytryny[13], kakao, galaretkę (np. na bazie domowego kompotu) otrzymuje się różne smaki i kolory. Smak szpajzy może być również wzbogacony dodatkiem mocnego alkoholu, np. wódką, która może również służyć do rozpuszczania w niej kakao[14]. Deser ozdabiany jest bitą śmietaną i owocami[11].
Szpajza cytrynowa została wpisana 12 września 2006 roku[5] na listę produktów tradycyjnych województwa śląskiego w kategorii „Wyroby piekarnicze i cukiernicze”, a 16 grudnia 2019 roku[7] pod nazwą „krośnicka szpajza” na listę produktów tradycyjnych województwa opolskiego[11]. 17 września 2021 roku na listę produktów tradycyjnych województwa opolskiego wpisana została citron śpajza (szpajza cytrynowa)[6].
Kuchnia pomorska
[edytuj | edytuj kod]W kuchni pomorskiej znana jest szpajza z sokiem i skórką z cytryny (cytronszpajza), szpajza z dodatkiem lokalnych owoców (w mniej zamożnych domach), szpajza czekoladowa (z kakao) oraz szpajza z karmelem[2][15]. Podawano ją z bitą śmietaną, czasem też np. z bakaliami i krojonymi galaretkami[2]. Stołownicy nabierali porcje deseru ze wspólnego naczynia do miseczek[2]. Śmietankę do polania podawano osobno[2].
Cytronszpajza została wpisana na listę produktów tradycyjnych województwa pomorskiego 19 listopada 2008[2]. Był to deser przyrządzany z okazji świąt oraz takich uroczystości jak wesela i chrzciny[2]. W zamożniejszych domach jadano ją po niedzielnym obiedzie[2].
Zobacz też
[edytuj | edytuj kod]- zabaglione (kuchnia włoska)
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ speise – Tłumaczenie po polsku – Słownik niemiecko-polski Diki [online], www.diki.pl [dostęp 2024-01-21].
- ↑ a b c d e f g h i j Szpajza, cytronszpajza – deser jajeczny, krem jajeczny, [w:] Lista produktów tradycyjnych (woj. pomorskie) [online], Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi [zarchiwizowane 2016-11-25]. Uwaga: jako źródło wykorzystano archiwalną wersję strony ponieważ w nowszych wersjach zgubiono (prawdopodobnie na skutek błędu technicznego) większą część opisu.
- ↑ a b Magdalena Gorlas: Wspaniałe dania z kuchni Powiśla i Żuław. Oto przepisy na: szpajzę cytrynową, kassler i zupę klopsową. [w:] Wysokie Obcasy (wysokieobcasy.pl) [on-line]. Agora SA, 2022-09-22. [dostęp 2024-01-29].
- ↑ „Pierwsza Komunia Święta”. W: Elżbieta Łabońska: Śląska kucharka doskonała. Wyd. I, dodruk. Katowice: Videograf II Sp. z o.o., październik 2009, s. 219. ISBN 978-83-7183-667-1. Cytat: „(…) desery. Były to tzw. szpajzy, czyli kremy zestalane żelatyną o smaku cytrynowym lub agrestowym, podawane w dużych szklanych salaterkach”.
- ↑ a b c d e f Szpajza cytrynowa (krem cytrynowy), [w:] Lista produktów tradycyjnych (woj. śląskie) [online], Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi [zarchiwizowane 2016-11-25]. Uwaga: jako źródło wykorzystano archiwalną wersję strony ponieważ w nowszych wersjach zgubiono (prawdopodobnie na skutek błędu technicznego) większą część opisu.
- ↑ a b Citron śpajza – szpajza cytrynowa, [w:] Lista produktów tradycyjnych (woj. opolskie) [online], Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi, 21 września 2011 [dostęp 2024-01-29].
- ↑ a b Krośnicka szpajza, [w:] Lista produktów tradycyjnych (woj. opolskie) [online], Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi, 18 grudnia 2019 [dostęp 2024-01-29].
- ↑ Przymuszała i Świtała-Trybek 2021 ↓, s. 59.
- ↑ Słownik wyrazów śląskich, gwary śląskiej – Bonclok.pl – Szpajza [online], Bonclok.pl - strona internetowa ze śląskim smakiem [dostęp 2024-01-21].
- ↑ Szpajza cytrynowa -śląski deser [online], www.doradcasmaku.pl [dostęp 2024-01-21]. [niewiarygodne źródło?]
- ↑ a b c d e f Przymuszała i Świtała-Trybek 2021 ↓, s. 460.
- ↑ Anna Lerch-Wójcik, Szpajza czekoladowa [online], Bonclok.pl - strona internetowa ze śląskim smakiem, 6 lipca 2019 [dostęp 2024-01-21].
- ↑ Joanna Świtała Mastalerz, Dorota Świtała-Trybek, Śląska spiżarnia. O jodle, warzyniu, maszketach i inkszym pichcyniu, wyd. 2, Koszęcin 2010, s. 129, ISBN 83-926861-2-8.
- ↑ Marek Szołtysek, Kuchnia śląska: jodło, historia, kultura, gwara ; [sprawdzone przepisy na tradycyjne śląskie potrawy!], Rybnik: Wydawn. Śląskie ABC, 2003, s. 109, ISBN 978-83-88966-07-1 [dostęp 2024-02-10].
- ↑ Wybieramy Pomorski Przysmak! Wakacyjna, bardzo słodka akcja Radia Gdańsk. Radio Gdańsk, 2021-06-25. [dostęp 2024-01-29].
Bibliografia
[edytuj | edytuj kod]- Szpajza, [w:] Lidia Przymuszała, Dorota Świtała-Trybek, Leksykon dziedzictwa kulinarnego Śląska, Opole 2021, ISBN 978-83-7395-919-4.