Tajny związek

Tajny związek – w etnologii termin określający różnego rodzaju stowarzyszenia o działalności skrywanej przed niewtajemniczonymi.

Cechami charakterystycznymi tajnych związków są:
    a) istnienie wewnętrznej struktury opartej na systemie stopni i indywidualnym przywództwie oraz ukrytej siedziby (domostw, miejsc świętych),
    b) określonych zasad przyjmowania nowych członków (często związanych z inicjacją nowicjusza) oraz przedmiotów związanych z rytuałami,
    c) często też istnienie tajemnego języka.

Najczęstszymi związkami tego typu były stowarzyszenia męskie, choć spotyka się też kobiece.

Fenomen tajnych związków od dawna interesował badaczy. Na temat ich powstania wysunięto dwa rodzaje teorii: społeczną i religijną.

Pochodzenie społeczne wysuwali między innymi: Ludwik Krzywicki, Hutton Webster, E.M. Loeb. Badacze ci wskazywali na liczny udział mężczyzn w tego typu organizacjach, co miało wskazywać na powiązanie tych stowarzyszeń z inicjacją młodzieży. Według Webstera istnienie określonej hierarchii w tajnych związkach miało związek z grupami wieku. Uważał on, że inicjacja plemienna i związkowa mają wiele cech wspólnych, jak izolacja, nauka wiedzy tajemnej i posłuszeństwo wobec starszych. Powstanie żeńskich stowarzyszeń jest według niego dowodem rozkładu stowarzyszeń^[1].

Należy tu także wspomnieć o związkach tych organizacji z instytucją domów męskich, znaną na wielu kontynentach. Loeb natomiast wskazywał na występowanie w obu inicjacjach obrzędu przejścia oraz otrzymaniem znaków plemiennych^[2]. Zdaniem niemieckiego etnologa Kunza Dittmera tajne związki powstały w celu zastraszania kobiet^[3].

Religijne pochodzenie tajnych związków wysuwali: Leo Frobenius, S.A. Tokariew i Mircea Eliade. Zdaniem Frobeniusa powstanie tych organizacji miało swe źródło w kulcie zmarłych i boskich przodków.

Eliade podkreśla natomiast misteryjne podłoże obrzędu inicjacji związkowej oraz ich podobieństwo z obrzędami dojrzałości. Według niego celem tego obrzędu miała być symboliczna śmierć i narodziny oraz nadanie nowego, znanego tylko wtajemniczonym imienia, dzięki czemu neofita stawał się nowym człowiekiem.

Głównymi obszarami występowania tego typu organizacji były Afryka zachodnia i Melanezja. W Nowym Świecie istniały one przeważnie w Ameryce Północnej, głównie na wybrzeżu Pacyfiku.

W Afryce tajne stowarzyszenia pełniły głównie funkcje policyjne i sądownicze lub religijne. Działalność tych pierwszych sprowadzała się do wymierzania sprawiedliwości i polowań na czarownice. Zajmowały się tym takie związki, jak jorubańskie Oro i Ogboni, Mmo u Ibów. Niektóre z tych związków, np. związki Poro i Simo, nabrały charakteru organizacji ponadplemiennych, a poleceń ich przywódców nie ośmielał się nie wykonać nawet władca. Należy w tym miejscu wspomnieć o związkach tzw. ludzi-lampartów, działających niemal w całej Afryce zachodniej, czy o związku ludzi-lwów u ludu Sara z Czadu, których członkowie, często przebrani za zwierzęta, napadali i terroryzowali miejscową ludność. Związki o charakterze religijnym, jak np. Zangbeto u Aszanti, Egunggun u Jorubów, Hjondo u ludu Sara, Bagre u ludów Lodagaa, Lobi i Dagari zajmowały się głównie inicjacją młodzieży i kultem religijnym, część z nich z czasem nabrała charakteru bractw religijnych. Na terenie Afryki środkowej istniały także związki kobiece, takie jak Ko Kume, Ndżo-Kholo i Miamba w Kamerunie, Lisimbu u ludu Kuta czy Nyembe w Gabonie.

W Melanezji tajne związki były zjawiskiem niemal powszechnym. Część z nich, jak np. związek Sukwe z Wysp Banksa przekształciła się w kluby męskie, do których mógł należeć każdy dorosły mężczyzna, lecz dostęp do najwyższych stopni wymagał wielkich opłat^[4]. Inne zaś, jak związek Duk-Duk z Nowej Brytanii, pełniły funkcje policyjne, choć nieraz także terroryzowały miejscową ludność.

Na półkuli zachodniej przykładem może być związek kanibali u Indian Kwiakutlów. Część związków zmieniła się bractwa religijne, jak np. Bractwo Węży u Indian Nawaho.

Artykuł 13. Konstytucji RP bezwzględnie zakazuje istnienia organizacji, których struktury lub członkostwo są tajne.

Związki takie, np. mau-mau (związek do walki z kolonializmem), mafia, Różokrzyżowcy czy Ku Klux Klan wymagają ze względu na swą specyfikę odrębnej interpretacji.

• Kaj Birket-Smith: Ścieżki kultury. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1974. Brak numerów stron w książce
• Mircea Eliade: Mity,sny i misteria. Warszawa: Wydawnictwo KR, 1994. Brak numerów stron w książce
• Stanisław Piłaszewicz: W cieniu krzyża i półksiężyca. Rodzime religie i filozofia ludów Afryki Zachodniej. Warszawa: Iskry, 1978. Brak numerów stron w książce
• Charles Gabriel Seligman: Ludy Afryki. Warszawa: PWN, 1972. Brak numerów stron w książce
• Słownik etnologiczny:terminy ogólne. Warszawa: PWN, 1987. Brak numerów stron w książce
• Joachim Wach: Socjologia religii. Warszawa: Książka i Wiedza, 1961. Brak numerów stron w książce
• Lucien Lévy-Bruhl: Czynności umysłowe w społeczeństwach pierwotnych. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1992. ISBN 83-01-10823-1. Brak numerów stron w książce

• Friderick William Butt-Thompson: West african secret societes. Their Organizations, Officials and Teachings, H.F. & G. Weatherby, Londyn 1929.
• Reo Franklin Fortune: Omaha Secret Societes, ,,Columbia University Contributions to Anthropology", nr. 14, 1932.
• John Heron Lepper: Famous Secret Societes, S. Low Marston & Co., Londyn 1932.
• Robert Harry Lowie: Primitive Society, Boni & Liveright, Londyn 1920.
• Edwin M. Loeb: Tribal Initiation and Secret Societes, ,,University of California Publications in American Anthropology and Ethnology", University of California Press, t. XXV, Berkeley 1929.
• William H.R. Rivers: The History of Melanesian Society, Cambridge University Press, Cambridge, 1914.
• Wilson Dallam Wallis: Religion in Primitive Society, F.S. Croft Co., Nowy Jork 1939.
• Hutton Webster: Primitive Secret Societes, Macmillan & Co., New York 1932.

• Obrzęd przejścia
• Inicjacja