Unia gospodarcza i walutowa

Unia gospodarcza i walutowa^{[1][2][3][4][a]} (UGiW), unia gospodarczo-walutowa (UGW) – jeden z elementów współpracy w ramach Unii Europejskiej, ustanowiony w grudniu 1991 roku traktatem z Maastricht. Jej głównym przedsięwzięciem jest utworzenie wspólnej waluty europejskiej oraz przeniesienie polityki pieniężnej na szczebel wspólnotowy.

 Osobne artykuły: strefa euro i euroizacja.

Do unii gospodarczej i walutowej należą wszystkie państwa Unii Europejskiej, jednak w III etapie UGW uczestniczy 20 z nich.

Spośród europejskich krajów nieczłonkowskich wspólną walutę stosuje sześć państw. W porozumieniu z Unią na euroizację zdecydowały się^[4]:

•  Andora
•  Monako^[b]
•  San Marino^[c]
•  Watykan^[c]

Z kolei dwa inne państwa wprowadziły euro bez porozumienia z Unią^[4]:

•  Czarnogóra
•  Kosowo

Pierwsze sformułowania dotyczące współpracy walutowej pojawiły się już w traktacie ustanawiającym EWG^[6]. Priorytetem były jednak wówczas prace nad wspólną polityką rolną, utworzeniem unii celnej oraz – docelowo – wspólnego rynku^[6]. Ponadto funkcjonowanie systemu z Bretton Woods gwarantowało wówczas stabilność walut, co nie rodziło potrzeby zacieśnienia współpracy w tym zakresie^[6]. Dopiero stopniowe załamywanie się dotychczasowego systemu walutowego, które odbiło się negatywnie na handlu w ramach EWG, skłoniło jej członków do wypracowania własnej koncepcji integracji walutowej^[6].

Pierwszy projekt w tym zakresie powstał jeszcze przed ostatecznym załamaniem się systemu z Bretton Woods w 1971 – był to tak zwany raport Barre'a (z 1969)^[7]. Jego następcą był raport Wernera, w którym zaprezentowano projekt utworzenia unii ekonomicznej i walutowej^[6]. Oba projekty nie były jednak w pełni realizowane, m.in. z uwagi na kryzys naftowy oraz rozszerzenie EWG do dziewięciu państw^[7].

 Osobny artykuł: europejski system walutowy.

W 1972 utworzony został mechanizm tak zwanego węża w tunelu^[8]. Szerokie pasmo wahań ustalono na 4,5%, zaś dopuszczalny przedział wahań między poszczególnymi dwiema walutami określono na 2,25%^[8]. Jednocześnie zapoczątkowano budowę systemu instytucjonalnego wspólnej polityki kursowej – w 1973 powołany został Europejski Fundusz Współpracy Walutowej^[8]. 18 grudnia 1978 Rada Europejska, na wniosek Francji i RFN, podjęła decyzję o utworzeniu europejskiego systemu walutowego^[6]. System zaczął obowiązywać 13 marca 1979^[6]. Powołany został umową zawartą między bankami centralnymi państw członkowskich EWG^[6]. Istotę systemu stanowiły trzy elementy^[9]:

• mechanizm kursów walutowych (ERM) – w ramach niego dopuszczalne wahania kursów określono na ±2,25%, zaś dla lira włoskiego na ±6%^[8]. Szersze pasmo wahań uzyskały także kraje dołączające do ERM – Hiszpania (1989), Wielka Brytania (1990) i Portugalia (1992)^[10].
• European Currency Unit – europejska jednostka walutowa ustalona jako ważony średni koszyk walut państw EWG^[9]. Procentowy udział danej waluty zależał od udziału państwa w handlu wewnątrz EWG oraz w wytwarzaniu PKB Wspólnoty^[9]. ECU stało się jednostką rozliczeniową w operacjach finansowych, nie weszło jednak nigdy do obiegu gotówkowego^[9].
• wsparcie kredytowe – mechanizm w ramach Europejskiego Funduszu Współpracy Walutowej^[9].

W czerwcu 1988 na szczycie UE w Hanowerze zapoczątkowano prace komitetu pod kierownictwem przewodniczącego Komisji Europejskiej, Jacques’a Delorsa. Zadaniem komitetu było zaproponowanie wprowadzenia ścisłej unii gospodarczo-walutowej.

Raport Delorsa przewidywał wprowadzenie unii w trzech etapach. Na jego podstawie 1 czerwca 1989 – podczas szczytu unijnego w Madrycie – zdecydowano o rozpoczęciu 1 lipca 1990 pierwszego etapu unii gospodarczo-walutowej.

W grudniu 1989 na szczycie w Strasburgu zwołano konferencję międzyrządową w celu ustalenia, niezbędnych do utrzymania unii gospodarczo-walutowej, poprawek do traktatu. Wspomniana konferencja doprowadziła do powstania Traktatu o Unii Europejskiej, ostatecznie podpisanego w Maastricht w 1992. Traktat stanowił o wprowadzeniu unii w trzech etapach:

• Zgodnie z planem pierwszy etap rozpoczął się 1 lipca 1990. Zniesiono wszelką kontrolę wymiany walut i tym samym wprowadzono pełną swobodę przepływu kapitału. Wzmocniono kooperację między bankami centralnymi dotyczącą unii monetarnej, jak również wprowadzono zakaz uprzywilejowanego dostępu instytucji publicznych do wsparcia finansowego banku.

• Drugi etap rozpoczął się 1 stycznia 1994. Powstał Europejski Instytut Walutowy, odpowiedzialny za pogłębienie współpracy między niezależnymi bankami centralnymi krajów członkowskich. 16 grudnia 1995 ustalono nazwę nowej waluty: euro. W czerwcu 1997 Rada Europejska uzgodniła Pakt stabilności i wzrostu oraz nowy mechanizm wymiany walut (ERM II). Ustanowiono też TARGET – system automatycznych przeliczeń walut narodowych na euro. 3 maja 1998 postanowiono, że 11 krajów oficjalnie utworzy unię gospodarczo-walutową 1 stycznia 1999. W czerwcu 1998 powstał Europejski Bank Centralny.

• Etap trzeci zamrażając narodowe kursy wymiany wobec euro rozpoczął się 1 stycznia 1999. Powołano do życia Europejski System Banków Centralnych, który przejął obowiązki Europejskiego Instytutu Walutowego i odpowiedzialność za politykę walutową Unii Europejskiej. 1 stycznia 2001 do unii gospodarczo-walutowej przyłączyła się Grecja. W styczniu 2002 do obiegu wprowadzono monety i banknoty euro.

Do unii walutowej nie przystąpiły Dania, Szwecja i Wielka Brytania.

Wejście w życie traktatu lizbońskiego w grudniu 2009 wprowadziło pewne zmiany także w odniesieniu do UGW. Przede wszystkim wzmocniona została pozycja państw strefy euro – przyznano im większą autonomię w dziedzinie koordynacji polityki gospodarczej oraz dokonano instytucjonalizacji eurogrupy^[11]. Ponadto EBC stał się formalnie jedną z głównych instytucji UE, wprowadzono podstawy traktatowe dla funkcjonowania Eurosystemu, wzmocniono rolę KE przy EDP oraz ustanowiono nowy element procedury uchylenia derogacji – uzyskanie zalecenia od państw strefy euro^[8].

Warunkiem pełnego uczestnictwa w UGW jest wypełnienie przez państwo członkowskie kryteriów konwergencji^[8]. Wyróżnia się kryteria konwergencji nominalnej oraz kryteria konwergencji prawnej^[8]. Do pierwszej grupy zalicza się:

• kryterium stabilności cen (inflacyjne) – zgodnie z nim inflacja, mierzona wskaźnikiem zharmonizowanym wskaźnikiem cen konsumpcyjnych, w ciągu roku poprzedzającego badanie nie może przekroczyć 1,5 punktu procentowego inflacji w trzech państwach Unii Europejskiej o najbardziej stabilnych cenach^[8][12].
• kryterium fiskalne – państwo w momencie badania nie może być objęte procedurą nadmiernego deficytu^[8].
• kryterium kursu walutowego – państwo przez minimum dwa lata musi uczestniczyć w mechanizmie kursów walutowych. W tym czasie nie może dochodzić do poważnych napięć oraz nie wolno samowolnie przeprowadzać dewaluacji^[8].
• kryterium stóp procentowych – w ciągu roku od momentu badania średnia długoterminowa stopa procentowa nie może przekroczyć o więcej niż 2 punkty procentowe średniej z analogicznych stóp procentowych trzech państw Unii Europejskiej o najbardziej stabilnych cenach^[8].

Z kolei zgodnie z kryteriami konwergencji prawnej należy zapewnić zgodność prawodawstwa krajowego z art. 130 i 131 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej oraz ze Statutem Europejskiego Systemu Banków Centralnych i Statutem Europejskiego Banku Centralnego^[8].

• euro w Polsce

• Katarzyna Kołodziejczyk: Unia Gospodarcza i Walutowa. W: Witold M. Góralski: Unia Europejska. Tom II. Gospodarka – Polityka – Współpraca. Wolters Kluwer Polska Sp. z o.o., 2007, s. 80–99. ISBN 978-83-7526-806-5.
• Anna Jenik, Ewa Pancer-Cybulska: Polityka walutowa i unia walutowa. W: Bolesław Winiarski: Polityka gospodarcza. Wyd. 3. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2006, s. 530–543. ISBN 978-83-01-14785-3.