Walery Eljasz-Radzikowski

Walery Eljasz-Radzikowski

Walery Eljasz Radzikowski
Imię i nazwisko	Jan Kanty Walery Eljasz-Radzikowski
Data i miejsce urodzenia	13 września 1840 Kraków
Data i miejsce śmierci	23 marca 1905 Kraków
Narodowość	polska
Dziedzina sztuki	malarstwo
Epoka	realizm
Ważne dzieła
Bitwa pod Racławicami Śmierć Stanisława Żółkiewskiego
Multimedia w Wikimedia Commons
Teksty w Wikiźródłach
Cytaty w Wikicytatach

Jan Kanty Walery Eljasz-Radzikowski, używał imienia Walery (ur. 13 września 1840^[1] w Krakowie, zm. 23 marca 1905 tamże) – polski malarz i fotograf, popularyzator Tatr i Zakopanego, współzałożyciel Towarzystwa Tatrzańskiego, autor przewodników tatrzańskich, członek korespondent Towarzystwa Muzeum Narodowego Polskiego w Rapperswilu od 1897 roku^[2], członek Wydziału Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” w Krakowie w 1895 roku^[3].

Był synem Wojciecha Eljasza (1814–1904), malarza, autora prac o tematyce religijnej i Tekli z Krzyżanowskich, starszym bratem Władysława Eljasza (rzeźbiarza) i Marii Eljaszówny (malarki i hafciarki). Syn Walerego (z małżeństwa z Natalią z Nyczów) Stanisław Eljasz-Radzikowski był lekarzem, malarzem, badaczem Tatr i Podhala. Rodzina używała zamiast nazwiska Radzikowski przydomku „Eljasz”, który przyjął pradziad Walerego oraz konfederat barski Wojciech Radzikowski, aby uniknąć prześladowań politycznych po upadku powstania^[4]. Walery powrócił do nazwiska Radzikowski dopiero po dwóch pokoleniach, jednak używał go wraz z przydomkiem Eljasz, podobnie jak jego syn.

Walery Eljasz-Radzikowski posługiwał się herbem Ogończyk, pochodził jednak z rodziny mieszczańskiej, która do tego herbu nie miała prawa^[5].

Nauki początkowe Walery Eljasz pobierał w Szkole Wydziałowej św. Barbary, a później w Gimnazjum św. Anny. W 1856 roku ukończył Wyższą Szkołę Realną działającą przy Instytucie Technicznym. W latach 1856–1862 studiował malarstwo w Szkole Sztuk Pięknych w Krakowie pod kierunkiem Władysława Łuszczkiewicza. Jego rysunki zostały wyróżnione na drugiej Wystawie Publicznej w roku 1856. W roku 1858 na Wystawie Szkoły Sztuk Pięknych rysunki artysty wyróżnił jako „najpierwsze” recenzent oraz profesor Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie – Jan Nepomucen Bizański. Naukę kontynuował w latach 1863–1865, w monachijskiej Akademii Sztuk Pięknych (w grudniu 1863 r. zgłosił się do Techn. Malklasse)^[6], a po jej zakończeniu odbył podróż po Europie. W okresie powstania styczniowego pełnił w Monachium specjalną misję zleconą przez powstańczy Rząd Narodowy.

W 1865 r. powrócił do Krakowa. Oprócz twórczości artystycznej zajmował się nauczaniem rysunku w Gimnazjum św. Anny (1872-1891). Ponadto badał dzieje i tradycje Krakowa oraz historię ubiorów, publikując opracowania poświęcone tym tematom.

Jeszcze w trakcie studiów, w 1861 r., po raz pierwszy pojechał w Tatry. Odtąd wielokrotnie je odwiedzał, poświęcając im znaczną część swojej działalności artystycznej. Wydał również Ilustrowany przewodnik do Tatr, Pienin i Szczawnic (1870), brał udział w wytyczaniu szlaków i organizowaniu przewodnictwa tatrzańskiego. Działał w Towarzystwie Tatrzańskim od początku istnienia tej organizacji (1873). W 1887 wytyczył szlak z Jaszczurówki, przez Waksmundzką Polanę, Wodogrzmoty Mickiewicza, do schroniska w Roztoce, który był pierwszą znakowaną ścieżką Tatr Polskich^[7]. W 1876 r. w Zakopanem na Krupówkach wybudował dom, a w latach 1881–1882 kolejny, zwany „Eljaszówką” (ul. Stara Polana), przy którym dziesięć lat później wzniósł jeszcze jeden, zaprojektowany przez jego brata Stanisława (obecnie przy ul. Nowotarskiej, dom zw. później „Siemianówką”)^[8].

Malował głównie obrazy o tematyce historycznej, krajobrazy Tatr, także widoki zabytków Krakowa, portrety, obrazy i malowidła ścienne o tematyce religijnej. W czasie studiów wraz z kolegami (m.in. z Aleksandrem Kotsisem) podejmował wycieczki plenerowe, podczas których malował szkice, pejzaże oraz krajobrazy. Tworzył nie tylko na płótnie, ale również na naturalnym podłożu, np. obraz Matki Boskiej Skalskiej na wapiennej ścianie w Dolinie Mnikowskiej. W trakcie wypraw w Tatry w rysunkach i obrazach utrwalał górskie widoki i zwyczaje górali.

W 1890 r. zaczął fotografować Tatry, lokalne budownictwo, tradycje mieszkańców i ich stroje. Służyły mu one jako pomoc do obrazów i rysunków, były także publikowane w czasopismach, albumach i w formie pocztówek. Nie był pionierem fotografii tatrzańskiej (pierwsze zdjęcia wykonywali pod koniec lat 50. XIX w. Walery Rzewuski i Melecjusz Dutkiewicz), ale przyczynił się do jej spopularyzowania^[9].

W 1858 roku Radzikowski rozpoczął realizację projektu odtworzenia historii ubiorów w Polsce oraz krajach sąsiednich. Materiały zebrane przez niego w latach 1858–1904 pt. Ubiory w Polsce, materiały do dziejów ubiorów X–XVIII w. znajdują się w Muzeum Narodowym w Krakowie^[10]. Na ich podstawie opracowywał swoje rysunki, obrazy historyczne, a także książki dotyczące ubiorów oraz umundurowania wojsk polskich. Jego rysunki opublikowano w wielu książkach dotyczących historii oraz etnografii. W latach 1899–1905 wydrukowane zostały m.in. w serii Ubiory w Polsce i u sąsiadów czy Wojsko polskie Kościuszki. Był również badaczem historii sztuki, a zwłaszcza specjalistą w zakresie kostiumologii. W 1862 r. wydał w Krakowie książkę pod tytułem Ubiory ludu w dawnej Polsce.

26 września 1892 roku przebywał w Radziszowie, gdzie namalował akwarelę przedstawiającą izbę w chałupie chłopskiej^[11].

• Bitwa pod Racławicami – 1862,
• Matka Boska Skalska – 1863,
• Zdobycie Wolmaru na Szwedach – 1865,
• Hetman Czarniecki zachęca Polaków – 1866,
• Mikołaj Kopernik na łożu śmierci – 1869,
• Polichromia w kościele parafialnym w Chochołowie – 1871,
• Jan Sabała Krzeptowski portret – 1889
• Śmierć Stanisława Żółkiewskiego.
• Koleba księdza Stolaczyka w Tatrach – 1876
• Przy Morskim Oku – 1893

• Ubiory ludu w dawnej Polsce, Kraków 1862,
• Illustrowany przewodnik do Tatr, Pienin i Szczawnic, Kraków 1870.
• Kraków dawny i dzisiejszy, Kraków 1902^[12]

• Illustrowany przewodnik do Tatr, Pienin i Szczawnic, 1870,
• Szkice z podróży w Tatry, 1874,
• Ubiory w Polsce i u sąsiadów, 1879–1899, cz.1-2, cz.3
• O nazwie Morskiego Oka w Tatrach, 1884,
• Królowie polscy w obrazach i pieśniach, 1893,
• Konik Zwierzyniecki, 1898,
• Wspomnienie o schroniskach nad Morskim Okiem, 1903.
• Dzieje Polski Augusta Sokołowskiego i Adolfa Inlendera, 5 tomów, 1898
• Święty Franciszek Seraficki w pieśni, 1901

Jego imieniem nazwano ulicę w północno-zachodniej części Krakowa^[13]. Na elewacji kamienicy, w której mieszkał, przy ulicy Karmelickiej 23, znajduje się tablica pamiątkowa.

• 
  Cmentarz Rakowicki.
  Grób Walerego Eljasza-Radzikowskiego.
• 
  Tablica upamiętniająca malarza przy ul. Karmelickiej 23 w Krakowie.

• Marek Grabski, Walery Eljasz Radzikowski – fotograf Tatr i Podhala, „Dagerotyp” 14/2005, s. 14–29.
• Jan Reychman, Przewodniki do Tatr, Pienin i Szczawnic Walerego Eljasza, cz. II, „Ziemia. Ilustrowany Miesięcznik Krajoznawczy”, tom XXVI, numer 9–10, 1947, s. 192–199 (dostępne także on-line).
• Andrzej Szpakowski, Walery Eljasz Radzikowski, Kraków: Muzeum Historyczne Miasta Krakowa, 1960.

• Prace Walerego Eljasza-Radzikowskiego w bibliotece Polona