Zamek w Ojcowie

Zamek w Ojcowie

nr rej. A-1235/M z 17.05.1947 i z 2.11.2010[1]
Państwo	Polska
Miejscowość	Ojców
Inwestor	Kazimierz Wielki
Rozpoczęcie budowy	XIV wiek
Zniszczono	XIX wiek
Położenie na mapie gminy Skała Zamek w Ojcowie
Położenie na mapie Polski Zamek w Ojcowie
Położenie na mapie województwa małopolskiego Zamek w Ojcowie
Położenie na mapie powiatu krakowskiego Zamek w Ojcowie
50°12′43″N 19°49′48″E/50,211944 19,830000
Multimedia w Wikimedia Commons

Zamek w Ojcowie – ruiny zamku, wybudowanego w systemie tzw. Orlich Gniazd, we wsi Ojców w województwie małopolskim, w powiecie krakowskim. Znajdują się na Górze Zamkowej na terenie Ojcowskiego Parku Narodowego na Jurze Krakowsko-Częstochowskiej^[2].

We wczesnej epoce żelaza w miejscu zamku znajdowała się osada kultury łużyckiej zniszczona przypuszczalnie przez najazd Scytów^[3].

Zamek wzniesiono na polecenie Kazimierza Wielkiego w II połowie XIV w.

Tradycja głosi, że nazwa warowni, w swej pierwotnej formie brzmiąca Ociec, została nadana przez samego króla, na pamiątkę walki o tron krakowski jego ojca, Władysława Łokietka, który w okolicznych jaskiniach znajdował schronienie.

W świetle prac archeologicznych i historycznych, zamek wybudowano z polecenia króla Kazimierza Wielkiego pomiędzy latami 1354–1370. Nie ma obecnie podstaw aby stwierdzić, że w miejscu tym istniał wcześniej ufortyfikowany gród drewniano-ziemny. Zamek po raz pierwszy wzmiankowano w 1370 r., gdy wymieniono w jednym z dokumentów pierwszego burgrabię zamku o imieniu Zaklika (Zaclica burgrauio de Oczecz). Zamek Oczecz wymieniony został również w anonimowym tekście Quomodo regebat regnum et populum, w którym umieszczono go w wykazie fundacji Kazimierza Wielkiego. W 1397 r. wzmiankowano kapelana kaplicy zamkowej. Z tego okresu zachowała się wieża zamkowa oraz ostrołukowy gotycki przejazd w bramie zamkowej.

Aż do upadku Rzeczypospolitej (tj. do roku 1795) zamek był siedzibą starostwa niegrodowego^[4]. Za czasów Władysława Jagiełły zamek przed 1385 rokiem został za 500 grzywien oddany w dzierżawę (tenutę) Janowi de Kozcow (z Korzkwi), z prawem jej wykupu przez króla. Potem starostwo wraz z zamkiem i kilkoma okolicznymi wsiami^[4] dzierżawili kolejno: Piotr Szafraniec z Pieskowej Skały (1404–1406), Jan Mężyk z Dąbrowy (1406–1437), Mikołaj z Balic i Ossolina (1440–1459) oraz Zbigniew z Wodzisławia herbu Zadora (1485–1497), Adam Wodzisławski, Jan Boner (1515–1523), Andrzej Tęczyński (1525–1536).

Po 1536 r. zamek przeszedł w ręce królowej Bony Sforzy, która po 20 latach, w związku z wyjazdem do Włoch w 1556 roku, przekazała go Stanisławowi Płazie z Mstyczowa herbu Topór. Po śmierci Stanisława Płazy w 1587 r. zamek trafił do Piotra Myszkowskiego herbu Jastrzębiec, a potem do jego syna Aleksandra Myszkowskiego. W ich czasach zamek został znacznie zaniedbany.

W 1619 r. Aleksander Myszkowski za zgodą króla sprzedał zrujnowany zamek Mikołajowi Korycińskiemu z Pilicy herbu Topór. W 1620 r. lustracja opisała zamek jako zrujnowany, jednak wkrótce nowy właściciel wyremontował go i wybudował od południowej strony nowy budynek na ruinie dawnego gotyckiego. Syn Mikołaja, Mikołaj Ferdynand Koryciński od 1637 roku kontynuował przebudowę zamku. W 1651 roku zamek przeszedł w ręce kanclerza wielkiego koronnego Stefana Korycińskiego. Zamek nie został zniszczony w czasie Potopu szwedzkiego, co potwierdza lustracja z 1660 r.^[5]

Po śmierci wdowy po Stefanie Korycińskim, od 1674 r. starostwo ojcowskie było we władaniu najpierw Jana Kazimierza Warszyckiego, a później Męcińskich, od 1703 r. Morskich, od 1715 r. Łubieńskich i od 1756 r. Ignacy Załuski. W 1787 ostatni starosta Teofil Wojciech Załuski podejmował obiadem króla Stanisława Augusta Poniatowskiego, który w kaplicy zamkowej trzymał do chrztu jego córkę.

W 1802 r. zamek został opuszczony, a spadkobierca Teofil Załuski wywiózł z niego ruchomości. W okresie rozbiorów ponownie zaczął podupadać. W 1815 roku stał się własnością państwową. Konstanty Wolicki, który w 1829 r. nabył go od rządu Królestwa Kongresowego, rozebrał częściowo mury, ponieważ groziły zawaleniem. Z dawnego założenia pozostała jedynie ośmioboczna wieża, brama i dolne partie murów obwodowych.

W 1832 r. dobra ojcowskie w drodze licytacji nabył W. Prędowski, a w 1859 r. jego syn sprzedał je A. Przeździeckiemu, który z kamienia pochodzącego z zamkowych murów wybudował hotel „Kazimierz” i restaurację „Łokietek” (później umieszczono w budynku Muzeum im. Władysława Szafera)^[4].

Pod koniec XIX wieku właścicielem Ojcowa został Ludwik Krasiński, który zlecił prace projektowe zmierzające do odbudowy zamku, jednak zamierzenia te nie zostały zrealizowane. Ludwik Krasiński zasypał fosę, odnowił bramę i obniżył w 1892 r. o ok. 6 metrów nadwątlone górne partie wieży głównej, z zamiarem ich odbudowy (niezrealizowanym). W 1895 r. zamek stał się własnością Marii Ludwiki Krasińskiej. W 1912 i 1913 roku przeprowadzono pierwsze prace remontowe przy wieży. Wieżę uszkodzono w 1914 roku podczas I wojny światowej. W 1935 roku staraniem księżnej Marii Ludwiki naprawiono zwieńczenie wieży i jej wnętrze, o czym świadczy napis na belce, a także wzmocniono mury przy bramie. W latach 1958–1963 zamek wstępnie przebadano i wykonano niewielkie prace polegające na częściowym odgruzowaniu zamku. W ograniczonym stopniu przeprowadzono też niewielkie prace w 1991 zabezpieczając relikty piwnic. W 1996 roku w bramie zamkowej urządzono ekspozycję.

Zamek w Ojcowie obecnie należy do Ojcowskiego Parku Narodowego. Od wielu lat kierownictwo Parku podejmowało starania o realizację prac remontowych na zamku. W ostatnich latach (2016–2019) wykonano szereg prac remontowo – rewaloryzacyjnych w oparciu o dotacje z Unii Europejskiej ze środków Europejskiego Funduszu Regionalnego, z Funduszu Leśnego oraz środki własne Ojcowskiego Parku Narodowego. Wykonano szereg prac odtworzeniowo–remontowych zamku, w tym remont wieży bramnej (położenie nowej elewacji murów, wymiana gontu dachu) oraz remont baszty obronnej (stołpu), która do tej pory nigdy nie była udostępniana turystycznie. Jedną z głównych prac było odtworzenie nieistniejącej od czasów świetności zamku drewnianej zabudowy wnętrza wieży – z odtworzeniem drewnianych schodów i podłóg na 2 kondygnacjach. Wymieniono również zniszczone pokrycie dachu (drewniany gont), osadzono okna w istniejących dotychczas otworach okiennych oraz wyposażono jej wnętrze w multimedialną ekspozycję, w ramach której wyświetlany jest między innymi film o historii tego zamku. Ekspozycja ta będzie sukcesywnie uzupełniana o elementy wyposażenia (repliki broni, zbroi, etc.) oraz wystawy czasowe. Oprócz ww. prac na obszarze zamku wykonano na zboczu stalowe schody wejściowe do baszty, stalowy post widokowy nad ruinami części mieszkalnej zamku oraz nowy punkt kasowy zmieniając jednocześnie jego dotychczasową lokalizację. Obecnie do wykonania pozostają pilne prace konserwatorskie dotyczące zabezpieczenia pozostałych murów obronnych zamku – w celu ich dalszego zachowania oraz ich właściwego uczytelnienia i wyeksponowania w osi widokowej doliny Prądnika – jako element zabytkowej architektury charakterystyczny dla tego obszaru^[6].

Zamek od wielu lat jest odpłatnie udostępniany turystycznie. Do 2019 r. do zwiedzania udostępniano jedynie pomieszczenie z niewielką historyczną ekspozycją w pomieszczeniu wieży bramnej, plac zamkowy ze studnią oraz wzgórze przed basztą obronną. Obecnie do zwiedzania oprócz dotychczasowych miejsc udostępniono basztę obronną oraz pomost widokowy (baszta do 2019 r. nie była udostępniana turystycznie). Po wykonanych pracach rewaloryzacyjnych zamek jest udostępniany przez cały rok w określonych godzinach otwarcia (harmonogram otwarcia zamku znajduje się między innymi na stronie internetowej Ojcowskiego PN)^[7].

• 1991 – Krystyna Kruczek (PKZ Kraków), W. Niewalda
• 2006–2007 – Michał Wojenka (Instytut Archeologii UJ)
• 2011–2016 – Michał Wojenka (Instytut Archeologii UJ)
• 2024 – Michał Wojenka (Instytut Archeologii UJ)

• 1922 – Sukertowa E., Zamek w Ojcowie, Warszawa.
• 1966 – Frazik J.T., Zamek w Ojcowie. Problemy badawcze i konserwatorskie. CT, R.71, z. 4 B, s. 28–34.
• 1977 – Frazik J.T., Zamek w Ojcowie – dzieje, stan zachowania, problemy konserwatorskie. Sprawozdania PAN, XX/1, I–VI. 1976.
• 1983 – Leńczyk G. Katalog grodzisk i zamczysk z terenu Małopolski, oprac. S. Kłodziejski, Kraków.
• 1993 – Laberschek J., Zamek Ojców w średniowieczu. Aura, nr 3, s. 18.
• 1997 – Kołodziejski S., Trzynastowieczne budowle warowne w Dolinie Prądnika. TK, t. 5, s. 71–80.
• 1997 – Kołodziejski S., Z problematyki badań średniowiecznych zamków na Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej. AHP, 5.
• 1998 – Kołodziejski S., Początki zamków na Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej. TK; VII.
• 1999 – Kołodziejski S., Średniowieczne budowle obronne na terenie Ojcowskiego Parku Narodowego i w okolicy w świetle nowszych badań, Ojców.
• 1999 – Falniowska-Gradowska Alicja, Dzieje zamku ojcowskiego, Ojców.
• 2001 – Niewalda W., Rojkowska H., Badania Ikonograficzne i architektoniczne zamku w Ojcowie w 1991 roku, [w:] Badania naukowe w południowej części Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej, red. J. Partyka, Ojców, s. 426–434.
• 2001 – Kołodziejski S., Badania archeologiczne reliktów średniowiecznych budowli obronnych na Jurze Ojcowskiej w latach dziewięćdziesiątych. [w:] Z archeologii Ukrainy i Jury Ojcowskiej. Ojców.
• 2001 – Kruczek Krystyna, Zamek w Ojcowie – wstępne wyniki badań archeologicznych prowadzonych w 1991 r.[w:] Badania naukowe w południowej części Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej, Ojców, Red. J. Partyka.
• 2006 – Bicz-Suknarowska M., Zamek w Ojcowie. Historia, teraźniejszość, możliwości rewaloryzacji, [w:] „Prądnik. Prace i Materiały Muzeum im. Prof. W. Szafera”, 2006, 16: s. 255–266.
• 2008 – Wojenka Michał, Zamek ojcowski w dobie nowożytnej, [w:] Archeologia okresu nowożytnego w Karpatach polskich, red. J.Gancarski, Krosno 2008, s. 341–411.
• 2016 – Wojenka Michał, Sprawozdanie z badań wykopaliskowych przeprowadzonych na zamku w Ojcowie w latach 2006–2014, [w:] Prądnik. Prace i Materiały Muzeum im. prof. Władysława Szafera, nr 26, rok 2016, s. 199–224.

• Ruiny Zamku Kazimierzowskiego w Ojcowie. Informator Turystyczny Ojców.pl. [dostęp 2019-04-28].
• Opis Zamku w Ojcowie. poJurze.pl.
• Galeria zdjęć Zamku w Ojcowie. poJurze.pl.
• Zamek w Ojcowie. Krakowskie okolice.
• Panorama 360° zamku w Ojcowie. galeria-zdjec.pl. [dostęp 2012-12-19]. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-08-17)].
• Archiwalne widoki i publikacje o zamku w bibliotece Polona