Zamek w Pińczowie

Zamek w Pińczowie

nr rej. A.660/1-8 z 16.10.1957, z 19.12.1957 i z 14.01.1972[1]
Zamek w Pińczowie na miedziorycie wg rysunku Erika Jönsona Dahlbergha z 1657 roku
Państwo	Polska
Miejscowość	Pińczów
Architekt	Santi Gucci
Rozpoczęcie budowy	1 poł. XV wieku
Ukończenie budowy	1 poł. XV wieku
Ważniejsze przebudowy	po 1586 - ok. 1600, lata 30. XVII wieku
Zniszczono	koniec XVIII wieku - poł. XIX wieku
Pierwszy właściciel	Zbigniew Oleśnicki, Jan Głowacz Oleśnicki
Kolejni właściciele	Oleśniccy, Myszkowscy, Wielopolscy
Położenie na mapie Pińczowa Dawna lokalizacja zamku
Położenie na mapie Polski Dawna lokalizacja zamku
Położenie na mapie województwa świętokrzyskiego Dawna lokalizacja zamku
Położenie na mapie powiatu pińczowskiego Dawna lokalizacja zamku
Położenie na mapie gminy Pińczów Dawna lokalizacja zamku
50°31′26,46″N 20°31′48,85″E/50,524017 20,530236
Multimedia w Wikimedia Commons

Zamek w Pińczowie – zamek, który znajdował się w Pińczowie, na cyplu wysuniętej na południe skarpy, wznoszącej się nad lewobrzeżną część doliny Nidy i miastem. Niegdyś najwspanialsza siedziba możnowładcza w Małopolsce XV wieku^[2].

Pierwsza wzmianka o castrum Pandziczow (zamku pińczowskim) pochodzi z dokumentu z 1400. Między 1424 a 1428 Pińczów wraz zamkiem kupił biskup krakowski Zbigniew Oleśnicki dla swego brata Jana Głowacza. Oleśniccy w miejscu starej budowli wznieśli nowy zamek, którego budowa trwała 30 lat i pochłonęła znaczne sumy^[3][4].

Zamek wzniesiono z olbrzymich, starannie obrobionych ciosów, w górnych partiach stosując cegłę, na planie czworoboku, gdzie głównym członem zamku był potężny dwukondygnacyjny donżon zbudowany na planie prostokąta. Bryła budowli została wzbogacona narożnymi wykuszami, a na osi elewacji umieszczono większy wykusz, którego podstawa była dodatkowo wzmocniona czterema skarpami. Po przeciwnej stronie wzniesiono dwie kwadratowe wieże o różnej wysokości. W sąsiedztwie większej wieży znajdowała się brama wjazdowa, na piętrze której mieściła się kaplica. Wjazd do zamku prowadził most wsparty na czworokątnym filarze kamiennym, postawionym na stoku wzgórza^[5].

Po śmierci Mikołaja Oleśnickiego, w 1586 zamek nabył biskup krakowski Piotr Myszkowski, który odrestaurował go i gruntownie przebudował. Niewykluczone, że doprowadził rezydencję do stanu, jaki można zobaczyć na szwedzkich rycinach powstałych wg rysunku Erika Jönsona Dahlbergha^[6]. Przekształcono wówczas główny korpus zamkowy; rozbudowano i podwyższono skrzydła, wprawiono nową kamieniarkę w otwory, wzniesiono nowe dachy i cebulaste hełmy oraz gruntownie zmodernizowano wnętrza^[7]. Po śmierci biskupa w 1591 zamek przeszedł w ręce jego bratanka Zygmunta Myszkowskiego, który kontynuował dalsze prace; polegały one w znacznym stopniu na rozszerzeniu rezydencji, która od 1601 stała się głównym dyspozycyjnym i reprezentacyjnym ośrodkiem Ordynacji Pińczowskiej^[6][8].

Niewątpliwie całą przebudowę zamku prowadził architekt i rzeźbiarz królewski Santi Gucci, który był związany z Pińczowem, gdzie miejscowe warsztaty kamieniarskie i kamieniołomy były podporządkowane jego kierownictwu^[6][9][10]. W tym samym czasie budował Gucci dla biskupa Myszkowskiego nowy pałac w Książu Wielkim, a po jego śmierci nadal obracał się w kręgu mecenatu Myszkowskich^[11][12].

Okres zakładania tego wielkiego zespołu przestrzennego zamyka się w ostatnich latach XVI wieku, do śmierci w 1600 Santi Gucciego, głównego projektanta całego założenia zamkowego; chociaż niewykluczone, że po jego śmierci prowadzono jeszcze roboty^[13]. Niewielkie prace budowlane podejmował w latach 30. XVII wieku Ferdynand Gonzaga Myszkowski, jednak ich zakres nie był duży i zapewne ograniczył się jedynie do przedzamcza^[13].

Po śmierci ostatniego przedstawiciela rodu Gonzagów Myszkowskich w 1727, zamek wraz z Ordynacją Pińczowską przeszedł w 1729 w ręce rodziny Wielopolskich. Był to czas schyłku świetności pińczowskiej rezydencji, która już w 1783 była opuszczona i zaniedbana^[14]. Pod koniec XVIII wieku za sprawą margrabiny Elżbiety Wielopolskiej rozpoczęto rozbiórkę zamku, która przebiegała w dwóch fazach; najpierw rozebrano główny gmach zamkowy, a w poł. XIX wieku przestała istnieć reszta budowli^[15][16]. Ocalał jedynie – poza nikłymi śladami murów znajdującymi się na wzgórzu zamkowym – jeden z czterech pawilonów ogrodowych, o którym pisał profesor Adam Miłobędzki:

W narożu ogrodu pozostał tylko pięcioboczny pawilon, którego wyrafinowane, manierystyczne formy są dziś jedynym świadectwem wspaniałości architektury tego niezwykłego założenia^[17].

Zarówno architektura zamku jak i ogólna koncepcja architektoniczno – przestrzenna zespołu bez wątpienia nawiązywała do północnowłoskiego manieryzmu^[18][19], który charakteryzował dzieła Santi Gucciego^[20][21].

Rezydencja pińczowska składała się z górnego, właściwego zamku zgrupowanego wokół niewielkiego dziedzińca oraz dolnego reprezentacyjnego przedzamcza z większym dziedzińcem otoczonym oficynami z basztami w narożach i ziemnymi fortyfikacjami. Na stokach i u podnóża cypla, na którym wznosił się zamek oraz przedzamcze, znajdował się obszerny zwierzyniec otoczony nieregularnym wielobokiem muru, wzmocnionym obronno-dekoracyjnymi wieżyczkami. Między zwierzyńcem a miastem rozciągał się ogród o czterech kwaterach, otoczony murem z pawilonami ogrodowymi w narożach. Cały ten zespół architektoniczno - przestrzenny tworzył wraz z przylegającym miastem harmonijną całość, gdzie akcentem zamykającym całą kompozycję stała się fontanna na środku rynku^[14][22].

 Zobacz też: Pawilon ogrodowy w Pińczowie.

• Bohdan Guerquin, Zamki w Polsce, Warszawa 1984.
• A. Fischinger, Santi Gucci, architekt i rzeźbiarz królewski XVI wieku, Kraków 1969
• Leszek Kajzer, Stanisław Kołodziejski, Jan Salm, Leksykon zamków w Polsce, red. naukowa L. Kajzer, Warszawa 2007
• Adam Miłobędzki, Zamek za Myszkowskich w Pińczowie. U początków nowożytnej rezydencji w Polsce, [w:] Sarmatia artistica. Księga pamiątkowa ku czci profesora Władysława Tomkiewicza, Warszawa 1968
• Aleksander Andrzejewski, Leszek Kajzer, Jerzy Sikora, Sprawozdanie z badań zamku w Pińczowie w 2005 roku, [w:] Łódzkie Sprawozdania Archeologiczne, nr 10, 2006–2007, ss. 337-352^[1]
• Leszek Kajzer, Między Chęcinami a Pińczowiem, czyli o nowych badaniach obu warowni, [w:] Klio viae et invia, Wydawnictwo DiG, Warszawa 2010

• Archiwalne widoki zamku w bibliotece Polona