Bogumili

Razvoj bogumilstva od X do XV veka.

Bogumili (stariji oblik: bogomili) su bili pristalice hrišćanskog učenja koje se razvijalo od X do XV veka među Slovenima na Balkanu. Pretpostavljeni osnivač učenja, pop Bogomil, je propovedao u Makedoniji sredinom 10. veka. Zalagali su se za povratak izvornom hrišćanstvu,[1] odbacujući crkvenu hijerarhiju, vlast i nasilje, u ime "evanđeoskog ravenstva".[2] Glavna politička tendencija bogomilstva je bila otpor vizantijskoj državnoj i crkvenoj vlasti, što je pomoglo da se pokret brzo raširi među balkanskim Slovenima.[3]

Bogumilstvo se iz Makedonije i Bugarske proširilo Vizantijskim carstvom, Kijevskom Rusijom, Srbijom, Bosnom, Dalmacijom, Italijom i Francuskom, a u manjoj meri i drugim zemljama zapadne Evrope, stigavši čak do Britanskih ostrva.[4][5] Početkom 13. veka, hrišćanske zajednice Evrope, koje su obuhvatale pavlićane i bogumile na istoku i katare na zapadu, bile su povezane u mrežu koja se protezala od Crnog mora do Atlantskog okeana.[6] Vladajuća crkva, kako istočna, tako i zapadna, žestoko je gonila bogomile. U tu svrhu je sazvano više sabora na kojima sa oni proglašeni jereticima, spaljivane su knjige i ljudi, a pokrenuto je i nekoliko vojnih pohoda.

Danas oko bogumila postoje mnoge kontroverze – od osporavanja njihovog postojanja, do prisvajanja njihovog nasleđa. Neki autori bogumilstvo posmatraju kao reformsku struju unutar vizantijskog pravoslavlja[3], a neki ih smatraju čak i prethodnicom velike reformacije zapadne crkve.[7] Često se smatra da su stećci, srednjovekovni nadgrobni spomenici, ostaci bogumilske kulture. Postoji i teza o masovnom prelasku bogumila na islam, koju uglavnom zastupaju bošnjački autori.[8]

Imena

Kozmina Beseda na jeres

Iako su se pristalice ovog učenja nazivale hrišćanima (hristijani, krstjani), u nauci se obično koristi naziv bogumili[4]. Etimologija imena bogumili se izvodi od staroslovenskih reči "Bogo miluj" (Bože pomiluj)[7], pa pojedini autori bogomilstvo nazivaju učenjem o božjoj milosti.[9] Još uvek je sporno je li naziv potekao od pretpostavljenog osnivača učenja, popa Bogumila, ili je on to ime uzeo nakon što je postalo naziv pokreta. Neki autori smatraju da reč bogumili odgovara sirijskom masalijani, što znači molitelji.

U grčkim izvorima se nazivaju kudugeri (što neki smatraju za iskvareno kalugeri) ili fundagijagi (gr: funda - torba), u Srbiji torbeši (jer su vazda nosili torbu uza se) i babuni (po planini Babuni u Makedoniji), dok su u Dalmaciji i Italiji nazivani patareni (prema siromašnom predgrađu Milana, Pataria).[4] Najčešći nazivi na zapadu su bili albižani (po gradu Albi) i katari (starogrčki: καθαροί - čisti, povezano sa katarza - pročišćenje). U Francuskoj se sreće i naziv Bougres (Bugari), a u Italiji Sclavini (Sloveni), što ukazuje na slovensko poreklo njihovih verovanja.[4]

Hrišćanska crkva bogomilsko učenje često naziva manihejstvom (po persijancu Maniju koji je nastojao da učenja Zaratustre, Bude i Hrista uključi u jedinstven filocofski sistem), čime se pored dualizma, naglašava i eklekticizam.

Poreklo

Hrišćanstvo je na Balkanu prisutno još od vremena apostola Pavla i Tita, koji su propovedali jevanđelje u Makedoniji i Dalmaciji u 1. veku.[10] Bogumilstvo, kao verski pokret unutar hrišćanstva, javilo ce među Južnim Slovenima centralnog Balkana u vreme njihovog pokrštavanja u srednjem veku, kao vid otpora helenizaciji crkve.[3] Velika središta bogumilstva su se nalazila na mestima starih hrišćanskih središta u Makedoniji, Dalmaciji i Bosni. Verska osnova bogomilstva je rano hrišćanstvo, gde čoveku nisu bili potrebni posrednici, niti posebne verske zgrade radi obraćanja Bogu.[11] Neki autori smatraju da je na razvoj ove specifično slovenske forme hrišćanstva uticala i stara slovenska vera, koja je bila religija prirode.[12]

Ukras izgubljene, navodno bogumilske, knjige.

Jer, bogumilstvo nije ovde na Balkanu samo manihejska dualistička jeres, nego je ono i stalni bunt protiv Crkve i države, svojine i prava, sve ono, jednom reči, što je u balkanskim narodima anarhično i anarhoidno.

– Vladeta Jerotić

Smatra se da su na pojavu bogumilstva uticali hrišćanski verski pokreti pavlićana i masalijana. Masalijanstvo je asketski pokret koji se pojavio u Siriji krajem IV veka, odakle se kasnije proširio na Malu Aziju i Balkan. Nazvani su moliteljima (sirijski: m'salijane – molitelji) jer su upražnjavali neprestanu molitvu.[4] Pavlićani su bili antivizantijski pokret koji se pojavio u 7. veku u Jermeniji i istočnim provincijama Vizantijskog carstva. Težili su vraćanju starom dobu ranohrišćanskih opština, pokazujući izrazitu borbenost protiv crkvenog sjaja i bogatsva, jerarhije i učešća u spletkama dvorskog života.[13] Bili su protiv naknadnih svetaca, koji se slave pored Hrista i gotovo ravno njemu, i protiv klanjanja ikonama, što smatrahu idolopoklonstvom.[13] Vizantijski car Konstantin V Kopronim (741-775) je preselio više hiljada pavlićana iz Sirije i Jermenije na Balkan kao graničare, a 970. je car Jovan I Cimiskije prinudno preselio oko 200.000 Jermena pavlićana u Trakiju i naselio ih oko Filipopolja (današnjeg Plovdiva), kao odbranu od nadirućih Bugara. Međutim, oni se ubrzo udružuju sa Bugarima u čestim pobunama protiv Vizantije.

Kao osnivač bogumilskog učenja se najčešće navodi pop Bogumil, sveštenik koji je oko 950. godine propovedao u oblasti Velesa i Prilepa u Makedoniji[14]. Bogumilstvo se velikom brzinom proširilo među slovenskim stanovništvom Balkana, što se delom objašnjava političkim razlozima. Hijerarhija rimske crkve, kako istočne tako i zapadne, koja je podržavala vladajuće slojeve i davala im autoritet vlasti, bila je strana Slovenima.[15] Bogumili su težili jednostavnijem obliku hrišćanstva i čišćenju crkve od težnje za svetovnim dobrima, vlašću i bogatstvom.[3]

Učenje

Glavni problem sa rekonstrukcijom bogumilskog učenja je što skoro svi sačuvani podaci dolaze od njihovih progonitelja.

Etika

Osnov bogumilske etike je poštovanje života. Bili su protiv ubijanja, ne samo ljudi već svega što diše i što se kreće – u ishrani su bili vegetarijanci, a u političkim pitanjima pacifisti.[3] Pojedini naučnici običaj sušenja voća u Bosni, radi ishrane preko zime, smatraju ostatkom bogomilske kulture.[3] Bogomilska etika odbacivala je svaku laž, što se vremenom razvilo u odbojnost prema trgovini „koja nužno zavodi na laž, prevaru i krivokletstvo“.[3] Takođe su izbegavali javna zvanja i bavljenje politikom. Bavili su se uglavnom zemljoradnjom, zanatima i umetnošću (poznati su kao dobri skulptori). Smatrali su da svako treba živeti od svojih ruku. Jednaka sramota im je bilo milostinju davati ili primati, tako da kod njih nije bilo prosjačenja.[3] Takođe su prezirali svaki prisilan i suvišan rad, govoreći da se ne valja suviše truditi za zemaljske stvari.[16]

Pretpostavlja se da je postotak pismenosti među njima bio izrazito visok, odnosno da je „daleko nadilazio tadašnji evropejski nivo“.[3] Svako je ohrabrivan da čita Sveto pismo, a ne samo sveštenstvo, pa su stoga vernici jedni druge učili čitanju i pisanju.[3]

Smatra se da su žene stekle visok stepen društvene emancipacije u bogumilskom pokretu, što im je omogućilo da se opismene, da propovedaju na maternjem jeziku, da čitaju Sveto pismo i apokrife.[17] U bogumilskim zajednicama, hižama, su živeli zajedno hrišćani i hrišćanke (krstjani i krstjanice). Žene nisu posmatrane kao stvorenja podređena muškarcu, jer su i one i oni bili duše uhvaćene u zemnom telu. Glavna težnja bogumila - napuštanje materijalnog sveta i povratak u duhovnu stvarnost – stavljala je muškarce i žene u isti položaj radikalnog poricanja zemaljske egzistencije.[17] Žene su imale pravo da se zaređuju, da ispovedaju, da duhovno napreduju i da postanu savršene, što je posebno gnevilo pravoslavno i katoličko sveštenstvo.[17] Prema nekim procenama, brojčani odnos između sovršitelja i sovršiteljki je bio tri prema jedan.[18] Neki smatraju da su na zapadu katarke prve započele sa osnivanjem dobrotvornih društava koje nalazimo u srednjevekovnim gradovima mnogo kasnije.[17] Kao primer rane ženske emancipacije na Balkanu, treba pomenuti bogumilsku učiteljicu i predvodnicu Irinu iz Soluna, koja je živela u 14. veku.[19]

Versko učenje

Bogumili su izvore svoga učenja nalazili, pored Svetog pisma, i u apokrifnim spisima, u to vreme rasprostranjenim na staroslovenskom jeziku[2] (vidi: slovenski apokrifi).

Smatra se da su svet posmatrali kao večnu borbu dobra i zla, u kojoj je svaki čovek pozvan da učestvuje.[4] Dobro, to je Bog i nepropadljivo u čoveku, duša. Zlo je ono propadljivo, tvar, odnosno telo. Verovali su da Bog nije stvorio ono što će biti uništeno, a pošto će vidljive stvari biti uništene, nisu stvorene od dobrog nego od zlog Boga[20] (vidi: demijurg). Razlikovali su zlog boga Starog zaveta od dobrog Boga jevanđelja. Budući da je materijalni svet zao, glavni životni zadatak je oslobođenje duše iz tamnice tela. Oslanjajući se na reči jevanđelja: „Budite vi, dakle, savršeni kao što je savršen Otac vaš nebeski“ (Matej 5,48), krstjani i krstjanice nastoje da se duhovno usavrše, odnosno da savladaju telesne strasti, asketizmom, postom i molitvom. Prema uspehu u tom nastojanju, među njima se razlikuju sovršitelji (lat: perfecti), koji dobro poznaju jevanđelje, i upražnjavaju post i podvižništvo, odrekavši se svojine, i verujući (lat: credentes), koji učestvuju u obredima, ne upražnjavajući strog asketizam. Sovršitelji su poštovani kao duhovne starešine i njihov broj nikad nije bio naročito velik. 1240. godine, kada se dualističko učenje raširilo po Evropi i kada je vernika bilo između 2,5 i 3 miliona, inkvizitor Rajnero Sakoni, bivši pripadnik pokreta, procenio je broj savršenih na oko četiri hiljade.[7]

Bogumili predstavljaju kod nas kontinuum onih primitivnih prasnaga koje nisu htjele da se podrede organiziranom nasilju feudalnih baruna, ni rimskih, ni bizantinskih biskupa.

– Miroslav Krleža

Sebe su smatrali sledbenicima apostola, a Rimsku crkvu posprdno nazivali crkvom idola. Odbacivali su i rimskog papu i carigradskog patrijarha. Prevode Bibliju na staroslovenski jezik i čuvaju slovenska narodna imena. Žestoko napadaju crkveno ustrojstvo, posebno sveštenstvo na čelu s episkopima (biskupima), kojima poriču svaku vlast nad vernicima. Za crkvenu organizaciju su tvrdili da nema ničeg zajedničkog sa istinskom hrišćanskom opštinom. C obzirom da zvaničnu crkvu ne priznaju kao organizaciju istinskih hrišćana, sledstveno tome ne priznaju ni rešenja vaseljenskih crkvenih sabora, koje je sazivao car. Zbog toga su više puta anatemisani od crkve:

Da bude proklet onaj, koji ne prima sedam svetih pravoslavnih sabora naših otaca, što nose u sebi Boga i Svetog Duha, i ne poštuje dogme i pravila, no ih huli i izopačava.[21]

Nisu imali posebnih verskih građevina namenjenih bogosluženju, već su se zajednički molili u prirodi ili u svojim kućama (vidi: kućna crkva). Učitelje su birali između sebe, i nisu imali posebnih sveštenika.[4] Ispovedali su se međusobno, poput ranih hrišćana, kojima ispovest beše javna, radi pomirenja sa celom zajednicom. Nisu prihvatali spise crkvenih otaca, jer su ih smatrali novotarijom i odstupanjem od izvornog hrišćanstva. Odbacivali su službu božju (liturgiju) i svete tajne, jer smatrahu da ih nije predao Isus, nego ih je uvela crkva.[16] Poput ranijih vizantijskih ikonoboraca, klanjanje ikonama smatrahu idolopoklonstvom. Poštovanje kostiju (moštiju) svetaca smatrahu sujeverjem. Krštenje su vršili samo nad zrelim muškarcima i ženama, i to ne vodom, već duhovno, knjigom. Bili su protiv krštavanja dece, koja ne uviđaju značaj toga čina. Krst nisu smatrali svetim simbolom, već spravom za mučenje na kojoj je razapet najveći predstavnik dobra. Poricali su vaskrsenje tela, smatrajući da samo duša može vaskrsnuti. Takođe, nisu verovali u bukvalno pretvaranje vina u krv Hristovu, niti hleba u Hristovo telo. Uglavnom, svode versku simboliku u granice kritike zdravog razuma.[13]

Bogumili su odbacivali crkvenu jerarhiju, krštenje, sveto pričešće i sve ostale svete tajne, poštovanje crkvenih zgrada, ikona, krstova, svetih moštiju, liturgije, čuda, crkvene kanone i crkvene zakone.

– Nikolaj Velimirović

Dualističko učenje se često objašnjava kao izraz nezadovoljstva potlačenih, koji ne mogu razjasniti zašto svemogući i pravedni hrišćanski Bog jednima daje mnogo dobra i malo zla, a drugima mnogo zla i malo dobra (vidi: problem teodiceje).[4]

Društveno učenje

Za razliku od zvaničnog hrišćanstva koje govori da je svaka vlast od Boga, bogumili su tvrdili da je sva vlast od Đavola, "kneza ovoga sveta" (Jn. 14,30). Prema njihovom učenju svi su ljudi braća. Odbacivali su crkvenu jerarhiju, vlast i nasilje, u ime "evanđeoskog ravenstva" (jednakosti).[2] Bogumilstvo je, tvrdi Stanoje Stanojević, imalo "komunističkih i anarhističkih primesa", jer su bili protiv porodice, Crkve i države. Nisu priznavali zakletvu (feud), na kojoj je počivao feudalni sistem. Odbijaju da plaćaju porez, da ratuju i da rabotaju (vidi: sistem rabota) za feudalnog gospodara. Propovedaju siromaštvo i istupaju protiv bogatstva i bogatih.

Uče svoje da se ne pokoravaju vlastima, kore boljare[22], rugaju se starešinama, smatraju Bogu mrskim onog koji rabota za cara i robovima govore da ne služe za svoje gospodare.

– Prezviter Kozma

Glavna politička tendencija bogomilstva je bila otpor vizantijskoj državnoj i crkvenoj vlasti, što je pomoglo da se pokret brzo raširi među balkanskim Slovenima.[3] Tome pogoduje otpor slovenskih plemena koja ne žele da izgube svoju samostalnost i padnu pod vlast nekog cara, kralja ili vlastelina kojem bi morali plaćati poreze. Do crkvenog raskola 1054. su bili protiv hegemonije saborne rimske crkve, a kasnije ne pristaju da se svrstaju ni uz istočnu ni iz zapadnu stranu, protiveći se i helenicaziciji i latinizaciji hrišćanstva.

Razvoj bogumilstva

Bogumilstvo je nastalo među Slovenima Balkana, da bi se ubrzo proširilo i među neslovenskim stanovništvom Vizantije. Istovremeno se širi na slovenski sever, u kijevsku Rusiju, i preko Dalmacije i Italije, ka zapadnoj Evropi, sve do britanskih ostrva.

Bogumili nisu bili anarhoidna sekta već državno organizovana laička pastva, koja je u međunarodnim omjerima između Lombardije i Albigenza igrala ulogu vrhovnog arbitra.

– Miroslav Krleža

Bogumili u Makedoniji

Glavni članak: Bogumili u srednjovekovnoj Makedoniji

U IX i X veku Makedonija, usled delovanja Klimenta Ohridskog i njegovih učenika, postaje središte slovenske pismenosti i prosvete. Dva glavna centra su bili Ohrid i Preslav, gde je za nekoliko godina opismenjeno oko 3500 ljudi[23]. Tu se, osim zvaničnih crkvenih knjiga, izučavaju i apokrifni spisi koji se sa grčkog prevode na staroslovenski jezik.[24] Tokom 10. veka, u Makedoniji propoveda pop Bogomil te ona postaje središte novog hrišćanskog učenja. U njoj se osnivaju glavne bogumilske opštine, na donjem Vardaru i oko planine Babune.[14]

Bogumili u Bugarskoj

Glavni članak: Bogumili u srednjovekovnoj Bugarskoj

Bogumili u Bugarskoj se pojavljuju sredinom 10. veka. Jovan Egzarh, bugarski sveštenik i teolog, napada dualističke jeretike u Šestodnevu, napisanom oko 915. godine. On naširoko raspravlja o tome da ne postoji zlo načelo (zъla sila) u stvaranju. Prezviter Kozma, u traktatu pod naslovom Beseda na jeres, pisanom oko 972. godine navodi da su „bogumrski jeretici“ „verovali i mislili da stradaju za pravdu i da će dobiti od Boga nekakvu nagradu za okove i tamnicu”, iz čega se vidi da su još u 10. veku u Bugarskoj bili surovo gonjeni od strane vlasti.[16] Car Boril je 11. februara 1211. godine u Trnovu sazvao državno-crkveni sabor protiv bogumila u Bugarskoj.

Bogumili u Rusiji

Prva strana Novgorodskog kodeksa iz 11. veka.

1004. godine, oko 25 godina nakon zvaničnog uvođenja hrišćanstva u Kijevsku Rusiju, sveštenik Adrijan je naučavao sličnu doktrinu kao bogumili, i zbog toga je bio zatvoren od strane Leontija, Kijevskog vladike. 1125. godine je crkva na jugu Rusije osudila kao jeretika propovednika po imenu Dmitri.

2000. godine je pronađen Novgorodski kodeks, zbirka apokrifnih spisa, prevoda i originalnih slovenskih dela, koji svedoči o prisustvu bogumilskog ili sličnog "nepravovernog" učenja u oblasti Novgoroda na prelazu iz X u XI vek.[25] Takođe se smatra da je ukrajinska bajka o Pravdi i Krivdi (kazka pro Pravdu й Krivdu) inspirisana bogumilskim dualizmom.[26]

Bogumili u Vizantiji

Glavni članak: Bogumili u Vizantiji

Bogumilstvo se u Vizantiji prvo pojavljuje među Slovenima, te se ubrzo širi i među neslovenskim stanovništvom Carigrada i Male Azije. 1034. godine Jevtimije, carigradski monah, rodom iz Akmonije u Maloj Aziji, piše polemički spis protiv maloazijskih bogumila.[27] Car Aleksije I Komnin (1081-1118) započinje progone bogumila i pavlićana, koji nisu hteli da prihvate zvaničnu pravoslavnu veru i bunili su se protiv vizantijske vlasti. Tokom 1140-ih je u Konstantinopolju održan niz suđenja bogumilima. Jedna od ozbiljnijih provala bogumilstva se zbila početkom 1320-ih, paralelno sa pojavom isihazma, na Svetoj Gori, monaškom središtu pravoslavnog sveta.[28]

Bogumili u Raškoj

Glavni članak: Bogumili u srednjovekovnoj Srbiji
Poluverci, freska u crkvi svetog Ahilija u Arilju (oko 1290. godine)

Bogumile su u srednjevekovnoj Srbiji pravoslavna crkva i nemanjićka država progonile kao jeretike, nazivajući ih babunima.[4] Veliki župan Stefan Nemanja je 1186. godine sazvao crkveno-državni sabor protiv bogumila u Raškoj. Na saboru je njihovo učenje osuđeno kao jeres čije je pominjanje zabranjeno, njihovom poglavaru je "urezan jezik u grlu njegovu" i mnoge verske starešine su spaljene na lomači. Nakon toga su usledili progoni bogumila u Raškoj, tokom kojih su mnogi vernici kažnjeni raznim telesnim kaznama i prognani iz zemlje, sva imovina je oduzeta, a njihove knjige spaljene.[29] Ipak, i posle 150 godina neprijateljske politike Nemanjića, sa njima se susreo i Dušan Silni, koji donosi odredbe protiv njih u svom zakoniku.

I ko rekne babunsku reč, ako je vlastelin, da plati sto perpera, akoli je sebar da plati dvanaest perpera i da se bije štapovima.

– Dušanov zakonik, član 85.

Bogumili u Bosni

Glavni članak: Crkva bosanska

Crkva bosanska je bila crkvena zajednica bosanskih hrišćana u srednjem veku, koja za vreme bana Kulina (1180-1204) dospeva u središte međunarodne pažnje jer pruža utočište prognanim patarenima iz Dalmacije i babunima iz Raške. Kulin prognanicima pruža utočište, i prima ih kao dobre hrišćane, ostavši u narodu upamćen kao „dobri ban Kulin“. Usled dvadesetogodišnjeg krstaškog rata protiv katara u Francuskoj od 1209. do 1229. godine, mnogi prognani takođe beže u Bosnu. 1223. godine, za vreme starešinstva djeda Rastudija, papin legat za Francusku piše o postojanju jeresonačelnika kojeg katari nazivaju papom a koji živi na Balkanu.[30] Papa Grgur IX 1234. godine započinje krstaški rat protiv jeretika u Bosni.

Bogumili u Dalmaciji

Glavni članak: Patareni u srednjovekovnoj Dalmaciji
Spaljivanje ljudi koje je crkva proglasila jerecima.

Smatra se da bogumilstvo u Dalmaciji ima preteče u glagoljaškom pokretu (vidi: Grgur Ninski) i ćirilometodijskoj tradiciji slovenskog bogosluženja. Patarensko, odnosno bogumilsko učenje je u dalmatinske gradove prodrlo tokom 12. veka, a naročito u Zadar, Trogir i Split. Na katarskom saboru u Sen Feliksu održanom 1167. godine, pominje se i crkva Dalmacije. 1185. je održan metropolitanski sinod u Splitu koji proklinje sve "sekte heretika" koji "ocrnjuju nauku" rimske crkve i traži od vlasti u dalmatinskim gradovima oduzimanje njihove imovine, njihovo izopštenje i progon. Novi splitski nadbiskup Bernard je ubrzo po preuzimanju dužnosti 1196. godine prognao patarene iz grada, zaplenivši im imanja. Mnogi prognani su tada, početkom 1200. godine, našli utočište pod okriljem crkve bosanske i bana Kulina.

Bogumili na Zapadu

Glavni članci: Patareni i Katari
Proterivanje golih katara iz Karkasona 1209. godine

Bogumilski pokret se iz Dalmacije širi ka Italiji i Francuskoj gde ih nazivaju patarenima, odnosno katarima. Mnogi slovenski apokrifi su prevođeni na latinski i kružili među katarima. Katarstvo se učvrstilo u grofoviji Tuluz u južnoj Francuskoj i u italijanskim gradovima. Na III Lateranskom koncilu (saboru) katoličke crkve, održanom 1179. godine, jeretici su udareni izopštenjem i stavljeni u nadležnost svetovnih vlasti koje su ih dužne goniti.[30] Papa Inoćentije III je 1208. pokrenuo katarski krstaški rat u južnoj Francuskoj, tokom kojeg je ubijeno više stotina hiljada ljudi. Smatra se da je ovaj verski pokret služio kao osnova za kasniju evropsku crkvenu reformaciju.

Toponimi

Na bogumile danas podsećaju toponimi u Makedoniji, poput sela Babuna, Bogomila (kod Velesa), Torbači, Kutugerci (u Bugarskoj), Jeremija, planina Babuna i reka Babuna, dolina Bogomilsko pole i dr. Potok Babun kod Mostara i prezime Babunović u Srbiji, Hrvatskoj i Bosni.

Poznati bogumili

Bogumili u umetnosti

Bogumilsko svetilište u Travniku

Srednjevekovni balkanski jeretici su inspirisali brojne umetnike:

Izvori

  1. ↑ Bogomili su sebe smatrali izvornijim hrišćanima od pravoslavaca, kojima su zamerali zbog izmene hrišćanskih predanja i običaja, što se vidi iz njihove argumentacije u Besedi na jeres i Žitiju svetog Ilariona
  2. ↑ 2,0 2,1 2,2 Branko Bjelajac, Srbi i rukopisno Sveto pismo
  3. ↑ 3,00 3,01 3,02 3,03 3,04 3,05 3,06 3,07 3,08 3,09 3,10 Ivo Pilar, Bogomilstvo kao religiozno-povijesni te kao socijalni i politički problem
  4. ↑ 4,0 4,1 4,2 4,3 4,4 4,5 4,6 4,7 4,8 Bogumili, Enciklopedija leksikografskog zavoda, Zagreb 1955. I svezak, str. 530-534.
  5. ↑ „Bъlgarskite bogomilski predstavi v Angliя”. Arhivirano iz originala na datum 2010-12-21. Pristupljeno 2011-08-22. 
  6. ↑ Bogomil, Encyclopædia Britannica. 2009.
  7. ↑ 7,0 7,1 7,2 L. P. Brockett, The Bogomils of Bulgaria and Bosnia: The Early Protestants of the East
  8. ↑ U prilog tome se navode godišnje dove bosanskih muslimana, koje se održavaju u prirodi, na dovištima, a smatraju se preživelim i prilagođenim bogumilskim običajem. Mnoga dovišta se nalaze na mestu nekadašnjih hiža, a vreme održavanja je tačno utvrđeno, za razliku od pokretnog islamskog kalendara. Ovakav običaj je jedinstven u islamskom svetu.
  9. ↑ „Ю.K. Begunov, Novoe o bolgarskom bogomilьstve”. Arhivirano iz originala na datum 2007-12-18. Pristupljeno 2011-08-22. 
  10. ↑ Biblija, Dela apostolska
  11. ↑ Melanija Šerdenkovska, Bogomilsko dviženje i negovite implikacii
  12. ↑ Milan Budimir, Sa balkanskih istočnika, Srpska književna zadruga, Beograd, 1969.
  13. ↑ 13,0 13,1 13,2 „Vladimir Ćorović, Bosna i Hercegovina”. Arhivirano iz originala na datum 2009-03-23. Pristupljeno 2011-08-22. 
  14. ↑ 14,0 14,1 „Bogomil as a religious creed that emerged in Macedonia”. Arhivirano iz originala na datum 2007-10-25. Pristupljeno 2011-08-22. 
  15. ↑ Nevill Forbes, The Rise and Fall of the First Bulgarian Empire
  16. ↑ 16,0 16,1 16,2 Prezviter Kozma, Beseda na jeres
  17. ↑ 17,0 17,1 17,2 17,3 „Georgi Vasilev, Bogomili, katari, lolardi i visoki društveni položaj žene u srednjem veku”. Arhivirano iz originala na datum 2011-11-17. Pristupljeno 2011-08-22. 
  18. ↑ Richard Abels and Ellen Harrison, The Participation of Women in Languedocian Heresy, Medieval Studies 41 (1979)
  19. ↑ “Prostranno žitie na Teodosiй Tъrnovski ot patriarh Kalist” u “Stara Bъlgarska literatura. Životopisni tvorbi”, Sofija, 1986, str. 452-453
  20. ↑ "Rasprava između rimskog hrišćanina i bosanskog patarena" iz druge polovine 13. veka
  21. ↑ Anatema u poslanici nikejskog patrijarha Germana II
  22. ↑ boljar - bogataš, vlastelin
  23. ↑ Prema žitiju Klimenta Ohridskog
  24. ↑ Donka Petkanova, Apokrifnata literatura v Bъlgariя
  25. ↑ http://en.wikipedia.org/wiki/Novgorod_Codex
  26. ↑ Bogomilьstvo, "Ukraїnsьka Mala Enciklopedія", prof. Єvgen Onacьkiй
  27. ↑ Bogomilite, Petъr Teodosiev, Bъlgarska Nauka, broj 8, septembar 2006.
  28. ↑ Antonio Rigo, Monaci esicasti e monaci bogomili, Firenze, Olschki, 1989.
  29. ↑ Stefan Prvovenčani, Život Svetog Simeona
  30. ↑ 30,0 30,1 Josip Vrandečić, Crkva bosanska i Crkva dalmatinska: Srednjovjekovna hereza u Dalmaciji

Literatura

Spoljašnje veze

Izvor: https://sh.wikipedia.org/w/index.php?title=Bogumili&oldid=41865745