Evropsko bojište (Drugi svjetski rat)
Evropsko bojište je predstavljalo niz žestokih borbi širom Evrope, tokom Drugog svetskog rata, od 1. septembra 1939. do 8. maja 1945. Savezničke snage su se borile sa silama Osovine na tri bojišta: Istočnom frontu, Zapadnom frontu i Mediteranskom bojištu.
Nakon poraza Nemačke u Prvom svetskom ratu, Versajskim sporazumom su joj nametnute oštre kaznene mere, uključujući značajne finansijske reparacije, gubitak teritorije (neke samo privremeno) i klauzule o ratnoj krivici. Iako je Nemačka na kraju u stvari platila samo manji iznos reparacija, mnogi Nemci su za posleratni ekonomski kolaps svoje zemlje, kao i hiperinflaciju krivili Versajski sporazum. Sve ovo je doprinelo političkoj nestabilnosti, koja je Adolfu Hitleru i njegovoj Nacional socijalističkoj nemačkoj radničkoj partiji omogućila da dođu na vlast. U međuvremenu, u Italiji fašistički vođa, Benito Musolini je došao na vlast 1923, i nakon svog Marša na Rim pretvorio svoju zemlju u fašističku državu. Obojica vođa i partija su praktikovali nacističku, totalitarnu i represivnu politiku u svojim zemljama.
Hitler je izveo Nemačku iz Lige naroda, Musolini i Hitler su formirali osovinu Rim-Berlin koju su ozvaničili takozvanim Čeličnim sporazumom. Kasnije im se pridružio i Japan. Japan i Nemačka su već imali potpisan Sporazum protiv Kominterne iz 1939. Silama Osovine pridružile su se i neke manje države kao što su Mađarska, Rumunija, NDH i dr.
Nacistička Nemačka i Sovjetski Savez su bili zakleti neprijatelji, ali nakon Minhenskog sporazuma, koji je predao Čehoslovačku, francuskog i sovjetskog saveznika Nemačkoj, politička realnost je omogućila Sovjetskom Savezu da sa Nemačkom potpiše pakt o nenapadanju (Sporazum Ribentrop-Molotov). Ovaj sporazum je sadržao i tajnu klauzulu o podeli Poljske, baltičkih republika i Finske između Sovjetskog Saveza i Nemačke.
Rat u Evropi počeo je 1. septembra, 1939, kada je Nacistička Nemačka izvršila invaziju na Poljsku, kojoj su Velika Britanija i Francuska garantovale bezbednost. 3. septembra 1939, Britanija i Francuska su objavile rat Nemačkoj i britanske snage su upućene u Francusku, ali ni Francuzi ni Britanci nisu pružili nikakvu značajnu pomoć Poljacima tokom cele invazije na Poljsku i nemačko-francuska granica je (izuzev Sarske ofanzive) ostala mirna.
17. septembra je i Sovjetski Savez izvršio invaziju na Poljsku sa istoka i nekoliko sati nakon toga se poljska vlada evakuisala u Rumuniju. Poljska je pala u roku od 5 nedelja. Njene poslednje operacione jedinice su se predale 5. oktobra nakon bitke za Kok. Kad se završio septembarski pohod na Poljsku, Hitler je Ujedinjenom Kraljevstvu i Francuskoj ponudio mir na bazi priznavanja novonastale situacije u istočnoj Evropi. 12. oktobra je dobio negativan odgovor od Ujedinjenog Kraljevstva.
Međutim, Poljska nije kapitulirala i poljska vlada u egzilu je nastavila da komanduje poljskom mrežom pokreta otpora, koja je doprinela porazu Nacističke Nemačke.
Uprkos brzom razvoju događaja na istoku, duž francusko-nemačke granice, situacija je bila mirna. Ovaj relativno miran period je potrajao sve do 10. maja, 1940, i poznat je kao Lažni rat.
Nekoliko drugih zemalja je za ovo vreme ušlo u sukob. Do 28. septembra, 1939, tri baltičke republike su shvatile da nemaju izbora osim da dopuste sovjetskim trupama da formiraju baze na njihovim teritorijama. Sovjetski Savez je okupirao baltičke republike juna 1940, a konačno ih anektirao avgusta 1940.
SSSR je istovremeno ponudio sličan sporazum i Finskoj ali ga je ona odbila zbog čega je Sovjetski Savez 30. novembra 1939. napao Finsku. Ovim je otpočeo Zimski rat. Nakon preko tri meseca žestokih borbi i velikih gubitaka, Sovjetski Savez je odustao od invazije. Moskovskim mirovnim sporazumom, 12. marta, 1940, Finska se odrekla 10% svoje teritorije. Finci su bili ogorčeni zbog gubitka više teritorije u miru nego na bojištu i zbog nedostatka podrške iz sveta.
9. aprila 1940. Nemačka je započela operaciju Veseribung, kako bi zauzela Dansku i Norvešku, navodno kao odbrambeni manevar protiv planirane (i otvoreno razmatrane) francusko-britanske okupacije ovih zemalja sa ciljem kontrolisanja izvoza švedske gvozdene rude, kao i uspostavljanja kontrole nad severnim Atlantikom. Nakon neuspešnog britanskog pohoda u Norveškoj, Finska i Švedska su bile odsečene od zapada. Posledica ovoga je bila da je Nemačka izvršila pritisak na neutralnu Švedsku da dopusti tranzit vojnog materijala i trupa kroz svoju teritoriju. Nemačko vojno prisustvo blizu severa Finske i tamošnjih rudnika nikla, Finska je smatrala napretkom u strateškoj situaciji.
10. maja, Lažni rat je okončan iznenadnim brzim prodorom nemačkih snaga kroz Belgiju, Holandiju i Luksemburg, kojim su Nemci sa severa zaobišli francuska utvrđenja duž Mažino linije. Nakon što je pregazila zemlje Beneluksa, Nemačka je krenula protiv Francuske, ušavši na njenu teritoriju kroz Ardene 13. maja. Francuzi su napravili kobnu grešku jer su ostavili ovu oblast gotovo potpuno nebranjenu verujući da je teren neprohodan za tenkove. Glavnina savezničkih snaga, uključujući i Britanski ekspedicioni korpus, bila je skoncentrisana u Flandriji u očekivanju da će Nemci ponov primeniti Šlifenovog plana iz Prvog svetskog rata. Međutim, nemačke oklopne snage, koje su probile francusku liniju fronta kod Sedana i Dinana, nastavile su sa nezaustavljivim napredoanjem ka obali La Manša. Po izbijanju nemačkih jedinica na obalu, francuske i britanske jedinice u Flandriji su se našle u obruču. Zbog ovoga, kao i zbog nadmoćnih nemačkih komunikacija, Bitka za Francusku je trajala kraće nego što je bilo ko od Saveznika mogao i da pretpostavi. Trajala je šest nedelja, uključujući bombardovanje Pariza od strane Luftvafea 3. juna, nakon čega se Francuska predala. Kako bi dodatno ponizio Francuze, Hitler je organizovao da dokument o predaji bude potpisan u Kompijenskoj šumi, u istom železničkom vagonu u kome je nemačka predaja potpisana 1918. Predaja je podelila Francusku na dva dela; severni deo koji je bio pod nemačkom okupacijom i južni deo koji je ostao pod francuskom kontrolom, sa centrom u Višiju, zbog čega je dobio ime Višijevskom Francuskom. Mnogi francuski vojnici, kao i vojnici iz drugih okupiranih država su prebegli u Britaniju. General Šarl de Gol se proglasio legitimnim vođom snaga Slobodne Francuske i zakleo se na nastavak borbe. 10. juna, i Italija je objavila rat.
Vječeslav Molotov, premijer Sovjetskog Saveza, koji je imao potpisan sporazumom o nenapadanju, je čestitao Nemcima: “Primite najsrdačnije čestitke sovjetske vlade povodom izvrsnog uspeha nemačkog Vermahta. Guderijanove tenkove koji su se probili do mora kod Abevila je napajalo sovjetsko gorivo, nemačke bombe, koje su sravnile Roterdam sa zemljom su bile punjene sovjetskim piroksilinom, a meci koji su pogađali britanske vojnike koji su se povlačili iz Denkerka, su bili sovjetski...” [1]
Kasnije, 24. aprila 1941, SSSR je izdao puno diplomatsko priznanje vlade u Višiju.[1]
Pad Francuske je ostavio Britaniju i njeno carstvo usamljeno. Britanski premijer, Nevil Čemberlen, je dao ostavku tokom bitke i zamenio ga je Vinston Čerčil. Srećna okolnost za Britance je bila ta što je većina njene armije izbegla zarobljavanje u francuskoj luci Denkerk, gde su hiljade malih civilnih čamaca i brodića iskorišćeni da prebace trupe sa obale do ratnih brodova koji su čekali da ih izvuku na sigurno. Vođene su brojne debate o tome da li su su nemačke oklopne divizije mogle same da poraze branioce Denkerka da su prešle i napad, jer su njihove linije snabdevanja bile isuviše rastegnute i trebala im je reorganizacija; u svakom slučaju, Hitler je odlučio da posluša savet svog ministra vazduhoplovstva, Hermana Geringa i dozvoli Luftvafeu da sam napadne savezničke snage dok nemačka pešadija ne pristigne. Ova Hitlerova odluka omogućila je Britancima da uspešno evakuišu ne samo Britanski ekspedicioni korpus već i značajan broj savezničkih vojnika koji će predstavljati okosnicu za formiranje oružanih snaga Slobodne Francuske. Kasnije je veliki broj ovih evakuisanih vojnika odigrao važnu ulogu tokom iskrcavanja u Normandiji.
Britanija je odbila nekoliko tajnih nemačkih poziva na pregovore o miru. Nemačka je gomilala svoje vazduhoplovne snage u severnoj Francuskoj, kako bi se pripremila za moguću invaziju na Britaniju pod šifrovanim nazivom operacija Morski lav, ocenjujući da je vazdušna prevlast presudna za uspeh invazije. Operacije koje je Luftvafe izvodila protiv britanskog Kraljevskog vazduhoplovstva (RAF) su postale poznate pod imenom bitka za Britaniju. U početku se Luftvafe koncentrisala na uništavanje potencijala RAF-a na zemlji i u vazduhu. Kasnije je taktika promenjena i naglasak je stavljen na bombardovanje velikih gradova. Međutim, RAF nikad nije potpuno poražen, zbog čega su planovi za invaziju odloženi.
Tokom bitke za Britaniju, svi britanski veliki industrijski gradovi su žestoko bombardovani. London je posebno stradao, jer je bio bombardovan svake noći nekoliko meseci uzastopno. Među ostalim metama su bili Birmingem i Koventri, kao i strateški važni gradovi, kao što je pomorska baza Plimut i luka Kingston na Halu. Zahvaljujući pauzi u kopnenim operacijama do koje je došlo u Evropi, vazdušni rat je privukao svetsku pažnju, uprkos pomorskoj bici za Atlantik i brojnim akcijama britanskih komandosa u okupiranoj Evropi. Čerčil je povodom ove vazdušne bitke izgovorio čuvenu rečenicu koja je bila upućena osoblju RAF-a: "Nikada u ljudskom sukobu tako mnogo ljudi nije dugovalo toliko mnogo nekolicini".
Vazdušni rat iznad evropskog bojišta počeo je još 1939. godine ali je za Ratno vazduhoplovstvo SAD on zvanično počeo 4. jula 1942. godine kada su američke vazduhoplovne jedinice stigle u Ujedinjeno Kraljevstvo kako bi se pridružile napadu na Nemačku. Kampanja strateškog bombardovanja Nemačke je zvanično završena 5. juna 1944. godine a zamenila ju je bliska vazdušna podrškom savezničkoj kopnenoj ofanzivi koja je započela iskrcavanjem u Normandiji 6. juna 1944. godine. Od ovog trenutka na dalje, ofanzivne akcije Ratnog vazduhoplovstva SAD koordinisane su sa kopnenom ofanzivom savezničkih snaga u Evropi.
Predratna doktrina je predviđala da će snažni bombarderski napadi na protivničke gradove izazvati masovnu paniku i brzu propast neprijatelja. U skladu sa ovom doktrinom, Britansko kraljevsko ratno vazduhoplovstvo (RAF) je formiralo tzv. Bombardersku komandu koja je raspolagala velikim brojem strateških bombardera. Nasuprot ovoj doktrini, vazduhoplovna doktrina kojom se rukovodila Nacistička Nemačka je bila u potpunosti okrenuta ka vazdušnoj podršci kopnenim snagama. Zbog toga su nemački bombarderi bili manji od britanskih, a Nemačka nikada nije razvila uspešan četvoromotorni teški bombarder koji bi mogao da parira britanskom teškom bombarderu Avro Lankaster ili američkim B-17 Leteća tvrđava i B-24 Liberator.
Glavnina nemačkih bombarderskih napada na britanske gradove izvedena je u periodu jesen 1940. - proleće 1941. Posle ovog perioda, veliki broj nemačkih bombardera prebačen je na istok kako bi bio upotrebljen za napad na Sovjetski Savez. Nemački bombarderski napadi na britanske gradove su nastavljeni sve do kraja rata ali u daleko manjem obimu. U završnoj fazi rata Nemačka je za napad na britanske gradove upotrebila leteću bombu V-1 i balističku raketu V-2. Međutim, odnos bombi bačenih na britanske i nemačke gradove se značajno promenio u korist saveznika. Britanska Bombarderska komanda je stalno jačala pa je tokom 1942. godine za napad na pojedine nemačke gradove odjednom angažovano preko 1.000 bombardera. Nakon 1942. godine noćni napadi britanske Bombarderske komande na nemačke gradove upotpunjeni su dnevnim bombarderskim napadima koje je izvodila Američka 8. vazduhoplovna armija. 4. februara 1945. savezničko bombardovanje Drezdena prouzrokovalo je jedan od najkatastrofalnijih požara u istoriji. Vatrena stihija progutala je grad u kojem se nalazio veliki broj nemačkih izbeglica zbog čega je broj nastradalih civila bio izuzetno veliki i kretao se između 25.000 i 35.000 poginulih. Samo su bombarderski napadi na Hamburg, 24. jula 1943, bombarderski napad na Tokio i nuklearni napad na Hirošimu 6. avgusta 1945. i na Nagasaki 9. avgusta 1945. prouzrokovali veće ljudske žrtve.
Italija je izvršila invaziju na Albaniju 7. aprila, 1939, i zvanično je anektirala. Musolinijev režim je objavio rat Britaniji i Francuskoj 11. jula, 1940, i izvršio invaziju na Grčku 28. oktobra. Međutim, italijanske snage nisu uspele da ponove uspeh nacista u severozapadnoj Evropi.
Italijansko ratno vazduhoplovstvo (Ređa aero-nautika) je 12. juna otpočelo dugu i neuspešnu vazdušnu kampanju protiv Malte. Čak ni predaja Francuske nije puno pomogla silama Osovine. Pomorska bitka za Mediteran je bila katastrofa za italijansku ratnu mornaricu Regia Marina i mornaricu Višijevske Francuske, koje su pretrpele velike gutike u sukobima sa britanskom i australijskom ratnom mornaricom tokom 1940. Najpoznatije pomorske i vazdušne akcije iz ovog perioda su napad na Mers-el-Kebira (3. jul) i napad na Taranto (11. novembar).
Ne samo da Italijani nisu uspeli da osvoje Grčku, već je pod vođstvom grčkog diktatora, premijera Joanisa Metaksasa, Grčka uspešno izvršila kontranapad u Albaniji od 14. novembra.
Kraljevina Jugoslavija kojom je do punoletstva maloletnog kralja Petra II, privremeno upravljao regent princ Pavle Karađorđević, pristupila je 25. maja 1941. god. Trojnom paktu. Regent je potpisao pristupanje Trojnom paktu zato što su za usluge prolaska nemačkih jedinica preko jugoslovenske teritorije Kraljevini Jugoslaviji obećanje teritorije severne Grčke i Solun. Potpisivanje Trojnog pakta izazvalo je veliko nezadovoljstvo u narodu koje je kulminiralo 27. marta kada je vojska na čelu sa armijskim generalom Dušanom Simovićem izvršila puč i preuzela vlast u zemlji.
Italijanski poraz u sukobu sa Grčkom je bio neizbežan zbog čega je Nemačka bila primorana da interveniše. 6. aprila 1941. godine nemačke snage su zajedno sa italijanskim, mađarskim i bugarskim snagama izvršile simultani napad na Grčku i Jugoslaviju. Posle 12 dana borbi, Kraljevina Jugoslavija je kapitulirala 17. aprila. Grčka je duže pružala otpor zahvaljujući britanskim, australijskim i novozelandskim snagama koje su hitno prebačene iz Egipta u Grčku, ali su saveznici bili slabo pripremljeni i organizovani zbog čega su pretrpeli poraz. Britanske ekspedicione snage su zbog toga evakuisane na ostrvo Krit. Nemačke jedinice su napredovale nezaustavljivo pa je 27. aprila osvojena i grčka prestonica Atina čime je najveći deo zemlje pao pod okupaciju.
Nakon što su okupirali kopneni deo Grčke, Nemci su 20. maja 1941. godine izvršili desant na ostrvo Krit u istoriji poznatiji pod nazivom Bitka za Krit. Umesto pomorskog desanta koji su Britanci očekivali, Nemci su izveli veliki vazdušni desant. Međutim, nemački padobranci su tokom ove operacije pretrpeli strahovite gubitke zbog čega Nemci nikada više nisu izveli ovako veliku vazdušno-desantnu operaciju. Zahvaljujući nemačkim padobrancima koji su, uprkos teškim gubicima uspeli da zauzmu jedan aerodrom na Kritu, Nemci su bili u mogućnosti da transportnim avionima prebace sveže trupe na ostrvo i da ga zauzmu. Najveći deo savezničkih snaga evakuisan je u Egipat. Zajedno sa njima, u Egipat je 1. juna 1941. stigao i grčki kralj Jorgos II od Grčke kao i članovi grčke vlade.
Zahvaljujući uspehu na Balkanu, Nemačka je osigurala pozicije za početak najveće kopnene operacije u istoriji ratovanja, napad na SSSR. Međutim, odlaganje početka operacije zbog kampanje na Balkanu je bilo jedan od razloga poraza Nacističke Nemačke.
22. juna 1941. Nemačka je otpočela napad na Sovjetski Savez pod šifrovanim imenom Operacija Barbarosa. Sovjetski lider Josif Staljin je više puta bio upozoravan od strane svoje obaveštajne službe na opasnost od predstojeće invazije, ali je zanemario sva upozorenja. Ne samo da je ingorisao sva upozorenja, već su u noći koja je prethodila invaziji, sovjetske jedinice na položajima dobile naredbu potpisanu od strane maršala Timošenka i generala armije Georgij Žukova u kojoj je stajalo „ne odgovarati na provokacije“ i „ne preduzimati bilo kakve akcije bez konkretnog naređenja“. Prvih nekoliko nedelja invazije bile su katastrofalne za sovjetsku armiju. Veliki broj sovjetskih vojnika, čitave armije, opkoljene su i zarobljene od strane nemačkog Vermahta. Pored nemačkih jedinica, u napadu su učestovale italijanske, mađarske i rumunske jedinice. Finska je takođe učestvovala u napadu, iako je prvobitno proglasila neutralnost. Imajući na svojoj teritoriji i nemačke i sovjetske jedinice, Finska je bila spremna da se pridruži nemačkim jedinicama kada je SSSR napao 25. juna. Sukob koji je u Finskoj usledio i koji je trajao od 1941. do 1944. ponekad se naziva Nastavljeni rat zato što se smatra nastavkom Zimskog rata.
Operacija Barbarosa imala je nekoliko ozbiljnih nedostataka. Najozbiljniji je svakako bila loša logistička situacija koja je nastala tokom napada. Ogromna prostranstva Sovjetskog Saveza značila su da nemačke jedinice mogu da napreduju samo do granice svojih linija za snabdevanje. U trenutku kada se nemački napad zaustavio pred Moskvom 5. decembra 1941. nemačke jedinice nisu više bile sposobne da nastave sa daljim napredovanjem. Jednostavno, do prve linije fronta je stizalo premalo zaliha koje nisu bile dovoljne ni za vođenje odbrambenih operacija, a kamoli za dalje nastupanje. Vremenski raspored Operacije Barbarosa računao je na to da će sovjetski otpor biti slomljen pre nastupanja zime. Neuspeh u slamanju sovjetske odbrane u predviđenom roku značajno je uticao na dalje nemačke planove. Da Hitler nije napao Kraljevinu Jugoslaviju i Grčku, operacija bi počela na vreme i Sovjetski Savez bi možda bio poražen.
Tokom dugog povlačenja Sovjeti su primenjivali politiku spaljene zemlje. Sve što je moglo biti od koristi neprijatelju, moralo je biti uništeno. U skladu sa ovom politikom uništavani su industrijski objekti, mostovi i železnica i spaljivana žitna polja. Ovakva politika dodatno je pogoršala logističke probleme sa kojima se susretala nemačka vojska tokom napada na SSSR. Međutim, ono što je bilo najvažnije je da su Sovjeti uspeli da celokupnu tešku industriju, koja se nalazila u evropskom delu Sovjetskog Saveza, evakuišu na teritorije iza Urala i na taj način očuvaju kontinuitet u proizvodnji naoružanja i vojne opreme.
Produženje kampanje izvan planiranih vremenski okvira imalo je za posledicu slabljenje nemačkih jedinica zbog velikih gubitaka prouzrokovanih oštrom zimom i stalnim sovjetskim protivnapadima.
Iako je njihovo dalje napredovanje zaustavljeno zbog nedostatka zaliha i oštre ruske zime, nemačke jedinice uspele su da zaumu ogromne teritorije na kojem su se nalazile 2/5 od ukupne sovjetske industrije. Oslobađanje ove teritorije skupo će koštati Sovjetski Savez.
Nekoliko meseci nakon početka invazije, nemačke jedinice opsele su Leljingrad. Severno od grada, liniju fronta su držale finske jedinice, dok su sa istoka i juga položaje prema gradu držale nemačke jedinice. Glavnikomandujući finske vojske, general Gustav Emil Manerhajm, zaustavio je svoje jedinice na reci Svir i uzdržao se od napada na sam grad. Hitler je svojim generalima naredio da sravne Lenjingrad sa zemljom i da istrebe njegovo celokupno stanovništvo. Umesto juriša na grad, Vermahtu je naređeno da opkoli grad i da umori njegove stanovnike i branioce glađu, kao i da konstantno tuče grad artiljerijom i iz vazduha. Tokom opsade koja je trajala 506 dana neprekidno, nastradalo je oko 1.000.000 civila od kojih je oko 800.000 umrlo od gladi. Tokom zime, jedini put ka gradu vodio je preko jezera Ladoga, između nemačkih i finskih položaja.
Po završetku zime 1941-42. nemačka armija spremala se za nastavak ofanzive. U ovom periodu, veliki problem predstavljao je nedostatak nafte. Zbog toga je nemačka vrhuška odlučila da privremeno odustane od Moskve kao glavnog cilja ofanzive i da cilj letnjne ofanzive pod nazivom Operacije Plavi u 1942. budu naftna polja na Kavkazu. Tokom priprema i realizacije letnje ofanzive Hitler je napravio veliku grešku podelivši Armijsku grupu „Jug“ na dve podgrupe, Armijsku grupu „A“ koja je trebalo da napada u pravcu Kakvaza i Armijsku grupu „B“ koja je dobila zadatak da osvoji Staljingrad (danas Volgograd).
Hitlerova pogrešna odluka imala je katastrofalne posledice. Nemačke linije snabdevanja su bile značajno produžene, a bitka za Staljingrad se odužila. Nemci su uspeli da osvoje preko 90% grada, ali ih je ovaj uspeh skupo koštao. Veliki broj nemačkih jedinica upotrebljen je u uličnim borbama što je bilo u suprotnosti sa do tada uspešno primenjivanom taktikom Blickriga koja je nalagala zaobilaženje i opkoljavanje velikih gradova. Umesto da ove jedinice upotrebi za osvajanje Kavkaza i bogatih naftnih izvora koji su se nalazili u ovoj oblasti, Hitler je dao prednost propagandnom značaju osvajanja grada koji je nosio ime po sovjetskom lideru Josifu Staljinu. Meseci žestokih uličnih borbi u ruševinama Staljingrada iscrpeli su i desetkovali nemačke jedinice zbog čega je obezbeđenje bokova nemačkih snaga bilo prepušteno slabim mađarskim i rumunskim jedinicama. Sovjetska komanda odlučila je da iskoristi nepovoljan raspored neprijateljskih jedinica i naredila je kontranapad. Tokom Operacije Uran, Sovjeti su lako porazili mađarske i rumunske snage i izvršili opkoljavanje nemačkih jedinica u Staljingradu. Iako su se nalazile u beznadežnom položaju, Hitler je opkoljenim nemačkim jedinicama zabranio da se predaju i naredio im je da se brane do poslednjeg čoveka. Gladni i promrzli, nemački vojnici u obruču kod Staljingrada, pružili su žestok otpor Crvenoj armiji u nadi da će nemačke jedinice pod komandom generala Eriha fon Manštajna izvršiti kontranapad i deblokirati Staljingrad.
Poslednje nemačke jedinice u džepu kod Staljingrada predale su se 2. februara 1943. godine. U ciničnom pokušaju da spreči predaju, Hitler je unapredio komandanta nemačke 6. armije, generala Fridriha Paulusa u feldmaršala. Ovakav Hitlerov čin bio je motivisan činjenicom da se do tada ni jedan nemački feldmaršal nije predao neprijatelju. Obe strane su pretrpele teške gubitke tokom Bitke za Staljingrad koja je bila jedna od najkrvavijih bitaka u istoriji. Procenjuje se da je tokom bitke poginulo oko 1,5 miliona vojnika, uključujući i 100.000 civila.
Posle Staljingrada su Nemci izgubili inicijativu ali ona još uvek nije prešla u ruke Sovjeta. Beznadežni nemački kontranapad u leto 1943. pod komandom fon Manštajna privremeno je zaustavio sovjetsko napredovanje i doveo je do najveće tenkovske bitke u istoriji. Kurska bitka je bila posledlja velika nemačka ofanziva na Istočnom frontu. Sovjeti su bili upoznati sa planiranim nemačkim napadom i pripremili su snažne odbrambene položaje na Kurskoj izbočini. Zahvaljujući blagovremeno pripremljenoj odbrani, Crvena armija je zaustavila nemački prodor nakon samo 17 milja. Posle Kurska, inicijativa je prešla u ruke Sovjeta koji su bili u stalnoj ofanzivi sve do pada Berlina u maju 1945.
Sovjetski Savez je podneo najveći teret borbi u Drugom svetskom ratu: ukoliko se zanemari savezničko iskrcavanje u Italiji koje je bilo manjeg značaja, može se smatrati da je drugi front u Evropi otvoren tek nakon savezničkog iskrcavanja u Normandiji. Sovjetski gubici iznosili su više od ukupnih gubitaka svih drugih zemalja zajedno. Tokom nemačkog napada na Sovjetski Savez poginulo je oko 27 miliona Sovjeta, od kojih preko 20 miliona civila koji su pogubljeni u masovnim egzekucijama ili su umrli u koncentracionim logorima. Nacistička ideologija smatrala je Slovene za nižu rasu zbog čega su masovne egzekucije sprovođene na etničkoj osnovi.
Oko 7 miliona pripadnika Crvene armije poginulo je u borbi protiv Nemačke i njenih saveznika na Istočnom frontu. Sile Osovine imale su gubitke od 4 miliona ljudi; nekoliko stotina hiljada nemačkih vojnika umrlo je u ratnom zarobljeništvu u sovjetskim gulazima.
Međutim, bilo bi pogrešno tvrditi da se Sovjetski Savez borio sam. Velika količina savezničke vojne pomoći redovno je dopremana brodskim konvojima preko Severnog mora. Savezničke aktivnosti su možda vezale samo nekoliko nemačkih divizija tokom borbi, ali je broj nemačkih divizija koje su u iščekivanju savezničke invazije bile raspoređene duž atlantske obale bio daleko veći. Takođe, potrebno je napomenuti da Sovjeti nisu imali skoro nikakvu ulogu u pomorskoj kampanji dok je njihova uloga u strateškoj bombarderskoj ofanzivi protiv Trećeg rajha bila minimalna kao i njihov doprinos u porazu Japana. Zapravo, skoro celokupna Crvena armija je, tokom većeg dela Drugog svetskog rata, bila angažovana u borbi protiv nemačkih jedinica na Zapadu.
Postoji mogućnost da bi nemačka kampanja na istoku bila uspešna da ciljevi koje je Hitler postavio nisu bili isuviše ambiciozni. Na primer, da je Hitler koncentrisao sve raspoložive snage za napad na Moskvu možda bi uspeo da zada smrtonosan udarac Sovjetskom Savezu. Međutim, kada se ovakva prilika ukazala, Hitler je potrebne jedinice prebacio u rejon Kijeva kako bi zauzeo ovaj grad koji nije imao nikakav vojni značaj. Kasnije je pokušao da zauzme naftna polja na Kavkazu i možda bi u tome i uspeo da nije stalno prebacivao jedinice na delove fronta na kojima nisu bile potrebne. Hitlerova namera da osvoji teritoriju Sovjetskog Saveza do planinskog lanca Ural, veličine 2.600.000 km² deluje neverovatno. U stvarnosti, nemačka vojska je realno mogla da osvoji i drži samo jednu važnu oblast: Ukrajinu i Kakvakz, Moskvu i centralnu Rusiju ili Lenjingrad i severnu Rusiju. Operacija Barbarosa predstavljala je početak kraja Adolfa Hitlera i Trećeg rajha.
Uspeh u severnoafričkoj pustinji je omogućio Saveznicima uspostavljanje potpune kontrole nad južnom obalom Mediterana, i ovo je Združeni saveznički generalštab iskoristio kao odskočnu dasku za napad na Italiju.
Saveznici su prvo zauzeli ostrvo Siciliju, u operaciji Haski, 10. jula, 1943. Ovo je dovelo do još većeg porasta nezadovoljstva Musolinijem u Italiji. Veliki fašistički savet ga je zbacio 25. jula, 1943, i stavio u kućni pritvor. Njegov naslednik, general Pijetro Badoljo, je pregovarao sa saveznicima o primirju 8. septembra, 1943.
Nacistička Nemačka je u konfuznoj situaciji brzo reagovala. Njene snage su razoružale italijanske formacije, i spremile se da same brane Italiju.
Savezničke snage su se na Apeninsko poluostrvo iskrcale 3. septembra 1943, prešavši sa Sicilije. Dalja iskrcavanja su sprovedena kod Salerna i Taranta 9. septembra (Za više informacija videti: Saveznička invazija na Italiju). Ovo je dovelo do toga da se Italija, već ljuta na Musolinija okrene zapadnim Saveznicima.
U akciji nemačkih specijalaca, predvođenih Otom Skorcenijem, Musolini je oslobođen, i postavljen za vođu Italijanske Socijalne Republike, nacističke marionetske države u severnoj Italiji. Bio je na ovoj poziciji, dok nije zarobljen, i linčovan od strane gomile 28. aprila, 1945, dok su savezničke snage prilazile Milanu.
Nemačka je izgradila više odbrambenih linija na planinama; najpoznatija je bila Zimska linija. Na nju su Saveznici naišli tokom zime 1943, i nisu bili u stanju da je probiju. Amfibijskim iskrcavanjima kod Ancija su pokušali da zaobiđu ovu liniju, ali Nemci su uspeli da spreče proboj, i Gustavljeva linija (srž Zimske linije) je ostala netaknuta. Linija je konačno probijena u maju 1944, u četvrtom velikom pokušaju da se otvori put ka Rimu, nad kojim je dominirala strateški dobro postavljena benediktanska opatija kod Monte Kasina.
Saveznici su konačno ušli u Rim 4. juna, 1944, dva dana pre iskrcavanja u Normandiji. Nemačka se pregrupisala kod Gotske linije dalje na severu. Nakon iskrcavanja u južnoj Francuskoj u avgustu 1944, kako bi zapretile krilu nemačke vojske, britanske snage su 10. septembra, 1944. započele napad na liniju. Ofanziva Saveznika i nekih italijanskih snaga se nastavila sve do nemačke predaje u Italiji 29. aprila, 1945, dva dana nakon hvatanja Musolinija.
U isto vreme sa padom Rima je došla i dugo očekivana invazija na Francusku. U operaciji Overlord, savezničke trupe su se iskrcale na obale Normandije 6. juna, 1944. Usledio je dugačak pohod, koji je trajao dva meseca, tokom kojih su se američke, britanske i kanadske snage polako nagomilavale u mostobranu, a nemačke snage se polako iscrpljivale. Kada je konačno došlo do proboja, on je bio spektakularan - američke snage pod generalom Patonom su jurile kroz Francusku do granice sa Nacističkom Nemačkom. Nemačke snage koje su se borile u Normandiji su ostale zarobljene u džepu kod Faleza.
Neprestano bombardovanje nemačke infrastrukture i gradova je uzrokovalo ogromne gubitke i nezadovoljstvo. Unutar Nemačke, Hitler je preživeo više pokušaja atentata. Najozbiljnija je bila Zavera 20. jula, koja se odigrala 20. jula, 1944. Organizovao je Klaus fon Štaufenberg, a između ostalih su učestvovali Ervin Romel i Alfred Delp. Namera je bila da se postavi tempirana bomba tako da ubije Hitlera, ali usled niza nepredviđenih okolnosti, zavera nije uspela. Hitler je bio samo laše povređen.
Operaciju Overlord je kompletirala operacija Dragun, koja je predstavljala invaziju na južnu francusku, a otpočela je 15. avgusta, 1944. Do septembra 1944. tri savezničke armijske grupe su bile u liniji protiv nemačkih formacija na zapadu. Postojala je nada da se rat u Evropi može okončati do kraja 1944.
Načinjen je pokušaj da se kraj rata ubrza, smelom operacijom Market garden (17. septembar - 24. septembar 1944). Saveznici su pokušali da vazdušnim desantom zauzmu ključne mostove u Holandiji, i da iz Holandije uđu u nemačku oblast Rur, koja je predstavljala industrijsko srce Nemačke. Nemačke snage u oblasti su bile mnogo jače nego što su Saveznici predvideli, pa je Britanska 1. vazdušnodesantna jedinica gotovo u potpunosti uništena.
Hladna zima 1944, uz lošu situaciju po Saveznike je dovela do stagnacije na zapadnom frontu. Amerikanci su nastavili lome nemački otpor u bici za Hirtgensku šumu (13. septembar 1944 — 10. februar 1945.)
Nemci su započeli veliku kontraofanzivu 16. decembra, 1944. u Ardenskoj ofanzivi, takođe nazvanoj i Bitkom za izbočinu, su odbačene i opkoljene neke američke jedinice. Savezničke snage su na kraju uspele da odbace Nemce, i to je bio kraj njihove poslednje velike ofanzive u Drugom svetskom ratu. Bitka je zvanično završena 27. januara, 1945.
Zadnja prepreka za Saveznike je bila reka Rajna. Prešli su je u aprilu 1945, i otvorio im se put u srce Nemačke. Poslednje nemačke snage na zapadu su opkoljene u Ruru.
Benito Musolini, koji se povlačio pred Savezničkim napredovanjem, pokušao je da pobegne u Švajcarsku u pratnji jednog nemačkog protiv-avionskog bataljona. Međutim, italijanski partizani su ga zarobili i prepoznali, nakon čega su on, njegova ljubavnica i njegovi pratioci streljani po kratkom postupku. Njihova tela javno su izložena u Milanu tako što su bila obešena naopačke o nadstrešnicu gradske pijace.
Saznavši za Musolinijevu smrt, Hitler je shvatio da je kraj konačno došao. Ostao je u Berlinu, koji su Sovjeti opkolili i polako zauzimali. 30. aprila 1945, Adolf Hitler je, zajedno sa Evom Braun, svojom suprugom na jedan dan, izvršio samoubistvo da bi izbegao zarobljavanje. Hitler je imenovao Karla Denica za novog nemačkog kancelara, ali je Nemačka izdržala još samo sedam dana i predala se bezuslovno 8. maja 1945.
- ↑ „Archive copy”. Arhivirano iz originala na datum 2006-08-26. Pristupljeno 2014-02-03.
- Churchill, Winston (1948–1953), The Second World War, 6 vols.
- Keegan, John (1989). The Second World War. Hutchinson. ISBN 0-09-174011-8..
- Lee, Loyd E. ed. World War II in Europe, Africa, and the Americas, with General Sources: A Handbook of Literature and Research (1997)
- Murray, Williamson and Millett, Allan R. (2000). A War to Be Won: Fighting the Second World War, Harvard University Press. ISBN 0-674-00163-X.
- Overy, Richard (1995). Why the Allies Won Pimlico. ISBN 0-7126-7453-5.
- Smith, J. Douglas and Richard Jensen. (2002) World War II on the Web: A Guide to the Very Best Sites
- Weinberg, Gerhard L. (2005). A World at Arms: A Global History of World War II, Cambridge University Press. ISBN 0-521-44317-2.
| ||||||||||||
