Knjižnica Nag Hamadi

Biblioteka Nag Hamadi je zbirka religioznih (uglavnom gnostičkih) spisa pronađenih u mestu Nag Hamadi, u Gornjem Egiptu, 1945. godine. Smatra se da je zbirka nastala u 4. veku, a pojedini tekstovi su mnogo stariji.

Spisi se se međusobno razlikuju po autorstvu, žanru, mestu i vremenu nastanka. Celokupan sadržaj kodeksa je napisan na koptskom jeziku, iako su svi radovi verovatno prevodi sa grčkog.^[1] Gotovo nam ništa nije poznato o ljudima koji su preveli rasprave na koptski, prepisali ih i zakopali. Osnovna obeležja zbirke je „otuđenje od čovečanstva u celini, uzdizanje idealnog poretka koji potpuno nadilazi život u smislu u kojem ga poznajemo, kao i način života koji se korenito suprotstavlja uobičajenoj praksi“.^[2] Taj način života uključuje odricanje od svih dobara za kojima ljudi obično žude, i žudnju za konačnim oslobođenjem.

Verovatno najpoznatije delo iz Nag Hamadija je Evanđelje po Tomi. Izvanredno otkriće skrivene biblioteke ranih hrišćanskih spisa veoma je poboljšalo razumevanje ranog hrišćanstva.^[3] Otkriće u Nag Hamadiju pokazuje da je rano hrišćanstvo daleko raznovrsnije no što se smatralo pre ovog otkrića. Hrišćani disidenti čije su spise biskupi suzbijali, sada, po prvi put u istoriji, mogu govoriti u svoje ime.^[3] Zbirka je značajna i zato što je sačuvala koptske prevode mnogih izgubljenih grčkih dela.

Neki proučavaoci pretpostavljaju da je ova zbirka spisa bila deo biblioteke obližnjeg Pahomijevog manastira, koji se nalazio samo par kilometara od Nag Hamadija. Kada je 367. godine Atanasije, moćni aleksandrijski nadbiskup, poslao naređenje da se biblioteke očiste od svih »apokrifnih knjiga« sa »jeretičkim« tendencijama, zahtevajući da se one unište, monasi su sakrili dragocene rukopise u ćup i zakopali ih.^[4][5]

Nakon što je hrišćanstvo postalo službena religija, hrišćanski biskupi su zapovedali policiji koja ih je dotada proganjala. Posedovanje heretičkih knjiga postalo je krivično delo, a primerci takvih knjiga bili su spaljivani i uništavani.^[6] Tih godina hrišćani, na čelu sa aleksandrijskim patrijarhom Teofilom, spaljuju Aleksandrijsku biblioteku.^[2]

Skrivanje u posudu i zakopavanje knjižnice Nag Hamadi je vjerojatno prethodilo približavanju predstavnika rimskih vlasti, koje su tada postale pravoverno hrišćanske.^[2] Zabranjene knjige su u ćupu ostale zakopane preko petnaest vekova.

U decembru 1945. u pećinama Gornjeg Egipta kod mesta Nag Hamadi jedan arapski seljak (Muhamed as-Saman) je slučajno pronašao rukopise danas poznate kao "Knjižnica Nag Hammadi". Ovo zapanjujuće arheološko otkriće zbilo se kod Džabal al-Tarifa, planine sa više od sto pedeset pećina. Muhamed as-Saman i njegova braća išli na Džabal da iskopaju zemlju kojom su đubrili useve. Kopajući oko ogromne stene, naišao je u crven, zemljani ćup visok skoro metar. Smrskavši ćup, Muhamed Ali je otkrio trinaest knjiga papirusa u kožnom povezu, razočaran shvativši da nije otkrio zlato. Njegova majka je narednih dana neke od papirusa izgorela u peći, upotrebljavajući ih za potpalu.^[6]

Iako su odmah izazvali veliku pažnju stručne javnosti, do prvih prevoda s koptskog jezika, prošlo je niz godina. Rukopisi su nakon otkrića ilegalnim kanalima prodavani na crno tržište, a neki uništeni. Službenici egipatske vlade su ubrzo saznali za rukopise te kupili jednu i konfiskovali deset i po, od trinaest, u kožu povezanih knjiga zvanih kodeksi, i predali ih Koptskom muzeju u Kairu. Veći deo trinaestog kodeksa, pak, prokrijumčaren je iz Egipta i kupljen je od strane Jungove fondacije u Cirihu, te se nekad naziva i Jungov kodeks.

Čim je 1952. utvrđeno gde se rukopisi nalaze — dvanaest kodeksa u Koptskom muzeju u Kairu, i veći deo trinaestog u ciriškom sefu — tekstovi su postali predmet rivalstva naučnika koji su se nadmetali da dođu do njih, jer je objavljivanje prvog izdanja za naučnika značilo međunarodnu slavu. Narednih godina, objavljivanje tekstova su pratile razne prepreke prouzrokovane, po rečima profesora Zarara Garita, »ličnim surevnjivostima ... pretenzijama na monopolisanje dokumenata koji pripadaju samo nauci, što će reći svima.« ^[7]

Generalni direktor UNESCO-a tražio je 1961. godine da se svi rukopisi učine javnim i predložio osnivanje međunarodnog komiteta da to sredi.^[6] Pošto je objavljivanje u Egiptu nailazilo na mnoga odlaganja, profesor Džejms Robinson, član komiteta Uneska, je zajedno sa svojim saradnicima razaslao ovaj materijal naučnicima širom sveta, slomivši monopol nad otkrićem. Prvi tom fotografskog izdanja konačno se pojavio 1972. Devet ostalih tomova sledili su od 1972. do 1977, i tako su svih trinaest kodeksa pripali javnosti. 1975. godine svi preživeli spisi su objedinjeni u Koptskom muzeju u Kairu, čineći zbirku od preko 1000 rukopisnih strana.^[8] Prvo celokupno izdanje na engleskom, objavljeno u Sjedinjenim Državama 1977. Prvo izdanje biobliteke Nag Hamadi na srpskom jeziku pojavilo se 2005. godine.

Biblioteka Nag Hamadi se sastoji od dvanaest kodeksa (rukopisnih knjiga), koji zajedno čine oko 1150 stranica.^[9] Svaki kodeks, osim desetog, sadrži zbirku kraćih dela, tako da ukupno ima ukupno 52 spisa. Dvanaest spisa je bilo poznato i pre otkrića, a 40 je novootkrivenih tekstova, odnosno 30 relativno celovitih i 9 fragmenata.

Veliki deo zbirke pronađene u Nag Hamadiju očigledno je hrišćanskog karaktera; međutim, jedan broj spisa uopšte ne sadrži hrišćanske elemente (npr. Tri Setove stele, Alogen, Marsan, Misao Noreje...). Manji broj tekstova je prevashodno zasnovan na paganskim izvorima; drugi se obilato služe jevrejskim idejama. Postoje i hermetički tekstovi koji se temelje na egipatskoj predaji, poput Rasprave o Osmom i Devetom, dijaloga između božanstva Hermesa Trismegistosa i njegova sina Tota.

• Kodeks I (poznat i kao Jungov kodeks):
  • Molitva apostola Pavla
  • Jakovljev apokrif (poznat i kao Tajna knjiga Jakovljeva)
  • Evanđelje Istine
  • Rasprava o uskrsnuću (poznata i kao Pismo Reginusu)
  • Trodelni traktat
• Kodeks II:
  • Jovanov apokrif (poznat i kao Tajna knjiga Jovanova)
  • Evanđelje po Tomi
  • Evanđelje po Filipu
  • Hipostaza arhonata (poznata i kao Stvarnost vladara)
  • O poreklu sveta
  • Egzegeza duše
  • Knjiga Tomina (poznata i kao Knjiga Tome Takmaca)
• Kodeks III:
  • Jovanov apokrif
  • Evanđelje po Egipćanima, odnosno Sveta Knjiga Velikog Nevidljivog Duha
  • Blagosloveni Eugnost
  • Sofija Isusa Hrista
  • Dijalog Spasitelja
• Kodeks IV:
  • Jovanov apokrif
  • Evanđelje po Egipćanima
• Kodeks V:
  • Blagosloveni Eugnost
  • Otkrivenje po Pavlu
  • Prvo otkrivenje po Jakovu (poznato i kao Prva Jakovljeva apokalipsa)
  • Drugo otkrivenje po Jakovu (poznato i kao Druga Jakovljeva apokalipsa)
  • Otkrivenje po Adamu
• Kodeks VI:
  • Dela Petrova i dvanaestorice apostola
  • Grom: savršeni um
  • Autoritativno učenje (poznato i kao Konačno učenje)
  • Pojam naše velike moći
  • Platonova Država (odlomak)
  • Rasprava o osmom i devetom
  • Molitva zahvalnosti
  • Asklepije 21-29
• Kodeks VII:
  • Šemova parafraza
  • Druga rasprava velikog Seta
  • Otkrivenje po Petru (poznato i kao Petrova apokalipsa)
  • Silvanovo učenje
  • Tri Setove stele

• Kodeks VIII:
  • Zostrijan
  • Petrova poslanica Filipu
• Kodeks IX:
  • Melhisedek
  • Misao Noreje
  • Svedočanstvo istine
• Kodeks X:
  • Marsanes
• Kodeks XI:
  • Tumačenje znanja
  • Valentinsko izlaganje O pomazanju, O krštenju (A i B) i O evharistiji (A i B)
  • Alogen
  • Hipsifrona
• Kodeks XII:
  • Sekstove izreke
  • Evanđelje Istine
  • Fragmenti
• Kodeks XIII:
  • Trimorfna protenoja
  • O poreklu sveta

Pedeset i dva teksta pronađena u Nag Hamadiju pružaju nam samo letimičan uvid u složenost ranohrišćanskog pokreta. Profesorica religije Elejn Pejgels zaključuje da čitajući ove spise, nalazimo verovanja koja su "formulisali ljudi strasnog, radoznalog duha, koji su ispitivali razne puteve duhovnog razvoja".^[3] Ona primećuje da za razliku od kanonske predaje, gde je "čovek odeljen ambisom od svog tvorca", u gnostičkim evanđeljima je samospoznaja spoznaja Boga, a sopstvo i božansko su istovetni. Pored toga, »živi Isus« ovih tekstova je prikazan kao duhovni vodič koji uglavnom govori o prividu i prosvetljenju, a ne o grehu i kajanju kao Isus Novog zaveta.^[6]

Edvar Konz, britanski stručnjak za budizam, smatra da su na neke gnostičke spise uticale i istočnjačke religije, kao hinduizam i budizam. On podseća da su »budisti bili u dodiru s Tominim hrišćanima (to jest, hrišćanima koji su poznavali i upotrebljavali tekstove kao što je Evanđelje po Tomi) u Južnoj Indiji«.^[10]

• Apokrifi
• Evanđelje po Judi
• Evanđelje po Mariji
• Evanđelje po Petru

Knjižnica Nag Hamadi na Wikimedijinoj ostavi

• (sh) Knjižnica Nag Hammadi Arhivirano 2011-05-19 na Wayback Machine-u (scribd)
• (sh) Izvorni koptski tekstovi Arhivirano 2013-10-31 na Wayback Machine-u (scribd)
• (en) The Nag Hammadi Library (gnosis.org)
• (en) The Nag Hammadi Library (gnosis.org)
• (en) The Nag Hammadi Library Arhivirano 2007-04-08 na Wayback Machine-u (nag-hammadi.com)
• (sh) Elejn Pejgels - Gnostička evanđelja (scribd)
• (sh) Aleksandar Santrač, Gnostička jevanđelja Arhivirano 2011-07-27 na Wayback Machine-u