Makedonija u Narodnooslobodilačkoj borbi

Narodnooslobodilačka borba u Makedoniji (mak. Народно-ослободителна борба на Македонија) vođena je od 11. oktobra 1941. do 23. novembra 1944. godine.

Nakon Aprilskog rata, jugoslovenski deo Makedonije podelile su italijanska marionetska Velika Albanija i Kraljevina Bugarska. Pokrajinsko rukovodstvo KPJ na čelu sa probugarski orijentisanim sekretarom Metodijem Šatorovim oklevalo je da podigne oružani ustanak protiv okupatora. Nakon uklanjanja Šatorova i započetih priprema, oružani ustanak u Makedoniji započeo je 11. oktobra 1941. godine, napadom Prilepskog partizanskog odreda na bugarsku stanicu u Prilepu. Ustanak je počeo da se omasovljuje tek početkom 1942. godine. Oslobađanje Makedonije završilo je sredinom novembra 1944. godine.

Veliki delovi Makedonije već imaju bugarsku upravu, već su tamo postavljeni policajci, žandarmi, seoski načelnici, sekretari, računovođe, notari, poreski službenici, i reklo bi se da su svi iz Bugarske. Makedoncima se ne nude službenička mesta. Oni čak nemaju pravo ni da budu seoski načelnici. Svaki pošten Makedonac s pravom se pita: „Kakva je to sloboda kad Šumadinca (Srbina) zamenjuje Bugarin dok su Makedonci stavljeni u izolaciju?" Makedonska inteligencija u najboljem slučaju dobija službu u bugarskim selima, ali nikada u Makedoniji. Argumenti su isti kao oni kojima su se nekada služili Srbi - „ne znate zvanični jezik ove države!"^[1]

– Situacija 1941. godine prema viđenju Oblasnog komiteta KPJ za Makedoniju

Po početku Aprilskog rata, u Makedoniju su sa istoka ušle jedinice bugarske vojske, a na zapadu italijanske iz njihove marionetske države Albanije. Vardarska Makedonija je podeljena tako da je „Velikoj Albaniji“ pripojen deo oko gradova Tetovo, Gostivar, Kičevo, Struga i deo Prespe, a Bugarskoj ostali deo Makedonije.

Nakon početka okupacije, aprila 1941. godine na sastancima Mesnih komiteta KPJ u Prilepu, Tetovu, Kumanovu, Ohridu, Bitolju, Velesu, Kruševu, Kavadarcima i ostalim mestima, prihvaćeno je pismo Centralnog komiteta KPJ u kojem se pozivalo na pripremanje oružanog ustanka, te je dogovoreno skupljanje oružja i municije. Međutim, sekretar Pokrajinskog komiteta KPJ u Makedoniji, Metodije Šatorov, bojkotovao je provođenje naredbi CK KPJ, doneo odluku da se oružje predaje bugarskom okuaptoru i priključio makedonsku partijsku organizaciju Bugarskoj radničkoj partiji. Šatorova je u tome podržao Centralni komitet bugarske partije. Odlukom CK KPJ od 24. jula 1941. godine, Šatorov je smenjen i susprendovan je ceo Pokrjainski komitet KPJ za Makedoniju. Nakon toga je bio formiran novi Pokrajinski komitet na čelu sa Lazarom Koliševskim.

Već u aprilu i maju iste godine, preduzete su prve divezije i sabotaže, poput paljenja aviona, kamiona, uništavanja vozova i ostalo. U septembru su se dogodili prvi sukobi sa bugarskim jedinicama kod Bogomilskog tunela, na železničkoj pruzi Veles-Prilep i u Vodnom kod Skoplja. U maju je Pokrajinski komitet KPJ za Makedoniju formirao Vojnu komisiju za pripremanje i dizanje oružanog ustanka, a u septembru je formiran Pokrajinski štab partizanskih odreda Makeodnije za rukovođenje oružanim akcijama, čiji su članovi bili Lazar Koliševski, Mirče Acev, Strašo Pindžur, Mihailo Apostolski i Cvetko Uzunovski. U avgustu je bio formiran prvi partizanski odred u Makedoniji, Prvi skopski partizanski odred.

Na ulicama često možete da vidite kako bugarska fašistička policija vodi u zatvor poštene Makedonce - najbolje sinove makedonskog naroda. Ko čini sve to? Jesu li to Bugari? Ne. Bugarski narod nema nikakve veze sa time; to čine izdajnici bugarskog naroda, koji se prodaju za šaku prljavog fašističkog srebra. Ti izdajnici čine sve što je u njihovoj moći da budu poslušni monstrumu Hitleru i da navedu nas Makedonce da zamrzimo Bugare, Ruse, Srbe i druge slovenske narode, i da udarimo na njih. Krvolok Hitler hoće da uništi slovenske narode i da ih pretvori u feudalno roblje - roblje koje će orati i kopati zemlju za nemačke grofove i barone. Bezuman, Hitler urla da 4-5 miliona Slovena treba da nestane kako bi tamo gde su oni bili zaorao nemački plug, i to je razlog što je krenuo protiv sovjetske Rusije, zemlje socijalizma, zaštitnika svih obespravljenih ljudi, posebno malog slovenskog naroda. Danas je herojska borba sovjetskog naroda borba svih slovenskih naroda protiv zajedničkog zla. Njihova pobeda je i naša pobeda, pobeda koja će okončati ropstvo, glad i strah koji je doneo fašizam.^[1]

– Letak Oblasnog komiteta Komunističke partije Jugoslavije za Makedoniju, novembar 1941.

Iako je i pre bilo akcija protiv okupatora u Makedoniji, napad Prilepskog partizanskog odreda na bugarsku policijsku stanicu u Prilepu, 11. oktobra 1941. godine, označio je početak masovnog oružanog ustanka protiv fašističke nemačke, bugarske i italijansko-albanske okupacije.

Na Januarskom savetovanju u Skoplju, održanom 1942. godine, bila je predstavljena analiza dotadašnjeg razvoja ustanka i dogovoren dalji razvoj borbe. Nakon osnutka više novih partizanskih odreda i širenja oružanog ustanka od leta 1942. godine bile su formirane prve oslobođene teritorije u Makedoniji. Narodnooslobodilački pokret u Makedoniji dodatno je učvrstio delegat Centralnog komiteta KPJ i Vrhovnog štaba NOV i PO Jugoslavije, Svetozar Vukmanović Tempo, koji je imao sva ovlašćenja za organizaciono učvršćenje KPJ u Makedoniji. Tako je, marta 1943. godine, u Tetovu je osnovana Komunistička partija Makedonije i formiran njen prvi sastav Centralnog komiteta sa Lazarom Koliševskim kao sekretarom.

Na Prespanskom savetovanju, od 2. do 4. februara 1943. godine, dogovoreno je formiranje većih partizanskih jedinica, osnivanje organa narodne vlasti (Narodnooslobodilački odbori), započete pripreme za zasedanje Antifašističkog sobranja narodnog oslobođenja Makedonije (ASNOM) i izdavanje Manifesta o krajnjim ciljevima Narodnooslobodilačke borbe.

Nakon kapitulacije Italije, 8. septembra 1943. godine, proširen je opseg slobodnih teritorija u zapadnoj Makedoniji. Kičevo i Debar bili su prvi oslobođeni gradovi nakon kapitulacije. Tamošnja najveća slobodna teritorija, Debarca, obuhvatala je gradove Kičevo, Debar, Strugu, Ohrid i Prespu. Tada je Glavni štab Narodnooslobodilačkih partizanskih odreda Makeodnije (GŠ NOPOM) organizovan u Glavni štab Narodnooslobodilačke vojske i partizanskih odreda Makedonije (GŠ NOV i POM).

Osnivanjem regularnih vojnih jedinica, borba protiv okupatora prerasla je u rat za oslobođenje i izgradnju makedonske države. Tada su pri GŠ NOV i POM počele da deluju prve inostrane vojne misije, uspostavljena je radio-veza sa Vrhovnim štabom NOV i PO Jugoslavije i započeti pregovori članova GŠ NOV i POM sa nemačkom komandom u Strugi o razmeni zarobljenika. Makedonija je podeljena u pet oprativnih zona, osnivani su narodnooslobodilački odbori, osnovan je Inicijativni odbor za Prvo zasednaje ASNOM-a i izabrani delegati za Drugo zasedanje AVNOJ-a.

Nakon Februarskog pohoda i tzv. Prolećne ofanzive 1944. godine, makedonske jedinice Narodnooslobodilačke vojske započele su operacije za konačno oslobođenje zemlje. Drugog avgusta 1944. godine, održano je Prvo zasedanje ASNOM-a u manastiru „sv. Prohor Pčinjski“, čime je konstituisana nova makedonska država kao federalna jedinica unutar Demokratske Federativne Jugoslavije. Oslobađanjem Tetova, 19. novembra 1944. godine, završilo je oslobađanje vardarskog dela Makeodnije, na kojem će kasnije biti formirana Narodna Republika Makedonija.

U završnim borbama za oslobođenje Makedonije borilo se oko 66.000 boraca u sedam divizija i tri korpusa, koji su nakon oslobođenja Makedonije nastavili borbe za oslobođenje Srbije. Petnaesti makedonski korpus učestvovao je u borbama na Sremskom frontu i u završnim operacijama za oslobođenje Jugoslavije, maja 1945. godine.

Ukupno je u Makedoniji od 1941. do novembra 1944. godine poginulo oko 24.000^[2] ljudi, pri čemu: 7.000 Jevreja, 6.000 Srba, 6.000 Makedonaca, 4.000 Albanaca i 1.000 Bugara.^[3] Ovde su uključeni oko 3.000 „kolaboracionista“, „kontrarevolucionara“ i civilnih žrtava. Jevreji su uglavnom stradali u koncentracionim kampovima a oko 14.000 ljudi je stradalo u borbama od čega 5.000 Makedonaca.

Portal NOB Segment isključivo posvećen Narodnooslobodilačkoj borbi.

• Enciklopedija Jugoslavije (knjiga peta). „Jugoslavenski leksikografski zavod“, Zagreb 1962. godina.
• Vojna enciklopedija (knjiga peta). Beograd 1973. godina.
• Makedonska enciklopedija (knjiga druga). „MANU“, Skoplje 2009. godina.

• Antifašističko sobranje narodnog oslobođenja Makedonije
• Narodno osloboditelen front