Çepniler

Vikipedi, özgür ansiklopedi

Başlığın diğer anlamları için Çepniler (anlam ayrımı) sayfasına bakınız.
Çepniler
Çepni tamgası
Koyu yeşil: Yoğun Çepni nüfusu
Açık yeşil: Azınlık yerli Çepni nüfusu
Önemli nüfusa sahip bölgeler
Türkiye Türkiye
Çoğunluk:
Doğu Karadeniz: Giresun, Ordu, Trabzon, Gümüşhane
Yerli azınlık:
Gaziantep (Rumkale Çepnileri), İzmir, Balıkesir, Rize, Samsun[1][2][3]
Türkmenistan Türkmenistan:
Balkan Vilayeti[4]
Diller
Türkçe, Çepnice
Din
İslam (Hanefi Sünni)
Tarihi:
Alevilik[5]

Çepniler (Osmanlıca: چپني, romanize: Çepni, Eski Anadolu Türkçesi: جآپنِ, romanize: Çepni) veya Çepni boyu, yoğunlukla Doğu Karadeniz ve Türkmenistan'ın batı bölgelerinde yaşayan, Oğuz boylarından Üçoklara mensup olan Hanefi Sünni yerleşik Türk halkıdır.

Oğuz Kağan Destanı'na göre Oğuzların 24 boyundan biri ve Kaşgarlı Mahmud'a göre yirmi iki Oğuz bölüğünden Divân-ı Lügati't-Türk'te; "Yirmibirincisi: "جآپنِ Çepni"lerdir. Belgeleri şudur : [6] şeklinde tanımladığı bir Oğuz boyudur. Boyun genel özelliği asi, atılgan, cesur, mert ve savaşçı olmalarıdır. Çepni kelimesi düşmanla savaşan, mert, yiğit, asi, cesur anlamında kullanılmıştır.

Anadolu'ya gelmeden önce bugünkü Türkmenistan'ın batısında[4] öbür Türkmen boylarıyla birlikte yaşayan Çepniler, Selçuklu akınlarına katılıp Anadolu'ya girdiler. Başta Karadeniz olmak üzere Anadolu'nun belirli bölgelerinin Türkleşmesinde önemli rol oynadılar. 1515 yılındaki tahrir defterlerine göre şimdiki Giresun ve civarındaki iller Çepni yerleşimi olmalarından dolayı Vilayet-i Çepni olarak adlandırılmıştır.[7]

Göçebe yaşam tarzını Anadolu'ya geldikten sonra da koruyan boylardan biri olan Çepnilerin çoğu 1860'larda Osmanlı İmparatorluğu'nun baskısıyla yerleşik yaşama geçmeye zorlandı.[8]

Prof. Dr. Faruk Sümer Oğuzlar/Türkmenler isimli eserinde Çepnilerin, Hacı Bektaşi Veli'nin müritlerinden olduklarını ve Anadolu'nun değişik yerlerinde yaşadıklarını, Giresun, Gümüşhane, Ordu, Trabzon, Bayburt olmak üzere Karadeniz Bölgesi'nde yoğun olarak yaşayan Çepnilerin zamanında Alevi olduklarını ve sonradan Sünnileştiklerini yazar.[8][9] Türkolog Prof. Dr. Irene Melikoff, Hacı Bektaşi Veli ve onun ilk müritlerinden olan Kadıncık Ana ve Abdal Musa'nın da Çepni olduğunu yazar.[10][11] Vilayet-nameye göre Kırşehirin Suluca Kara-Hüyük köyüne gelen Hacı Bektaş-ı Veli'nin ilk müridleri Çepni'dendiler. Bu husus aynı zamanda bu boyun mensuplarından mühim bir kısmının niçin Alevi olduğunu izah edebilir. Çepnilerin mühim bir kısmı 1240'taki Baba İshak Türkmenlerinin isyanına katılmıştır.[12]

Tarih[değiştir | kaynağı değiştir]

Erken tarih[değiştir | kaynağı değiştir]

Oğuz, Türkmen Çepni boyu, Üçoklar kolundan Oğuz Kağan'ın oğlu Gök Han'ın soyundan geldikleri kabul edilir. Doğu Karadeniz'in Türkleşmesinde önemli bir rol oynamışlardır. Çepniler; 1071'de Anadolu'nun, 1277 yılından itibaren de Sinop'tan Trabzon'a kadar olan Karadeniz Bölgesi'nin fethedilmesinde başta Güvenç Abdal olmak üzere çok aktif görevler üstlendiler.[11] Güvenç Abdal'ın makamı Gümüşhane, Kürtün, Güvendi yaylasında bulunur. 1277 yılında Sinop'a saldıran Trabzon İmparatorluğu ordusunu bozguna uğrattılar. 1403 yılında Timur'a giden İspanyol Papalık elçisi Clavijo seyahatnamesinde Çepnilerin Torul bölgesinde yeni kaleler inşa edip yoğun nüfuslu şekilde Trabzon Rum İmparatorluğu'nun sınırına konuşlandıklarını ve Rumlaşmış Doğu Karadeniz yerlisi Kabazitesler ile savaş halinde olduklarını yazar.[13]

Çepni boyunun özelliği "nerde yağu görse orda savaşır" olarak anlatılmaktadır. Onların haksızlıklara karşı gelen ve savaşçı karakterleri, önemlerini günümüze yansıtacak kalıcı sanatsal ürünler meydana getirmelerini engellemiştir. Çepnilere ait kabileler, değişik tarihlerde farklı cephelerde savaşmışlar ve ordu ile gittikleri bölgelere yerleşmişler. Savaşlarda nüfusları azalmıştır.[7][9]

Kurtuluş Savaşı[değiştir | kaynağı değiştir]

Çepniler Rum ve Ermeni Çetecilere karşı savaşıp doğu Karadeniz'de asayişi sağlamışlardır. Atatürk 19 Mayıs 1919'da Samsun'a çıktığında Giresun Çepnilerinden olan Topal Osman Ağa ve arkadaşlarını milli mücadeleye davet etmiş ve Kazım Karabekir'in de tavsiyesiyle de kendisine Giresun, Trabzon Çepnilerinden oluşan bir muhafız kıtası seçmiştir. Topal Osman ve Giresun Çepnileri bu şerefli görevi başarıyla yerine getirmiş ve Cumhuriyetin ilanına kadar Atatürk'ün en yakın silahlı unsurları olmuşlardır.

Sivas kongresinden sonra Atatürk'e karşı Padişah yanlısı muhalefet artınca Kazım Karabekir, Topal Osman ve arkadaşlarından oluşan Muhafız kıtasının sayısının artırılmasını ve Atatürk'e karşı olan muhalefetin kuvvetle bastırılmasını emretmiştir. Şöhreti belli Çepni muhafızları gören muhalefet sinmek zorunda kalmıştır. Giresun, Şalpazarı Çepnilerinden oluşan Mustafa Kemal Atatürk'ün muhafız kıtası bugünkü TBMM deki muhafız bölüğünün ve Cumhurbaşkanlığı muhafız alayının temelini oluşturur. Kurtuluş savaşı esnasında TBMM deki localarında oturan Giresunlu Muhafızların yerinde bugün askeri erkan oturur.

Dil[değiştir | kaynağı değiştir]

Ana madde: Çepnice

Çepnilerin yöresel bir ağzı bulunsa bile bir de Anadolu Türkçesinden farklı şekilde şekillenmiş yabancıların ya da yabancı saydıkları kişilerin yanında anlaşılmamak için konuştukları özel Çepnice dilcesi bulunur. Aynı dilbirliği içinde, kendine özgü sözcükleriyle Çepni dili bilenler kendi aralarında anlaşmalarını sağlayan bir özel dildir. Çepnicede yer alan kelimelerin %30'u Eski Türkçe, %27'si Osmanlıca ve %43'ü kendine özgü kelimelerdir.[14]

Yerleşim yerleri[değiştir | kaynağı değiştir]

Giresun ili ve yöresi Vilayet-i Çepni olarak tarihte anılmaktadır. Trabzon, Kürtün (Kürtün-i Bala),[15] Doğankent (Harşit, Kürtün-i Zir), Tirebolu, Ordu, Ünye, Mesudiye, Gürgentepe, Koyulhisar, Suşehri, Akıncılar, Canik, Espiye, Görele, Çavuşlu, Eynesil, Beşikdüzü, Çorum ili Kargı ilçesi Göletçetmi, Kargı köyü Şalpazarı'nda, Çaykara'nın Yukarıkumlu, Şahinkaya, Ataköy, Akdoğan, Soğanlı, Maraşlı ve Araklı'nın (Ayvadere, Yassıkaya, Kaymaklı, Yeniköy, Yeşilköy, Yolgören, Karatepe, Ayven, Çapan, Küçükdere, Çamlıktepe, Samayer, Pervane, Hasköy, Halilli, Yeşilyurt, Yenice, Birlik, Kestanelik, Özgen, Kalecik, Dulköy) birçok köyünde yoğun olarak Çepni boyları yaşamaktadır. Bugün bile Rize'nin Merkez, İkizdere, Kalkandere ilçeleri[9] ile Giresun ve Trabzon'da Güvendi, Gündoğdu, Atmaca, Hacıhasanoğlu, Hasanoğlu, Karahasan, Aygün, Şahin, Tenk, Türkmen, Çebi, Hamzaçebi, Sevindik, Suiçmezoğulları, Yetimoğlu, Çolakoğlu, Alemdar, Baydere, Bayraktar, Sancaktar, Ulusoy, Çep, Kandemir, Kantek, Kemaloğlu, Kemal, Kodalak, Atalar soyadı ile anılan kalabalık sülaleler vardır ve bunların Çepni Oğuzlarından olduğu ileri sürülmektedir. Öte yandan; Trabzon, Gümüşhane, Giresun, Tirebolu, Doğankent (Harşit), Görele, Espiye, Eynesil başta olmak üzere birçok yüksek köyde Çepniler yaşamaya ve geleneklerini sürdürmeye devam etmektedir. Batı Karadeniz'de Kastamonu'nun Tosya ve Çatalzeytin ilçesinde "Çepni" adında bu boydan gelen insanların yaşadığı köy de bulunmaktadır. Ayrıca yine Kastamonu'nun Pınarbaşı ilçesine bağlı Urva köyünde yaşayan ve Karasoy ismi ile anılan ailenin Çepni boyundan olan Karahasan soyundan geldiği ve Karahasanoğulları olarak anıldığı bilinmektedir.[16] Karadeniz Çepnileri makamı, Gümüşhane Kürtün (Kürtün-i Bala), Güvendi yaylasında[17] bulunan Güvenç Abdal Ocağına bağlıdırlar. Bu soydan olanlar Güvendi soyadını almıştır. Ayrıca Şanlıurfa'da Yaslıca beldesi adında tamamen Çepni Türkmenlerinden oluşan bir belde vardır.

Çepniler ayrıca; Ege bölgesinde Manisa, İzmir, Denizli; Marmara'da Çanakkale ve Balıkesir'de yaşarlar. Ayrıca Sivas'ta da Çepni köyleri vardır. Erzurum ili Narman ilçesi Alacayar Köyünde de Çepniler yaşamaktadır. Çanakkale Küçükkuyu'da bulunan Büyük Çetmi ve Küçük Çetmi köylerinin ve civar köylerin halkının önemli bir bölümü Çepni kökenlidir. Bolu Merkez ve Mudurnu ilçesinde de birer tane Çepni köyü bulunmaktadır. Bursa'nın Mudanya ilçesinde de bir Çepni köyü bulunmaktadır.

Ulu Yörük olarak da adlandırılan Tokat Yörükleri Çepni boyuna mensuptur. Osmanlı'nın doğu seferlerinde orduda akıncı görevinde de kullanılmışlardır. 19. yüzyıldan itibaren bu Yörükler yavaş yavaş yerleşik hayata geçmişler ve Tokat'ın verimli ovalarından Kazova üzerine Büyükyıldız ve Emirseyit gibi köyleri kurup Yörük gelenek ve göreneklerini günümüzde dahi bu köylerde yaşatmaktadırlar.[18] Ancak köydeki anlatılara ve Yusuf Halaçoğlu'nun hazırlamış olduğu "Anadolu'da Aşiretler-Cemaatler-Oymaklar" eserinde bu köyler Avşar olarak belirtilmektedir.[19]

Yozgat ili uzun yıllar Bozok Sancağı adı ile anılan ve Kayseri’yi de içine alan sancağın merkezi kazanın şimdiki Akdağmadeni Çepni köyü olan Karahisar Beyramşah kazasına bağlı göstermektedir. Boğazlıyan köyleri Dereçepni ve Yazıçepni köyleri de bulunmaktadır.

Çepni boyundan gelenler yaşadıkları bölgelere göre; "Çepni", "Çetme", "Çetmi", "Çitme" olarak anılagelmiş, Anadolu'nun birçok yerinde yerleştikleri belde ve köylere de bu adları vermişlerdir.[20]

Ayrıca bakınız[değiştir | kaynağı değiştir]

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

  1. ^ Çepniler Yavuz Sultan Selim devrinde Trabzon sancağında bilhassa Giresun-Kürtün ve Vakfıkebir arasında yoğun bir şekilde yaşıyorlardı. Bundan dolayı bu yörenin batı kesimine Vilâyet-i Çepni adı verilmişti. Çepniler daha sonraki yüzyıllarda Trabzon’un doğusunda bulunan yerlere göç ederek oralardaki Türk yerleşmesinde önemli bir rol oynadılar. Günümüzde Sürmene, Of ve Rize’nin özellikle merkez nahiyesi ile Karadere ve İkizdere’deki Türkler’in önemli bir kısmını onların torunları meydana getirir. Şimdi bile adı geçen yerlerde Çepni adını taşıyan ailelere rastlanır. Bununla birlikte Çepniler’den bazıları Rize yöresinde de durmayarak Batum’a kadar gitmişlerdir."ÇEPNİ". TDV İslâm Ansiklopedisi. Erişim tarihi: 17 Mart 2024. 
  2. ^ Şahin, Halil İbrahim. "The Tradition of Lament Among The Chepni in Balikesir and Female Mourners (Balıkesir Çepnilerinde Ağıt Geleneği ve Ağıtçı Kadınlar)". 25 Şubat 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Şubat 2024. 
  3. ^ Gündüz, Tufan (7 Haziran 2016). Kızılbaşlar Osmanlılar Safevîler (Yeditepe Yayınevi). Yeditepe Yayınevi. ISBN 978-625-8396-39-3. 
  4. ^ a b Атаныязов, С. (1988). Словарь туркменских этнонимов [Türkmen Etnonimleri Sözlüğü] (Rusça). Ylym. ISBN 978-5-8338-0014-0. 
  5. ^ Aydın, Suavi (2018). The Chepni and Tahtaci Turkmen and also most of the groups belonging to the Qara-kechili tribe that were forcefully settled and became villagers in the 1860s in western Anatolia were of Alevi faith"The emergence of Alevism as an ethno-religious identity". National Identities (İngilizce). 20 (1): 9-29. doi:10.1080/14608944.2016.1244521. ISSN 1460-8944. 25 Şubat 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Şubat 2024. 
  6. ^ Atalay, Besim (2006). Divanü Lügati't - Türk. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi. ISBN 975-160-405-2, Cilt I, sayfa 57
  7. ^ a b Bozatay, Şeniz ANBARLI (1 Mayıs 2020). "Themes That Provide Cultural Continuity in The Alevi Chepni Community: A Qualitative Research in Balikesir Karamanlar Village". Uluslararası Medeniyet Çalışmaları Dergisi (İngilizce). 5 (1): 1-33. doi:10.26899/inciss.278. ISSN 2548-0146. 1 Mart 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Mart 2024. 
  8. ^ a b Aydın, Suavi (2018). The Chepni and Tahtaci Turkmen and also most of the groups belonging to the Qara-kechili tribe that were forcefully settled and became villagers in the 1860s in Anatolia were of Alevi faith"The emergence of Alevism as an ethno-religious identity". National Identities (İngilizce). 20 (1): 9-29. doi:10.1080/14608944.2016.1244521. ISSN 1460-8944. 25 Şubat 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Şubat 2024. 
  9. ^ a b c Sümer, Faruk (1993). "Çepni". Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Cilt 8. Türkiye Diyanet Vakfı. ss. 269-270. 8 Haziran 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Haziran 2020. 
  10. ^ Kırklar'ın Cem'inde. 
  11. ^ a b Demir, Necati (15 Ocak 2013). "ORTA VE DOĞU KARADENİZ BÖLGESİNDE ÇEPNİ TÜRKMENLERİ İLE GÜVENÇ ABDAL OCAĞI'NIN KURULUŞU". Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi (63): 77-110. ISSN 1306-8253. 1 Mart 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Mart 2024. 
  12. ^ Abdülbaki Gölpınarlı
  13. ^ Clavijo, Ruy González de (1 Mart 1406). "In the early afternoon of that day we came to a valley, where they told us that near by had been built a castle now strongly garrisoned by certain Turks, who were of the tribe of the Chapanli, and these being at war with Cabasica his men were stationed holding this valley to keep watch and ward on them". Embassy to Tamerlane, 1403-1406 (İngilizce). s. 120. ISBN 978-0-415-34489-0. 1 Mart 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Mart 2024. 
  14. ^ Sevinçli, Dr Efdal (1 Haziran 2009). "ÖZEL / GİZLİ BİR DİL: ÇEPNİ DİLİ". Yaşar Üniversitesi E-Dergisi. 4 (13): 1922-1949. doi:10.19168/jyu.48996. ISSN 1305-970X. 2 Mart 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Mart 2024. 
  15. ^ "Gümüşhane Kürtün Taşlıca Köyü, Şıhlı Köyü". Gümüşhane Kürtün Taşlıca Köyü, Şıhlı Köyü. 18 Kasım 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Mayıs 2022. 
  16. ^ "Arşivlenmiş kopya". 18 Nisan 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Nisan 2017. 
  17. ^ "Güvenç Abdal Ocağı, Güvenç Abdal Kimdir?". Güvenç Abdal Ocağı, Güvenç Abdal Kimdir?. 18 Kasım 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Mayıs 2022. 
  18. ^ "GÜNÜMÜZDE TOKAT İLİNDE YAŞAYAN OĞUZ BOYLARININ KÜLTÜREL HAYATLARI" (PDF). MUALLÂ UYDU YÜCEL. İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ. 2021. 18 Kasım 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 18 Kasım 2023. 
  19. ^ "Yusuf Halaçoğlu- Anadolu'da Aşiretler – Cemaatler – Oymaklar: 1453 – 1650". Yusuf HALAÇOĞLU. usaktayiz.com. 18 Aralık 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Aralık 2023. 
  20. ^ "Tufan Gündüz - Çepniler kimdir". Habertürk. 2024. 1 Mart 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Mart 2024. 
"https://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Çepniler&oldid=32315381" sayfasından alınmıştır