Çu Nehri
Vikipedi, özgür ansiklopedi
| Çuy Nehri Чүй (Kırgızca) Шу (Kazakça) Чу (Rusça) | |
|---|---|
 Tokmok yakınlarında Çuy Nehri | |
| Konum | |
| Ülke(ler) |  Kırgızistan,  Kazakistan |
| Eyalet(ler) | Narın İli, Issık-Göl İli, Çuy İli (KG); Jambıl, Türkistan (KZ) |
| Genel bilgiler | |
| Aktığı yer | İli → Balkaş Gölü |
| Birleşim (kaynak) | Joon-Arık ve Koçkor nehirlerin birleşmesiyle |
| Kaynak | Tanrı Dağları[1] 42°13′16″N 75°44′29″E / 42.221°K 75.741389°D |
| Kaynak rakımı | y. 1.801 m (5.909 ft)[2] |
| Ağız | İli[3] 44°59′00″N 67°43′00″E / 44.983333°K 67.716667°D |
| Ağız rakımı | y. 121 m (397 ft)[2] |
| Yükseklik farkı | y. 1.680 m (5.510 ft)[2] |
| Uzunluk | y. 1.300 km (810 mi) |
| Havza alanı | y. 60.800 km2 (23.500 sq mi) |
| Debi | y. 11,4 metreküp/saniye (400 cu ft/s) |
Çu veya Çuy Nehri, (Rusça: Чу; Kırgızca: Чүй, Çüy; Kazakca: Шу) kuzey Kırgızistan ve güney Kazakistan'dan akan, ortalama uzunluğu 1,186 kilometre olup Kırgızistan'nın en uzun nehridir.[4]
Nehir Kırgızistan tarafında, batı Tanrı Dağlarından doğar. Joon-Arık (Джуанарык) ve Koçkor (Кочкор) nehirlerin birleşmesiyle oluşmaktadır.[1] Narın tarafından akarak Balıkçı’ya gelen Çu nehri Issık Gölün kıyısına kadar gelir, fakat Isık-Göl’e dökülmeden batıya yönelerek Çuy vadisinden akar.[5][6] Nehrin gölün kenarına kadar gelip göle dökülmeden dönerek gitmesi ve çizdiği eğmeç dolayısıyla, Balıkçı olarak bilinen şehrin bulunduğu yer eskiden ‘Köt-Maldı’ şeklinde adlandırılırdı. Bu nehir alanı eskiden Soğdca (Doğu Fars dili) konuşan İranlı Soğdların yerleşim yeriydi.[7] Kaynağını Tanrı dağlarından alıp çölde kaybolan Çu nehrinin etrafı eski zamanlardan beri Türklerin yerleşim bölgelerinden biridir. Nehrin kıyısında irili ufaklı pek çok yerleşim bulunduğu sanılmaktadır, bugün Ak-peşin harabeleri olarak bilinen yerin eski Türk şehirlerinin kalıntısı olduğu düşünülmektedir. Balasagun'un da Çu nehri havzasında büyük bir şehir olduğu tarihi kaynaklardan bilinmektedir.[8] Ülkenin kuzeyinde bulunan birçok nehirler eriyen kar ve buzullardan beslenir. Güçlü eğimlerden dolayı nehir çok hızlı akışı saniyede 3 metreye ulaşır, bu nedenle kış aylarında nehir donmaz.
Kökenleme[değiştir | kaynağı değiştir]
Eski Tibet ve Eski Çin metinlerinde, «çu» ve «şu» şeklinde geçmekte olup «su, nehir, akarsu» adı olarak belirtilir. E. Koyçubayev bu akarsuya adını veren bu dolayda yaşamış olan bir Türk topluluğu olduğunun altını çizer. Buraya adını veren Türk topluluğunun adının eski metinler ve çağlara göre şöyle adları aldığını söyler : Çu, Çuye, Şu, Şuy.[9] Tarihte bu bölgede Çiğil Türkleri yaşamışlardır.
Hidroloji[değiştir | kaynağı değiştir]
1186 km'lik uzunluğa sahip olan çu nehri, ekseriyetle kar ve buz erimeleriyle beslense de dağ etekleri ve alçak alandalarda yer altı suları da önemli bir kaynaktır. Toplam havza alanı 62.500 km^2 yüzölçümüne sahipken; bunun yüzde 42.5'luk payı Kazakistan sınırlarında ve yüzde 57.5'luk diğer payı da Kırgızistan topraklarındadır. Havzanın Kırgızistan kesiminde yıllık 6.64 km^3'lük bir yüzey suyu akışı vardır. 1983 tarihli su paylaşım anlaşmasına göre bu akış miktarının yüzde 42'si yani 2.79 km^3 su akışı Kazakistan'a kalan 3.85 km^3 yıllık akış miktarı Kırgızistan'a aittir. Havzanın Kırgızistan kesiminde oluşan yüzey suyu akımı ise yıllık ortalama 5 km^3 değerindedir. Kazakistan kesimindeki yüzey suyu kaynağı ise 4.5 km^3 iken; yıllık yer altı suyu kaynağı 0.807 km^3 olarak ölçülmüştür. Her iki ülkede de tarımsal sulama amaçlı su kullanımı mevcuttur ve bu durum su kaynakları açısından ciddi bir baskı oluşturmaktadır. Kazakistan'da 131.000 hektar ve Kırgızistan'da 330.000 hektar sulanmış tarım alanı bulunmaktadır. Özellikle Kırgızistan'da tarımsal su kullanımının yanı sıra, hayvancılığın yarattığı kirlilik etkenleri, çöp sahaları sorunu ve dağlık alanlardaki madencilik, şehirsel atık su ve endüstriyel kirlilik ciddi bir sorunlar yumağı oluşturmaktadır. Kırgızistan'ın başkenti Bişkek'teki Gorvodokanal'da kirlilik baskısı net şekilde hissedilmektedir. Kırgızistan kirli su salınımında yaygın bir sorun gösterse de etki konusunda ortalama bir sıradadır. Kirlilik etmenleri arasında radyoaktif maddeler de sayılabilir. Uygulanan su regülasyon politikaları nedeniyle Kırgızistan'ın alçak toprakları su taşkın seviyesini düşürmüştür ve bunun da bitki oluşumu ve gelişimi üzerinde olumsuz etkileri mevcuttur. Kırgızistan'ın Çu nehriyle ilgili bir diğer problemi de yer altı suyu seviyesinin yükselmesidir. bu nedenle tarım alanları ve yerleşimler su baskını yaşamaktadır. Buna karşın yerel bir sorun olarak kuraklık ve su kıtlığı da Kırgızistan'ın su varlığıyla ilgili karşılaştığı diğer sorunlardır. Kazakistan'ın gerçekleştirdiği su kaynakları kalite sınıflandırması kriterine göre 2010 yılında Çu nehri 2.65'lik kirlilik endeks değeriyle kirli nehir sınıflandırmasına alınmıştır. Nehir 2001-2006 arası istikrarlı şekilde kirlenmeye devam etti. 2009 yılı ölçümlerine göre bakır, fenol ve petrol gibi yabancı maddeler nehirde bulunmaktadır. 1970'lerden 2010'lu yıllara dek nehir üzerinde izleme hidrolojik izleme istasyonlarının sayısı azaldı ve su alt yapı elemanları bakımsız kaldı; ancak son yıllarda önemli yenileme ve sıfırdan inşa çalışmaları yapılmaktadır. Kırgızistan'da inşa edilen Kara-Burinsky barajı bu adımlara bir örnektir.[4]
Resimler[değiştir | kaynağı değiştir]
-
Boom Vadisi -
Tokmok yakınlarındaki Çuy Vadisi -
Çuy Vadisinde bir Orta Çağa ait olan balbal -
Milyanfan yakınlarındaki Çuy Vadisi -
Korday yakınlarındaki sınır geçişi -
Şu (şehir) yakınları, Kazakistan
Ayrıca bakınız[değiştir | kaynağı değiştir]
Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]
- ^ a b "Sovyet haritasındaki kaynak yeri (haritada: Чу) (Rusça) 1:100.000". 27 Aralık 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Aralık 2023.
- ^ a b c Google Earth
- ^ "Sovyet haritasındaki ağız yeri (haritada: Чу) (Rusça) 5:100.000". 27 Aralık 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Aralık 2023.
- ^ a b Editors of UNECE, Editors of UNECE. "DRAINAGE BASIN OF THE ARAL SEA AND OTHER TRANSBOUNDARY WATERS IN CENTRAL ASIA" (PDF). www.unece.com. UNECE. 24 Ekim 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 26 Haziran 2020.
- ^ "K-43 Topographic Chart (maps.vlasenko.net) (Rusça) 1:1.000.000". 30 Eylül 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Ağustos 2023.
- ^ "L-42 Topographic Chart (maps.vlasenko.net) (Rusça)". 21 Eylül 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Eylül 2023.
- ^ Barthold, W. "Balāsāg̲h̲ūn or Balāsaḳūn." Encyclopaedia of Islam. Edited by: P. Bearman, Th. Bianquis, C.E. Bosworth, E. van Donzel and W.P. Heinrichs. Brill, 2008. Brill Online. Leiden Üniversitesi. 11 March 2008 [1][ölü/kırık bağlantı]
- ^ Konukçu, Enver. "Balasagun". www.islamansiklopedisi.org. TDV İslam Ansiklopedisi. 27 Haziran 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Haziran 2020.
- ^ "Географические названия мира: Топонимический словарь. — М: АСТ. Поспелов Е. М. 2001". 21 Mart 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2020.
