Ünsüz değişmesi

Ünsüz benzeşmesi veya ünsüz sertleşmesi ile karıştırılmamalıdır.

Ünsüz değişmesi, sessiz harflerin ek almaksızın sözcüğün söylenişine ya da yazımına daha uygun ünsüzlerle değişmesi sonucu oluşan Türkçedeki ses olaylarından biridir. Ünsüz benzeşmesi ve sertleşmesi olayları, sözcük ek alırken gerçekleşir. Ünsüz değişmesi ise kelimenin kökeni ile ilgilidir. Genellikle alıntı sözcüklerin Türkçenin ses yapısına uyarlanması ile gerçekleşen bir olaydır. Altı adet ünsüz değişmesi vardır.

Gerileyici ses benzeşmesi (Dudak ünsüzlerinin benzeşmesi/n-b çatışması)[değiştir | kaynağı değiştir]

Gerileyici ses benzeşmesi (dudak ünsüzlerinin uyumu), bir dudak ünsüzü olan b'nin kendinden önceki n damak ünsüzünü m dudak ünsüzüne dönüştürmesi olayıdır.^[1] Genellikle Farsça sözcüklerde görülür.

• saklanbaç > saklambaç
• dolanbaç > dolambaç
• canbaz > cambaz
• çarşanba (çeharşenbe) > çarşamba
• perşenbe (pencşenbe) > perşembe
• penbe > pembe
• tenbel > tembel

Özel isimlerde (İstanbul, Safranbolu vb.), birleşik sözcüklerde (sonbahar, binbaşı vb.) ve diğer bazı sözcüklerde (düzenbaz) bu olay görülmez.

ğ > v değişmesi[değiştir | kaynağı değiştir]

Bazı sözcüklerde aslen ğ olmasına rağmen yazılışında ve günümüzdeki söylenişinde bu harfin v'ye dönüşmesi olayıdır. Bazı ağızlarda bu tür sözcüklerin ğ harfiyle söylendiği görülür ancak bu sözcüklerin doğru yazımı v harfi iledir.

• döğmek > dövmek
• söğmek > sövmek
• öğmek > övmek
• oğmak > ovmak

b > p değişmesi[değiştir | kaynağı değiştir]

Bazı sözcüklerdeki b harfinin p harfine dönüşmesi olayıdır. İki şekilde gerçekleşebilir.

Sondaki b'nin p'ye dönüşümü[değiştir | kaynağı değiştir]

Türkçenin ses yapısı gereği sözcüklerin sonunda b ünsüzü bulunmaz. Bu nedenle alıntı sözcüklerin (çoğu Arapça kökenli) sonundaki b harfi p'ye dönüşür.

• kitab > kitap
• hesab > hesap
• mahcub > mahcup
• hitab > hitap

Bazı tek heceli sözcüklerde ve ruzuşeb sözcüğünde bu durum görülmez.

• ab
• tab
• hab
• şeb

S'den sonra gelen b'nin p'ye dönüşümü[değiştir | kaynağı değiştir]

Arapça kökenli sözcüklerin içerisinde bulunan s harfinden sonra gelen b harfi p harfine dönüşür.

• isbat > ispat
• tesbih > tespih
• nisbet > nispet
• tesbit > tespit

Bazı sözcüklerde bu durum görülmez:

• hasbelkader
• hasbihal
• esbap

c > ç değişmesi[değiştir | kaynağı değiştir]

Bazı sözcüklerdeki c harfinin ç harfine dönüşmesi olayıdır. İki şekilde gerçekleşebilir.

Sondaki c'nin ç'ye dönüşümü[değiştir | kaynağı değiştir]

Türkçenin ses yapısı gereği sözcüklerin sonunda c ünsüzü bulunmaz. Bu nedenle alıntı sözcüklerin sonunda bulunan c harfi ç'ye dönüşür.

• hac > haç (istavroz anlamındaki)
• tac > taç
• ilac > ilaç

Bu kurala yalnızca iki sözcük istisnadır.

• hac
• sac (kıl anlamındaki saç sözcüğüyle anlam farkını belirtmek için yazılışta c harfi korunmuştur)

Sözcük içerisindeki c'nin ç'ye dönüşümü[değiştir | kaynağı değiştir]

Bazı Arapça kökenli sözcüklerdeki c harfi ç'ye dönüşürken (ictihat > içtihat, mechul > meçhul) bazılarında bu durum görülmez (tescil, mescit).

d > t değişmesi[değiştir | kaynağı değiştir]

Bazı sözcüklerdeki d harfinin t harfine dönüşmesi olayıdır. İki şekilde gerçekleşebilir.

Sondaki d'nin t'ye dönüşümü[değiştir | kaynağı değiştir]

Türkçenin yapısı gereği sözcüklerin sonunda d ünsüzü bulunmaz. Bu nedenle alıntı sözcüklerin sonunda bulunan d harfi t'ye dönüşür.

• band > bant
• cild > cilt
• metod > metot
• standard > standart
• etüd > etüt

Bazı sözcüklerde bu durum görülmez.

• şad
• yad
• mod
• barkod

Bazı Türkçe kökenli sözcüklerde ise yazılışta anlam farkını ortaya koymak için sondaki d ünsüzü korunmuştur.^[2]

• od
• ad

Sözcük içerisindeki d'nin t'ye dönüşümü[değiştir | kaynağı değiştir]

Bazı Arapça sözcükler içerisindeki d harfi t harfine dönüşürken (mikdar > miktar, tedkik > tetkik) bazılarında bu durum görülmez (takdim, takdir, tasdik). Farsça kökenli -dar eki eklendiği bazı sözcüklerde -tar şekline dönüşür (taraftar, emektar) ancak bu durum ünsüz sertleşmesi kapsamında değerlendirilebilir.

g > k değişmesi[değiştir | kaynağı değiştir]

Türkçenin yapısı gereği sözcüklerin sonunda g ünsüzü bulunmaz. Bu nedenle bazı alıntı sözcüklerin sonunda bulunan g harfi k'ye dönüşür.

• aheng > ahenk
• reng > renk
• heveng > hevenk

Çoğu Batı kökenli sözcükte bu durum görülemez.

• miting
• psikolog
• analog
• arkeolog

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]