İsrail-Türkiye ilişkileri

Vikipedi, özgür ansiklopedi

İsrail-Türkiye ilişkileri
Haritada gösterilen yerlerde Israel ve Turkey

İsrail
Türkiye
İsrail Devlet Başkanı Yitzhak Herzog ve Recep Tayyip Erdoğan Cumhurbaşkanlığı Külliyesinde, 9 Mart 2022

Türkiye-İsrail ilişkileri, Türkiye ile İsrail’in, Türkiye’nin İsrail’i tanıdığı Mart 1949 tarihinden sonra kurdukları ikili ilişkilerdir.[1]

Türkiye, Müslümanların çoğunlukta olduğu ülkeler arasında İsrail’i tanıyan ilk ülkedir.[2][3] İki ülke arasındaki askerî, stratejik ve diplomatik iş birliği, iki ülkede de önceliğe sahip oldu. Yapılan ikili anlaşmalar, iki ülkenin, Orta Doğu’daki bölgesel istikrarsızlıktan kaynaklanan endişelerini paylaştı.[4][5] New York Times'ın 1999’daki bir raporuna göre, iki ülke arasındaki stratejik ortaklık, Orta Doğu politikalarını değiştirecek potansiyele sahipti. Ticaret ve turizm gelişiyordu, İsrail Hava Kuvvetleri Türkiye hava sınırında manevra egzersizleri yaptı ve İsrailli teknisyenler, Türk savaş uçaklarını modernize etti. Ayrıca ileri teknoloji iş birliği ve su paylaşımı üzerine planlar vardı.[6]

İsrail-Türkiye ilişkileri, Recep Tayyip Erdoğan'ın Başbakanlık dönemiyle birlikte darboğaza girdi.[7] Erdoğan'ın 2005 yılında İsrail'i ziyaret etmesi, her zamanki İsrail-Türkiye iş birliğini yürüteceğini göstermişti. Fakat, İsrail karşıtı sert söylemleri, Türkiye'nin Orta Doğu'daki çıkar noktalarının değişeceğini ve iki ülkenin ilişkilerinin kötüleşeceğini işaret etti. İki ülke arasındaki ilişkiler 2008–09 Gazze Savaşı ve 2010 Mavi Marmara Katliamı'yla kötüleşti, fakat Mart 2013'te, İsrail tarafından, filo müdahalesine yönelik gelen özür, ilişkilerin normalleşmesi için yolu açtı.[8][9] Buna rağmen, ABD arabulucuğu pek işe yaramadı ve 2013 yılında ilişkilerin düzeltilmesi için hiçbir gelişme gerçekleşmedi. Ekim 2013’te İsrailli ajanların, İran’da ifşa edilmesinde Türkiye’nin rolünün olması büyük bir skandal yarattı ve İsrail-Türkiye ilişkileri bir darbe daha aldı.[10]

Tarihi[değiştir | kaynağı değiştir]

Ayrıca bakınız: Türkiye'de Yahudilik

Türkiye'nin Yahudi bir ülke olarak kurulan İsrail'le ilişkilerini Türk topraklarında Yahudilerin varlığının bir parçası olarak düşünürsek bu tarihi çok daha öncelere (15. yüzyıl) götürmek mümkündür. 1491 yılında 200.000'den fazla Yahudi Engizisyon tarafından İspanya'dan sınır dışı edildiğinde Osmanlı Devleti bu insanları topraklarında yerleşmeye davet eden tek ülke olmuştu. Bu tarihten sonra Yahudiler Osmanlı tarihinde çok önemli bir rol oynadılar. Özellikle 16. yüzyılda Yahudiler Osmanlı sarayında hekim, banker, diplomat görevlerini üstlendiler. Bu tarihten sonra saraydaki etkileri azaldıysa da Osmanlı tarihi boyunca ticaret, sanayi ve bankacılık dallarında her zaman ön planda kaldılar.

Türkiye Cumhuriyeti'nin kuruluşundan sonra da Türk-Yahudi ilişkileri dostluk düzeyinde gelişmeye devam etti. Bazı çevreler tarafından Türkiye-İsrail ilişkileri Türk hükûmetlerinin laikliğini test etmek için bir gösterge olarak görülmektedir.

Diplomatik ilişkiler[değiştir | kaynağı değiştir]

İlk girişimler[değiştir | kaynağı değiştir]

Türkiye'nin ilk İsrail Büyükelçisi Seyfullah Esin (orta), Haim Weizmann (sol) ve Moşe Şaret (sağ) ile

Türkiye, İsrail Devleti’ni 1949 yılında tanıdı. Türkiye’nin İsrail’deki ilk diplomatik misyonu bir temsilcilikti ve göreve başlangıç töreni 7 Ocak 1950 tarihinde gerçekleşti ve misyon şefi Seyfullah Esin itimatnamesini İsrail Cumhurbaşkanı Chaim Weizmann’a sundu. Buna rağmen 6 Kasım 1956 tarihli Süveyş Kriziyle birlikte, Türk temsilciliğinin seviyesi maslahatgüzarlığa indirgendi.

1958’de İsrail Başbakanı David Ben-Gurion ve Türkiye Başbakanı Adnan Menderes ile gizlice buluşarak, çevresel bir anlaşma için masaya oturdu. Anlaşmada halkla ilişkiler kampanyaları, istihbarat paylaşımı ve askeri destek vardı.[11] Aradaki ilişkilerin pozitif olarak gelişmesiyle birlikte, Türkiye’nin Tel Aviv’deki misyonu tekrar temsilcilik seviyesine yükseldi, Temmuz 1963’te ve Ocak 1980’de Elçilik seviyesine yükseldi.

1967 yılında Altı Gün Savaşı'nın patlak vermesi sonrası Türkiye bu savaşta tarafsız kaldı, Türkiye'de bulunan Amerikan askeri üslerinden -aynı 1973'te çıkacak Yom Kippur Savaşı'nda da olacağı gibi- İsrail'e yakıt ve teçhizat yardımına izin vermedi. Birleşmiş Milletler'in 242 sayılı İsrail'in savaş öncesi topraklarına çekilmesi kararına destek verdi ve işgal ettiği topraklardan çekilmesi çağrısını yaptı fakat Arap devletleriyle bir araya gelip İsrail’in saldırgan taraf olduğuna dair kınama kısmını oylamadı.[12] İslam İşbirliği Teşkilatı’nın Fas’ın Rabat şehrindeki bir toplantısında, Türkiye, İsrail’le diplomatik ilişkileri kötüleştirmeye yönelik çözüm önerisine karşı çıktı.[11]

İsrail’in Doğu Kudüs’ü işgal etmesi ve Kudüs’ü sonsuz başkent olarak ilan etmesi üzerine, 30 Kasım 1980 tarihinde temsilcilik, İkinci Katip seviyesine indirgendi.[13]

90'lı yıllar[değiştir | kaynağı değiştir]

1990’ların başına dek İkinci Katip seviyesinden sürdürülen ilişkiler 1990 yılı itibarıyla İsrail-Filistin Savaşı'nda Oslo Anlaşması yapılmış, bunun üzerine 1991 yılında diplomatik ilişkiler yeniden Büyükelçi seviyesine yükseltilmiş; Büyükelçi Ekrem Güvendiren güven mektubunu dönemin İsrail Devlet Başkanı Haim Herzog’a 23 Mart 1992’de sunmuştur...[14][15] Söz konusu dönemden itibaren Türkiye-İsrail ilişkileri karşılıklı yarar temelinde devam etmiş iki ülke iş birliğinin yasal çerçevesi bir dizi anlaşmayla sağlanmış ve birçok üst düzey ziyaret gerçekleştirilmiştir.

1990 ve 2000'lerin başında Türkiye ve İsrail askeri, stratejik ve diplomatik açıdan iş birliği içindeydi.

İsrail Türkiye’de iki diplomatik misyon açtı; elçiliği Türkiye başkenti Ankara’da ve Başkonsolosluğu, Türkiye’nin en büyük şehri İstanbul’da kurdu.[16] Yakın dönemdeki ilişkilerin kötüleşmesinden önce, Türkiye’deki İsrail elçisi Gabi Levi’ydi[17] ve İsrail Başkonsolosu, Mordechai Amihai’ydi.[18] Bu misyonlar, İsrail’in konsolosluk işlerini, Marmara, Ege, Doğu Trakya ve Karadeniz’in batı tarafında yürütmekle sorumludurlar.[19]

2000'li yıllar[değiştir | kaynağı değiştir]

Başbakan Recep Tayyip Erdoğan, 2005 yılında, Orta Doğu barışı için arabulucu olmak adına ve ticari ve askeri bağlar kurmak için İsrail’i ziyaret etti. Erdoğan, iki günlük ziyaretinde çok sayıda iş insanı getirdi. Ziyareti esnasında Başbakan Ariel Şaron’la ve Başkan Moşe Katsav’la görüştü, Yad Vashem’deki Holokost’u Anma anıtına çelenk bıraktı.[20][21] Erdoğan Şaron’a, Adalet ve Kalkınma Partisi’nin antisemitizmi “insanlık suçu” olarak gördüğünü iletti. Ayrıca, Erdoğan, İran’ın nükleer programı hakkında sadece İsrail için değil, bütün dünya için bir tehlike teşkil ettiğini belirtti.[22]

2006 yılı başında, İsrail Dışişleri Bakanı, ülkesinin Türkiye’yle ilişkilerini “mükemmel” olarak adlandırdı.[23] Türkiye sayesinde, İsrail ve Filistinlilerin ortak olarak girişiminde bulunduğu bir endüstriyel park kurulmaya başlandı. İsrail Devlet Başkanı Şimon Peres ve Filistin Devlet Başkanı Mahmud Abbas bir gün arayla Türkiye Büyük Millet Meclisi’nde konuştu. Peres Türkiye için “Amerika, Suriye, Filistin ve bizim için Türkiye, Orta Doğu’da önemli bir oyuncudur” dedi.[24] Jerusalem Post’ta yayınlanan bir rapora göre, Suriye Dış ilişkiler Bakanlığı’nda görevli bir sözcü, Türkiye’yi İsrail ve Suriye arasında “bir iletişim kanalı” olarak görüyordu.[25]

İsrail Devlet Başkanı Şimon Peres, Kasım 2007’deki üç günlük Ankara gezisinde, Türkiye Cumhurbaşkanı Abdullah Gül’le görüştü ve TBMM’ye konuştu. Gül, alı koyulan üç İsrailli asker; Gilad Şalit, Ehud Goldwaasser ve Eldad Regev’in özgür bırakılmaları konusunda yardım edeceği sözünü verdi.[24][26]

İlişkilerin gerilemesi[değiştir | kaynağı değiştir]

Türk hükümetinin 2008-2009 İsrail-Gazze savaşını kınamasıyla birlikte, iki ülke arasındaki ilişkiler gerildi.[27][28] Aralık 1987’de Türkiye, Filistinlilerin kendi geleceklerini tayin etmelerine yardım edeceğini deklare etmişti. 2004 yılında, Türkiye, Şeyh Ahmed Yasin suikastını kınadı. Türkiye İsrail’in Gazze şeridi politikasını “devlet destekli terörizm” olarak tanımladı.[2][3][29][30] İsrail’in Gazze’deki operasyonlarıyla ilgili Türkiye’nin her yerinde protestolar vardı.[31][32]

5 Mart 2009’da, İsrailli günlük gazete Ha’aretz, İsrail ve Türkiye ilişkilerinin tekrar düzelmesi için “yüksek seviyede gizli uzlaşma görüşmeleri” nin yapıldığını yazdı.[33] Bu yazı Türk gazetelerinde de paylaşıldı.[34][35]

11 Ekim 2009 tarihinde Türkiye, İsrail, ABD ve İtalya’nın içinde bulunduğu bir hava egzersizi gerçekleşecekti. Ama Türkiye, İsrail’e “Anadolu Kartalı” askeri tatbikatını yasakladı.[36][37] Ekim 2009’da Türkiye’nin Anadolu Kartalı egzersizinden İsrail’i men etmesi sonrasında, İsrail Başbakanı Benyamin Netanyahu, Türkiye’nin arabulucu olmasına karşı çıktı ve “Türkiye, Suriye ve İsrail arasında dürüst bir arabulucu olamaz” dedi.[38]

Davos'taki Dünya Ekonomik Forumu sırasında Türkiye başbakanı Recep Tayyip Erdoğan'ın İsrail Devlet başkanı Şimon Perez'le arasında çıkan tartışmadan sonra podyumu terketmesi

2009 yılı başında gerçekleşen, Dünya Ekonomik Forumu’nda, Erdoğan, İsrail’in Gazze’ye karşı tutumunu şiddetle eleştirdi.[36] Dinleyicilerin Peres’i alkışlamasının ardından, Erdoğan: “İnsanların söylediklerini alkışlamalarını üzücü buluyorum. İnsanlar ölüyor ve ben bunun oldukça yanlış olduğunu düşünüyorum” dedi. Washington Post köşe yazarı olan moderatör David Ignatius, insanların akşam yemeğine gideceklerini belirterek, Erdoğan’dan konuşmasını tamamlamasını istedi.[39] Erdoğan, Peres’in 25 dakika süren konuşmasından sonra kendisine 12 dakika verilmesini şikâyet etti ve sahneyi terk etti.[40][41][42]

Ekim 2009’da, TRT 1’in prime time dizisi Ayrılık’ta, kurgulanan sahnelerle İsrailli askerlerin Filistinli çocukları öldürdüğünü ve yaşlı Araplara kötü davrandığını gösterdi.[43] İsrail Dışişleri bakanı Avigdor Liberman, diziyi eleştirdi ve Türk Elçisini medya önünde azarladı.[44] Liberman daha sonra, Türkiye elçisini geri çekmekle tehdit ettiğinde özür diledi.[45]

14 Şubat 2009 tarihinde Türkiye'nin Filistin tavrını eleştirerek “Erdoğan aynaya baksın. Ermeniler'i katlettiler, şimdi aynı şeyi Kürtlere yapıyorlar, Kıbrıs’ı işgal ettiler” diye konuşan İsrail Kara Kuvvetleri Komutanı Avi Mizrahi'nin sözleri nedeniyle İsrail'e açık nota vermiş[46] ve Mizrahi’nin laflarını “hezeyan” olarak niteliyerek İsrail’den “izahat” istemiştir. Türkiye Cumhuriyeti Genelkurmay Başkanlığı da ağır bir açıklama yayınlayarak Mizrahi’nin “görev, yetki ve sorumluluklarını” aştığını, sözlerinin “milli çıkarlara zarar vereceğini” açıklamıştır.[47] İsrail Ankara büyükelçisi Gabi Levi Dışişleri Bakanlığı'na çağrılmıştır.

Hamas lideri Halid Meşal’ın resmi Ankara ziyaretinden sonra, aradaki gerginlik yatışmaya başladı.[48] Ocak 2010’da İsrail, Kurtlar Vadisi adlı Türk dizisinin, İsrail istihbaratının Türkiye’de casusluk yaptığını ve Türk bebekleri kaçırdığını resmetmesini protesto etti. Dizi ayrıca, MOSSAD’ın Tel-Aviv’deki Türk elçiliğine saldırdığını ve Elçiyle ailesinin esir alındığını gösterdi. 11 Ocak 2010 tarihinde İsrail Dışişleri Bakan yardımcısı Danny Ayalon, Türk elçisi Ahmet Oğuz Çelikkol’la görüştü. Görüşmeleri esnasında, Çelikkol, Ayalon’dan daha alçakta bir yerde oturuyordu. İddialara göre, Ayalon yardımcılarına dönüp alaycı bir tavırla, “Gördünüz gibi, asıl mesele, o daha alçakta oturuyor ve biz ondan yüksekteyiz… Masada sadece bir bayrak (İsrail bayrağı) var ve gülümsemiyoruz” dedi.[49][50]

İsrail Stratejik İşler Bakanı Moşe Ya’alon, Türkiye’yi Hamas ve İran’la iş birliği yapmakla suçladı. Şin Bet’e göre, Hamas, Türkiye’de geçici karargâh kurmuştu ve buradan Orta Doğu’da operasyonlar yönetip, yeni görevliler topluyordu.[51]

Gazze filosu saldırısı ve tepkiler[değiştir | kaynağı değiştir]

Ana madde: Gazze filosu saldırısı
İsrail kuvvetlerinin müdahalesi.

31 Mayıs 2010 tarihinde, 9 aktivist (sekizi Türk ve biri çifte vatandaşlığa sahip Türk-Amerikan) İsrailli askerler tarafından öldürüldü ve birçok kişi de yaralandı. Yaralananlar arasında yedi İsrail askeri de vardı. Olay, “Gazze Özgürlük Filosunun” bir parçası olan Mavi Marmara adlı yolcu gemisinde gerçekleşti.[52] Filoda altı gemi ve 37 milletten 663, aktivist vardı.[53] Akdeniz üzerindeki uluslararası sularda gerçekleşen müdahalenin ardından,[54] iki ülke arasındaki tansiyon yükseldi. Filodaki gemilerden biri Türk bayrağı taşıyordu. Türkiye Başbakanı Erdoğan müdahaleyi “devlet terörizmi” olarak adlandırdı. Türkiye elçisini İsrail’den bir açıklama talep etmek için geri çekti. Türk Dışişleri Bakanı, olayın iki ülkenin arasındaki ilişkileri geri dönülmez bir şekilde zedeleyebileceğini belirtti.[55]

2 Eylül 2011’de Türkiye İsrail’le olan diplomatik bağlarının derecesini düşürdü ve Birleşmiş Milletler Mavi Marmara müdahalesiyle ilgili raporunu yayınladıktan sonra İsrail’le arasındaki askeri iş birliğini askıya aldı. İsrail başbakanlık ofisinden gelen bir açıklama, “İsrail’in bu sorunu çözmek için bir yol bulmayı ümit etmekte olduğunu ve bir çözüm yolu bulmak için çalışmaya devam edeceklerini” belirtti. Türkiye İsrail tarafından bir özür ve müdahale esnasında ölenler için tazminat talep etti. İsrail hükûmeti taleplere ret cevabı verdi.[56]

Eylül 2011’de, Birleşmiş Milletler raporu, gemiye karşı müdahale esnasında orantısız güç kullanıldığını belirtse de, Gazze ablukasını yasal buldu.[57] Bunun ardından, Türkiye İsrail elçisini kovdu. İsrailli yetkililer bağları tekrar onarmak istediklerini belirtti fakat özür dilenmeyeceğini vurguladılar.[58][59] Hamas Türkiye’nin kararını övdü.[60][61]

Muhalefet lideri Kemal Kılıçdaroğlu, İsrail’le ilişkilerin kötüleşmesini kınadı, bunun hiçbir yararı olmayacağını ve küçük amaçlar için Türkiye’nin çıkarlarını riske atmamaları gerektiğini iddia etti.[62] Cumhuriyet Halk Partisi başkan vekili Faruk Loğoğlu, “İktidar partisinin Türkiye bir sıcak savaşın eşiğine getirmesi olasılığı üzücü ve kabul edilemez” diyerek Erdoğan’ı eleştirdi. İsrail’in eski Türkiye elçisi Alon Liel, Türk askerinin İsrail sularına girmeyeceğini belirtti. Ayrıca Türkiye’nin gelecekte İsrail’in Kıbrıs’a ihraç ettiği gaza engel olabileceğini speküle edip, Mısırla Türkiye arasındaki bir ittifakın İsrail’i Akdeniz’de yalnız bırakacağını belirtti.[63]

İsrail Savunma Bakanı Ehud Barak, ilişkilerdeki bu bozulmanın zamanla geçeceğini belirtti.[64][65] Eylül 2011’de Birleşmiş Milletler Genel Kurulunda ABD Başkanı Barack Obama, Erdoğan’a İsrail’le krizi çözmesi çağrısında bulundu.[66]

Mavi Marmara saldırısı iddianamesi[değiştir | kaynağı değiştir]

Olayın ardından İstanbul Cumhuriyet Savcılığınca hazırlanan[67] Akdeniz'in uluslararası sularında düzenlenen müdahaleye ilişkin olay tarihinde "İsrail Genelkurmay Başkanı olan Rau Aluf Gabiel Ashknazi, Deniz Kuvvetleri Komutanı Eliezer Alfred Marom, İstihbarat Başkanı Amos Yadlin, Hava Kuvvetleri Komutanı Avishay Levi" hakkında hazırlanan iddianame İstanbul 7. Ağır Ceza Mahkemesi'ne gönderilmiş iddianame oy birliğiyle kabul edildi.

İsmi geçen komutanların Canavarca hisle veya eziyet çektirerek öldürmeye teşebbüs suçuna azmettirmek, silahla yaralama suçuna azmettirmek, kemik kırığına neden olacak şekilde yaralamaya azmettirmek, yaralama suçuna azmettirmek, kişiyi hürriyetinden yoksun bırakmak suçuna azmettirmek, haberleşmenin engellenmesine azmettirmek, Eziyet suçuna azmettirmek, Yağma suçuna azmettirmek, ve mala zarar vermeye azmettirmek suçlarından da toplam 8 bin 578 ile 18 bin otuz ikişer yıl arasında yakalandıkları yerde hapis cezasına çarptırılmaları öngörüldü.[68]

İsrail'e uygulanan yaptırımlar[değiştir | kaynağı değiştir]

Palmer Rapor'unun açıklanmasının ardından rapor için Türkiye Başbakanı Recep Tayyip Erdoğan "Bu raporun hiçbir önemi yok, bu rapor onu yazanların ayıbıdır. Rapor Gazze ablukasına meşrutiyet kazandırıyor ve işgale kapı aralıyor. Biz bunu kabul etmeyeceğiz" demiştir.[69] Ardından Türkiye, İsrail'e yaptırım kararı almış ve ilişkilerin düzeyini daha da düşürmüştür. Türkiye Dışişleri Bakanı Ahmet Davutoğlu şu 5 maddelik yaptırımları açıklamıştır:

  1. Türk-İsrail diplomatik ilişkileri ikinci kâtip düzeyine indirilecektir. İkinci katip düzeyi üzerindeki tüm görevliler, başta büyükelçi olmak üzere en geç Çarşamba günü ülkelerine geri döneceklerdir.
  2. Türkiye ile İsrail arasındaki tüm askeri anlaşmaların tümü askıya alınmıştır.
  3. Doğu Akdeniz’de en uzun kıyısı bulunan sahildar devlet olarak Türkiye, Doğu Akdeniz’de seyrü-sefer serbestisi için gerekli gördüğü her türlü önlemi alacaktır.
  4. Türkiye İsrail’in Gazze’ye uyguladığı ablukayı tanımamaktadır. İsrail’in 31 Mayıs 2010 tarihi itibarıyla Gazze’ye yönelik uyguladığı ambargonun Uluslararası Adalet Divanı’nda incelenmesini sağlayacaktır. Bu doğrultuda BM Genel Kurulu’nu harekete geçirmek için girişimlere başlıyoruz.
  5. İsrail saldırısının Türk ve yabancı tüm mağdurlarının mahkemelerdeki hak arama girişimlerine gereken her türlü destek verilecektir.[70]

Başarısız uzlaşma girişimleri[değiştir | kaynağı değiştir]

22 Mart 2013 tarihinde, Türkiye başbakanı Recep Tayyip Erdoğan ve İsrail başbakanı Benyamin Netanyahu arasındaki bir telefon görüşmesinde Netanyahu, olanlardan dolayı özür diledi. İsrail hükümeti tarafından gelen resmi beyanda, Netanyahu, Türkiye’yle ilişkilerin kötüye gitmesinden duyduğu pişmanlığı belirtip, Mavi Marmara müdahalesinde olanların istenmeden olduğunu, pişmanlık yarattığını ve incelemelere göre operasyonun hatalı olduğunu belirtti.[9] Erdoğan daha sonraki bir beyanında, Türk halkı adına özrü kabul etti.[9] İsrail ayrıca ölenlerin ailelerine tazminat ödeneceği sözünü verdi.[8] Özrün geldiği dönemde, İsrail’de bulunan ve iki ülke arasındaki ilişkiler için tekrar atılan bu köprü ile ilgili en büyük krediye sahip olan ABD Başkanı Barack Obama, Amerika’nın iki ülke arasındaki ilişkiye çok önem verdiğini ve bu ilişkinin bölgedeki barış ve güvenlik önemli olduğunu belirti.[8][9]

Türkiye'nin İsrail büyükelçisi Kemal Ökem güven mektubunu İsrail Devlet Başkanı Reuven Rivlin'e sunarken. (12 Aralık 2016)

Türkiye tarafından gelen başka reaksiyonlar[değiştir | kaynağı değiştir]

Ağustos 2013’te, Hürriyet Gazetesi, Erdoğan’ın, AKP il başkanları toplantısında, yakın dönemdeki Mısır’da gerçekleşen ve Muhammed Mursi’yi deviren askeri darbenin arkasında İsrail’in olduğunu belirttiğini yazdı. Yazıya göre Erdoğan, "Bunun arkasında kim var? İsrail. Kanıtlarımız var" – özellikle, Erdoğan, Tzipi Livni’nin Fransız aydınlarından Bernard Henri Levy ile konuşmasından alıntı yaptı. Erdoğan’ın iddiasına göre Levy şunları söyledi:

“ "Seçimleri kazansalar bile Müslüman Kardeşler iktidarda kalamayacak, çünkü demokrasi seçim sandığı değildir." „

Buna rağmen, Hürriyet’e göre Levi’nin aslında söylediği şuydu:

“ "Eğer Müslüman Kardeşler Mısır’a gelirse, bunu demokrasi istiyor demeyeceğim, bu nedenle demokrasi gelişsin. Demokrasi sadece seçimler değildir, aynı zamanda değerlerdir… Müslüman Kardeşlerin iktidara gelmesinin herhangi bir yolla engellenmesi çağrısında bulunuyorum."[71] „

İsrail Dışişleri Bakanı sözcüsü daha sonra Erdoğan’ın suçlamasının üzerinde yorum yapmaya değmeyecek bir söylenti olarak adlandırdı.

Doğal gaz gerginliği[değiştir | kaynağı değiştir]

Haziran 2010’da Akdeniz’in İsrail kıyılarına yakın bir yerde, geniş bir doğal gaz alanı olan “Leviathan Gaz Alanı” keşfedildi. İsrail enerji şirketi Delek Grubu, halihazırda aktif olduğu bu alanda doğal gaz keşfi ve çıkarılması için Kıbrıs’la iş birliği kurmak istedi.[72]

Eylül 2011’de Türk medyasındaki haberlere göre, İsrail Hava Kuvvetlerine ait savaş uçakları, doğu Akdeniz’deki bir Türk sismik araştırma gemisiyle karşı karşıya gelmek için Kıbrıs hava sahası üzerinden geçmişti. Ayrıca bu haberlere göre, Türkiye cevap olarak iki savaş jetini bu savaş uçaklarını takip için yolladı ve İsrail uçakları bundan sonra İsrail hava sahasına geri döndü. Türk araştırma gemisi, gaz alanıyla ilgili bir kışkırtma olarak görüldü ve İsrail uçaklarının Kıbrıs üzerinden uçması da, İsrail ve Kıbrıs arasındaki yakın ilişkilerin işareti olarak algılandı.[73] Mayıs 2012’de Türk Ordusu komuta merkezi, Türk jetlerinin İsrail uçaklarını Kıbrıs’ın Türk tarafından uzaklaştırdığını belirtti. Mayıs 2012’de Kıbrıs, Türkiye tarafından gelen, İsrail’in enerji projesinde çalışan Kıbrıslıların korunması için adaya 20.000 askeri gönderdiği, iddiaları yalanladı.[74]

Kıbrıs ve İsrail, kıyıları dışındaki gaz araştırmalarına yardımcı olması için bir deniz sınırı anlaşması imzaladı. Kıbrıs Dışişleri Bakanı Markos Kyprianou ve İsrail Altyapı Bakanı Uzi Landau, Lefkoşa’da anlaşmayı imzaladı. Amaç, geniş doğal gaz yataklarının bulunduğu bu alanda mineral yatakları bulmaya yardımcı olmaktı. Türk kaynaklara göre, Türk Dışişleri, İsrail elçisi Gabi Levi’yi çağırıp ne kadar hoşnut olmadıklarını ilettiler.[75]

Bulut Sütunu Operasyonu[değiştir | kaynağı değiştir]

Türkiye Dışişleri Bakanlığı, uluslararası toplumu ve Birleşmiş Milletler'i, İsrail’in Gazze’ye karşı yürüttüğü operasyonları durdurmak için gerekli inisiyatifi almaya çağırdı.[76][77] Dışişleri bakanı Ahmet Davutoğlu, saldırıları “insanlık suçu” olarak gördü.[78] Erdoğan, 19 Kasım’da Birleşmiş Milletleri, İsrail’in ölümcül saldırılarına karşı bir adım atmamakla suçladı, İsrail’i bir terörist devlet olarak adlandırdı ve İsrail’in masum çocukları öldürdüğünü dile getirdi.[79]

Birleşmiş Milletlerin Filistin’i tanımasına yönelik Türkiye’nin desteği[değiştir | kaynağı değiştir]

Birleşmiş Milletler Genel Kurulu oylaması öncesinde, Türk Dışişleri bakanı, İsrail için aynaya bakma zamanı olduğunu belirtti. Oylama sonrasında, Davutoğlu, İsrail’in, neden bu kadar çok sayıda ülkenin Filistin’i desteklediğini sorgulaması gerektiğini söyledi. Oylama sonunda Filistin'in bir devlet olduğu deklare edildi.[80][81] Filistin Milli Yönetimi Dışişleri bakanı Riyad al-Maliki ve Türk diplomatlar, New York'taki Türkevi’nde oylama sonucunu kutladılar.[82]

Erdoğan’ın Siyonizm hakkında söylemleri[değiştir | kaynağı değiştir]

Carlos Latuff'un Erdoğan'ın İsrail-Filistin sorunu konusundaki tutumuna ilişkin çizdiği bir karikatür

1 Mart 2013 tarihinde Viyana’da gerçekleşen bir Birleşmiş Milletler toplantısında, Recep Tayyip Erdoğan, Avrupa’daki artan ırkçılığa değindi ve asıl ülkelerinde yaşamayan birçok Müslümanın çoğu kez ayrımcılıkla karşılaştıklarını belirtti. Erdoğan Siyonizm’i “insanlık suçu” olarak tanımladı ve faşizm, Siyonizm ve antisemitizm gibi, İslamofobinin de göz önünde bulundurulması gerektiğini dile getirdi.[83][84][85][86][87] Euronews’e verdiği bir röportajda, Şimon Peres, Erdoğan’ın söylediklerinin cahilce olduğunu ve nefreti provoke ettiğini söyledi.[88] 20 Mart’ta, Erdoğan, Danimarka’ya bir ziyarette bulunarak,Viyana’da söyledikleriyle ilgili, “kimse söylediklerimi yanlış anlamasın. Herkes İsrail’e karşı olan eleştirilerimin, İsrail’in Filistin’e ve Gazze’ye karşı olan tutumuna yönelik olduğunu bilir” dedi. Erdoğan ayrıca, Danimarkalı bir gazeteye verdiği demeçte, yorumlarının antisemit olmadığını ve sadece İsrail’in politikalarını eleştirdiğini belirtti.[89]

Yeniden diyalog dönemi[değiştir | kaynağı değiştir]

Uzun süren diplomatik krizin ardından İran'ın nükleer programı tehlikesi dahil olmak üzere[90] iki ülkenin Orta Asya'da da iş birliği yapabileceği gündeme geldi.[91] İsrail Devlet Başkanı Yitzhak Herzog, 9-10 Mart 2022 tarihlerinde Türkiye'ye resmî bir ziyarette bulundu.[92]

7 Ekim saldırısı ve sonrası[değiştir | kaynağı değiştir]

Türkiye ile İsrail arasında belirli konularda uzlaşının sağlandığı, Doğu Akdeniz doğal gazının Avrupa'ya taşınması konusunda görüşmelerin sürdüğü ve ülke liderlerinin karşılıklı ziyaret gerçekleştirdiği dönemde Hamas'ın askeri kanadı İzzeddin el-Kassam Tugayları, Yom Kippur Savaşı'nın 50. yıl dönümünde İsrail topraklarına karadan sızma gerçekleştirdi. Bu sızma sonucunda 859'u sivil, 282'si asker, 57'si polis olmak üzere 1200'den fazla İsrailli öldürüldü.[93][94] İsrail ordusu, 9 Ekim'e kadar süren çatışmalar sonrası Kassam Tugayları'nı İsrail topraklarından çıkardıktan sonra Gazze'ye yönelik hava saldırılarına başladı, bu hava saldırılarını kara harekâtı takip etti.[95] Bu harekâtlarda sivil hassasiyetinin gözetilmemesi, binlerce sivilin öldürülmesi birçok ülke tarafından tepki alırken Türkiye Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan, İsrail'i bir "terör devleti" olarak nitelendirdi, İsrail'in "örgüt gibi davrandığını, piyon olduğunu, savaş suçu işlediğini" söyledi.[96] İsrail Başbakanı Benyamin Netanyahu, Türkiye cumhurbaşkanının sözlerine "Kendisi Türkiye'de köyleri bombaladı, biz ondan ahlak dersi almayacağız." şeklinde cevap verdi.[97]

4 Aralık 2023'te sızdırılan bir ses kaydında İsrail İç İstihbaratı Şin Bet'in Şefi Ronan Bar'ın, "Lübnan'daki, Katar'daki ve Türkiye'deki Hamas yöneticilerini ortadan kaldıracağız, bu bizim neslimizin Münih'i." şeklinde konuştuğu görüldü.[98] Milli İstihbarat Teşkilatı sızdırılan ses kaydının ardından İsrail istihbaratının Türkiye topraklarında herhangi bir operasyona girişmemesi konusunda İsrail istihbaratıyla temas kurdu.[99] Sonraki günlerde konu hakkında açıklama yapan Türkiye cumhurbaşkanı Türkiye topraklarında girişilecek bir istihbarat operasyonunun sonucunun "İsrail'in belini doğrultamayacak seviyeye gelmesi" olduğunu söyledi.[100]

Ekonomik ilişkiler[değiştir | kaynağı değiştir]

1996’da Türkiye ve İsrail, aralarında bir serbest ticaret anlaşması imzaladı. 1997’de, vergi önleyici ikili bir anlaşma yürürlüğe girdi ve 1998 yılında ise ikili bir yatırım anlaşması imzalandı.[101]

2010 yılının ilk yarısında 1.59 milyar dolar olan İsrail-Türkiye arasındaki ticaret, 2011 yılının ilk yarısında %26 artarak, 2 milyar dolara yükseldi. İsrail Ticaret Odasına göre, İsrail’in Türkiye’ye ihracatı %39 artarak 950 Milyon Dolara yükseldi ve Türkiye’nin İsrail’e ihracatı %16 artarak 1.05 milyar Dolara yükseldi.[102] Türkiye İsrail’in altıncı en büyük ihracat durağı oldu. Kimyasallar ve damıtılmış petrol ürünleri başlıca ihraç edilen ürünler arasındadır.[103] Türkiye İsrail’den ileri teknolojiye sahip güvenlik ekipmanı almakta ve İsrail’e ise botlar ve üniformalar sağlamakta.[104] 2007 yılından beri İsrail, Türkiye’den devamlı olarak sebze ürünleri almaya devam etmiştir ve 2007- 2011 arasında Türkiye’den hazır gıda ürünleri, meşrubatlar ve tütün ihracı ikiye katlanmıştır.[101]

Askerî antlaşmalar[değiştir | kaynağı değiştir]

2007 yılında, İsrail ve Türkiye, İsrail Ofek uydularının ve Arrow balistik füze sisteminin Türkiye’ye satılması hakkında masaya oturdu. Böylece Türkiye’nin askeri ve istihbarat sistemleri geliştirilecekti.[24] İsrailli savunma şirketleri, Türk hava kuvvetlerine ait F-4 Fantom filosunun geliştirilmesine yardımcı oldu. Anlaşmalar; hava, deniz, kara ve istihbarat iş birliğini içerdi. Anlaşmaların içerisinde; hava araçlarının üretimi, silahlanma, füzeler, karşılıklı askeri ziyaretler, eğitimler, egzersizler, gözlemcilerin gönderilmesi, askeri görevlilerin değişim programlarıyla diğer ülkeye gönderilmeleri ve askeri bilgilerin paylaşımı vardı.[105]

  • Türkiye’nin F-4 Fantom ve F-5 jetlerinin modernleştirilmesi – 900 Milyon $.
  • Türkiye’nin M60A1 tanklarından 170’inin geliştirilmesi – 687 Milyon $.[106]
  • Popeye-I ve Popeye-II füzeleri.
  • Popeye-II yüzeyden-havaya füzeler – 150 Milyon $.
  • 10 Heron UAV – 183 Milyon $.
  • Arrow anti-balistik füzeleri (İsrail prensip olarak kabul etti. ABD onayı beklemekte.)
  • Anlaşma, pilotların yılda 8 defa değişimini sağladı; İsrailli pilotların “dağlı alanda uçuş egzersizi” için Konya atış alanında pratik yapmalarına ve Türk pilotların, İsrail’deki Nevatim hava meydanında bilgisayarlı atış alanı pratiği yapmalarına izin verdi.[106]
  • 1998 yılında, İki ülkenin donanmaları, bir tatbikat operasyonuyla (Amerika’nın da katılımıyla) manevra yeteneklerini tatbik etti.

Eylül 2011’de Türkiye ve İsrail arasındaki askeri anlaşmalar askıya alındı.[107] Türkiye, Mart 2010’dan itibaren, milyon dolarlar değerinde 16 güvenlik kontratını dondurdu. Ayrıca 5 milyar dolarlık, 1.000 adet Merkaya Mk 3 tank anlaşmasını askıya aldı.

Turizm[değiştir | kaynağı değiştir]

Türkiye, İsrailliler için önemli bir turizm durağıydı. İstanbul, Tel-Aviv’den 90 dakikalık bir uçuş uzaklığındadır. İsraillilerin Türkiye’ye girmeleri için vizeye ihtiyaçları yoktur, fakat bordo pasaport taşıyan Türkler, İsrail’e girmeden önce vize almalıdır.[108][109] İsrailli turizm otoritelerine göre, 2008 yılında, 2008-2009 Gazze savaşı öncesinde, 560.000 İsrailli Türkiye’de tatil yaptı. Ekim 2010’da İsrail Turizm Bakanı Stas Misezhnikov, İsraillilere, Türkiye’ye karşı turizm boykotuna yönelik çağrıda bulundu. Nedeni Türkiye’nin Gazze’ye karşı tutumuydu.[110] 2009’da Türkiye’yi ziyaret eden turistlerin sayısı 300.000’e düştü ve 2010’da 110.000’e düştü. 2011 yılının ocak ve ağustos aylarının arasında sayı 62.000’e düştü. Türkiye Kültür ve Turizm Bakanlığı’na göre, Türkiye’deki turizmin İsrailli payı %3’ten %0.05’e düştü. Öte yandan Türkiye’deki Arap turist sayısı, 2011 yılının ilk yarısında 1,4 milyona yükselmiştir. Bu artış 2009 yılının tümündeki 912.000 turistten oldukça yüksek bir sıçrayıştı.[111] Türkiye Başbakanı Recep Tayyip Erdoğan, Haziran 2012’de, “İsrailli turistlere ihtiyacımı yok, başarılı bir şekilde yerlerini doldurduk” dedi.[112]

Her şeye rağmen, Eylül 2010’dan Eylül 2011’e, Antalya’ya giden turist sayısı %20 arttı ve İstanbul’u ziyaret eden İsrailli turist sayısı %13 arttı. Bu oranlar yine de eski artışlardan oldukça düşüktür.[113]

2010 yılında, Türk Hava Yolları, haftalık İsrail uçuşlarının sayısını %50 civarında düşürdü.[114] 2011 yılında, Türk havayolu şirketleri, iki ülke arasındaki krizden ve İsrailli turistlerin azalmalarından dolayı, İsrail’e uçuş sayılarını azaltmaya başladı. Öte yandan, El Al İsrail Hava Yolları, Türkiye’nin, İsrailli uçak araçlarının hava sınırları içinde uçmamasını istemesi durumunda, zor durumda kalmamak için, alternatif uçuş planları yaptı.[115]

Doğal afet yardımı[değiştir | kaynağı değiştir]

İsrail’e gönderilen Türk itfaiye helikopteri, 2010

1999 İzmit depreminden sonra, İsrail, arama-kurtarmaya yardım etti ve geçici hastaneler kurdu. İsrailli takımda, İsrail Savunma Kuvvetleri’nden ve İsrail Arama- Kurtarmadan personel, sağlık personeli, cerrahlar ve yönetici personel vardı. Takım, en büyük uluslararası takımlardan biriydi ve 17.000 üzerinde can alan afetten sonra haftalarca aktif bir şekilde çalıştı.[116][117]

2010 yılında Karmel Dağı üzerindeki orman yangınında, Türkiye, İsrail’e yardım gönderen ilk ülkeler arasındaydı. Türkiye iki yangın söndürücü hava aracı gönderdi ve bu araçlar 3 Aralık'ın erken saatlerinde yangını söndürmeye başladı.[118] 2011 yılındaki Van depreminde, İsrail, Türkiye’nin dış yardım çağrılarına yönelik, prefabrik evler ve çadırlar göndermeyi teklif etti.[119]

Kültürel ilişkiler[değiştir | kaynağı değiştir]

Arkadaş Derneği 2003 yılında Türk Yahudilerin kültürel miraslarını korumak, Ladino öğrenmeyi desteklemek ve İsrail ile Türkiye arasındaki bağları güçlendirmek amacıyla kuruldu.[120] Kurulumundan beri derneğin 4000 den fazla üyesi vardır. 40 üyesi derneğin operasyonlarını ve ülke içerisindeki 12 şubesini yönetir. Derneğin genel başkanı Eyal Peretz, Jerusalem Post’a, Türkiye’ye gerçekleştirilen kültürel turların güvenlik nedenlerinden ve azalan talepten dolayı durduğunu belirtti. Peretz, “hayatımın büyük bir bölümünde, iki halk arasındaki bağı korumak ve geliştirmek için uğraştım ve yakın ilişkilerin birkaç girişimle nasıl silindiğini izliyorum bugünlerde. Çok acı verici ve çok sinir bozucu” dedi.[121]

  • Beerşeba’da I. Dünya Savaşı’nda cereyan eden Birüssebi Muharebesi’nin anısına dikilen Türk Askerleri Anıtı’nın önünde yapılan anma töreni (2007)
    Beerşeba’da I. Dünya Savaşı’nda cereyan eden Birüssebi Muharebesi’nin anısına dikilen Türk Askerleri Anıtı’nın önünde yapılan anma töreni (2007)
  • Türk Askerleri Anıtı’nın yanındaki Atatürk büstü
    Türk Askerleri Anıtı’nın yanındaki Atatürk büstü
  • Türk Askerleri Anıtı, Atatürk büstü ve tarihi Osmanlı demiryolu
    Türk Askerleri Anıtı, Atatürk büstü ve tarihi Osmanlı demiryolu

Ayrıca bakınız[değiştir | kaynağı değiştir]

Wikimedia Commons'ta Relations of Israel and Turkey ile ilgili çoklu ortam belgeleri bulunur

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

  1. ^ Abadi, pg. 6
  2. ^ a b "Arşivlenmiş kopya" (PDF). 19 Mart 2009 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Ağustos 2013. 
  3. ^ a b "Turkey and Israel". SMI. 16 Mart 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Mayıs 2010. 
  4. ^ "Analysis: Middle East's 'phantom alliance'". BBC News. 26 Mayıs 2004 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Haziran 2010. 
  5. ^ "Israeli Missions Around The World". Turkish Foreign Ministry. 26 Mart 2012. 20 Şubat 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Mart 2013. 
  6. ^ "Quake Relief Shows Israel Feels Deeply For Turkey". 13 Kasım 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Ağustos 2013. 
  7. ^ "Davos Krizi". 11 Şubat 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  8. ^ a b c Sidner, Sara (22 Mart 2013). "Israel to Turkey: We apologize for deadly raid on Gaza-bound flotilla". CNN. 25 Mart 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Mart 2013. 
  9. ^ a b c d Greenberg, Joel; Wilson, Scott (22 Mart 2013). "Obama ends Israel visit by bringing together two estranged powers". Washington Post. 22 Mart 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Mart 2013. 
  10. ^ "Turkey rejects claims it blew Israeli agents' cover - CNN.com". CNN. 17 Ekim 2013. 17 Ekim 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2014. 
  11. ^ a b "Timeline of Turkish-Israeli Relations, 1949–2006" (PDF). 19 Mart 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 1 Ağustos 2013. 
  12. ^ Hale, William M. (2013). Turkish foreign policy since 1774 (3. bas.). New York, NY. s. 124. ISBN 978-0415599870. 
  13. ^ "Israel / Rep. of Turkey Ministry of Foreign Affairs". Turkish Foreign Ministry. 4 Ağustos 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Mart 2013. 
  14. ^ "Rep. of Turkey Ministry of Foreign Affairs". Turkish Foreign Ministry. 14 Şubat 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Mart 2013. 
  15. ^ Efraim Inbar, "Israeli-Turkish Tensions and Beyond," The Israel Journal of Foreign Affairs Vol. 4 No. 1 (2010), 28
  16. ^ "Web Sites of Israeli Missions Abroad". Israel-mfa.gov.il. 20 Haziran 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Haziran 2010. 
  17. ^ "The Israeli Government's Official Website, by the Ministry of Foreign Affairs". Foreign Ministry. 31 Mart 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Haziran 2010. 
  18. ^ "Israeli Missions Around The World". Foreign Ministry. 26 Mart 2012. 9 Aralık 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Mart 2013. 
  19. ^ "The Israeli Government's Official Website, by the Ministry of Foreign Affairs". Foreign Ministry. 1 Ekim 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Haziran 2010. 
  20. ^ "Turkish leader visits Israel, offers to help with peace process". 15 Temmuz 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Ağustos 2013. 
  21. ^ "Turkish Leader Visits Israel, Restoring Friendly Ties". 22 Mayıs 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Ağustos 2013. 
  22. ^ "Erdogan's travels". 25 Nisan 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Ağustos 2013. 
  23. ^ "News". Radikal. 1 Temmuz 2005. 21 Ekim 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Mart 2013. 
  24. ^ a b c Yaakov Katz (12 Kasım 2007). "Israel may sell Arrow and Ofek to Turkey". The Jerusalem Post. Erişim tarihi: 12 Kasım 2007. [ölü/kırık bağlantı]
  25. ^ "Damascus confirms channel with Israel". The Jerusalem Post. 30 Mart 2008. Erişim tarihi: 30 Mart 2008. 
  26. ^ Yaakov Katz (13 Kasım 2007). "Peres, Gul at odds over Iran nuke threat". The Jerusalem Post. Erişim tarihi: 12 Kasım 2007. 
  27. ^ Stormy debate in Davos over Gaza 30 Ocak 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Al Jazeera English (29 January 2009)
  28. ^ Erdogan Clashes With Peres, Storms Out of Davos Panel (Update1) Bloomberg
  29. ^ "Turkey rallies to Gaza's plight" 19 Ocak 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. BBC News by Sarah Rainsford (BBC Istanbul), Friday, 16 January 2009
  30. ^ "Turkey's drift away from the West"[ölü/kırık bağlantı]. Jerusalem Post (14 January 2009). Retrieved on 4 February 2009
  31. ^ "Hundreds of thousands protest in Turkey against Israeli offensive" 14 Şubat 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Hürriyet
  32. ^ "Thousands in Turkey protest Israeli attacks on the Gaza Strip"[ölü/kırık bağlantı], Hürriyet
  33. ^ "Livni, Turkish FM hold secret reconciliation talks", Haaretz, 5 March 2009 5 Haziran 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
  34. ^ "Turkey, Israel in secret talks for swift end to diplomatic crisis - report" 13 Ocak 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Hurriyet Daily News
  35. ^ "13 Eylül 2012 tarihinde Archive.is sitesinde [https://archive.today/20120913191207/http://www.todayszaman.com/tz-web/detaylar.do?load=detay&link=168860 arşivlendi [Haaretz; Israel and Turkey in quiet talks"], Today's Zaman
  36. ^ a b "Stormy debate in Davos over Gaza". Al Jazeera English. 30 Ocak 2009. 30 Ocak 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Şubat 2009. 
  37. ^ "Israel hits back at Turkey over scuppered air force drill". Haaretz. 10 Kasım 2009. 5 Kasım 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Mart 2011. 
  38. ^ "Netanyahu: Turkey can't be 'honest broker' in Syria talks". Haaretz. 18 Ekim 2009. 19 Ekim 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Ekim 2009. 
  39. ^ "Turkish PM storms off in Gaza row" 30 Haziran 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., BBC News
  40. ^ "Turkish PM storms out of Davos' Gaza session, slams moderator" 18 Ekim 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Hurriyet Daily News
  41. ^ "Stormy debate in Davos over Gaza" 30 Ocak 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Al Jazeera English (Thursday, 29 January 2009)
  42. ^ "Erdoğan Clashes With Peres, Storms Out of Davos Panel"
  43. ^ "Lay off Iran's nukes, Turkish leader says." 30 Ekim 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. JTA. 28 October 2009
  44. ^ "Turkish TV show has IDF soldiers 'killing' Palestinian kids". Ynetnews. 17 Ocak 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Haziran 2010. 
  45. ^ Renaudie, Jean-Luc (14 Ocak 2010). "Israeli media slam govt handling of row with Turkey". AFP. 21 Ocak 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Ocak 2010. 
  46. ^ Dışişleri'nden İsrail'e nota 4 Mart 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. CNN Türk
  47. ^ http://hurarsiv.hurriyet.com.tr/goster/haber.aspx?id=11004225&tarih=2009-02-14 Türkiye'den İsrail'e nota Hürriyet
  48. ^ "Turkey, Israel and the US". Thenation.com. 18 Şubat 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Haziran 2010. 
  49. ^ "Ayalon to 'behave diplomatically' in future" 16 Ocak 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Ynetnews, 13 January 2010
  50. ^ "Israel-Turkey tensions high over TV series". CNN. 12 Ocak 2010. 13 Kasım 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Haziran 2010. 
  51. ^ "Shin Bet: Hamas operating in Turkey, China". 24 Ekim 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Ağustos 2013. 
  52. ^ Black, Ian; Haroon Siddique (31 Mayıs 2010). "Q&A: The Gaza Freedom flotilla". The Guardian. Londra: Guardian News and Media. 27 Nisan 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Haziran 2010. 
  53. ^ Tia Goldenberg (31 Mayıs 2010). "Pro-Palestinian aid flotilla sets sail for Gaza". San Diego Union-Tribune. Associated Press. Erişim tarihi: 4 Haziran 2010. 
  54. ^ Noah Kosharek (2 Haziran 2010). "Israel transfers hundreds of Gaza flotilla activists to airport for deportation". Haaretz. 2 Mart 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Haziran 2010. 
  55. ^ "Turkey condemns Israel over deadly attack on Gaza aid flotilla". Londra: Telegraph. 31 Mayıs 2010. 3 Haziran 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Haziran 2010. 
  56. ^ [1] 8 Ekim 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., "Turkey downgrades ties with Israel"
  57. ^ Arsu, Sebnem; Cowell, Alan (2 Eylül 2011). "Turkey Expels Israeli Envoy in Dispute Over Raid". The New York Times. 19 Şubat 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Eylül 2011. 
  58. ^ "Israel refuses to apologize or pay compensation regarding the 2009 Gaza flotilla raid"[ölü/kırık bağlantı]
  59. ^ Maayan Lubell (2 Eylül 2011). "Israel hopes to mend ties with Turkey-govt official". Reuters. 12 Haziran 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Eylül 2011. 
  60. ^ Darren Mara; Chuck Penfold (3 Eylül 2011). "UN chief tells Turkey, Israel to improve ties for sake of Middle East". Deutsche Welle. 3 Eylül 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Eylül 2011. 
  61. ^ "Hamas welcomes Turkey move to expel Israeli envoy". The Egyptian Gazette. 2 Eylül 2011. 27 Mart 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Eylül 2011. 
  62. ^ "'Erdogan painted himself into a corner' - Israel News, Ynetnews". Ynetnews.com. 20 Haziran 1995. 27 Mart 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Mart 2013. 
  63. ^ Turkey: Israel possibly target of more sanctions 8 Eylül 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. by Selcan Hacaoglu and Aron Heller, Huffington Post, 6 September 2011.
  64. ^ "Barak on Turkey: This wave will pass." 9 Ekim 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Ynetnews. 8 September 2011. 8 September 2011.
  65. ^ Keinon, Herb. "Erdogan threatens to send gunboats with next flotilla". JPost. 24 Ekim 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Mart 2013. 
  66. ^ Benhorin, Yitzhak. "Obama urges Erdogan to resolve crisis with Israel." 23 Eylül 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Ynetnews. 21 September 2011. 21 September 2011.
  67. ^ http://www.zaman.com.tr/haber.do?haberno=1292348 [ölü/kırık bağlantı] Zaman
  68. ^ Mavi Marmara iddianamesi kabul edildi 2 Temmuz 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Akşam
  69. ^ http://www.aktifhaber.com/erdogandan-palmer-raporu-yorumu-491551h.htm 5 Mart 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Erdoğan'dan Palmer Raporu Yorumu
  70. ^ Türkiye'den İsrail'e 5 yaptırım Radikal 3 Eylül 2011 tarihinde erişilmiştir.
  71. ^ Israel behind coup to oust Morsi, Turkish PM Erdoğan says 4 Kasım 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Hürriyet
  72. ^ "Delek proposes Cyprus facility to process Israeli gas". Haaretz. Associated Press. 23 Ocak 2011. 26 Ocak 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Ocak 2012. 
  73. ^ Haaretz (30 Eylül 2011). "Report: Israel scrambles IAF warplanes toward Turkish ship". Haaretz. 29 Aralık 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Ocak 2012. 
  74. ^ JAMES KANTER (30 Eylül 2012). "Cyprus-Israel close to gas-sharing deal". The New York Times. 5 Eylül 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Eylül 2012. 
  75. ^ Alarab Online, 20 December 2010, "Turkey unhappy with Israel-Cyprus deal"[ölü/kırık bağlantı], 10 April 2011
  76. ^ "Foreign Ministry: Turkey condemns Israeli military operation in Gaza Strip - Trend.Az". En.trend.az. 15 Kasım 2012. 20 Ekim 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Mart 2013. 
  77. ^ "Arşivlenmiş kopya". 19 Nisan 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Ağustos 2013. 
  78. ^ "PM: Turkey does not intend to negotiate with Israel on Gaza situation - Trend.Az". En.trend.az. 16 Kasım 2012. 19 Kasım 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Mart 2013. 
  79. ^ Peker, Emre (19 Kasım 2012). "Turkey's Erdogan Labels Israel a 'Terrorist State'". Online.wsj.com. 16 Mayıs 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Mart 2013. 
  80. ^ "Palestine Vote a 'Booster' for Peace: Turkey". The Journal of Turkish Weekly. 30 Kasım 2012. 2 Aralık 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Mart 2013. 
  81. ^ "Turkey Hails Historic UN Vote for Palestine". The Journal of Turkish Weekly. 1 Aralık 2012. 11 Aralık 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Mart 2013. 
  82. ^ "Arşivlenmiş kopya". 19 Nisan 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Ağustos 2013. 
  83. ^ "Arşivlenmiş kopya". 20 Ekim 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Ağustos 2013. 
  84. ^ "US rebukes Erdogan for comments on Zionism". South China Morning Post. 13 Mart 2013. 4 Mart 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Mart 2013. 
  85. ^ "Turkish PM Erdogan: Zionism Is 'a Crime Against Humanity' Like 'Anti-Semitism or Fascism' - By Nathaniel Botwinick". National Review Online. 28 Şubat 2013. 4 Mart 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Mart 2013. 
  86. ^ "Erdogan says Zionism crime against humanity". JPost. 28 Şubat 2013. 23 Mart 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Mart 2013. 
  87. ^ "Arşivlenmiş kopya". 4 Kasım 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Ağustos 2013. 
  88. ^ "Arşivlenmiş kopya". 20 Ekim 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Ağustos 2016. 
  89. ^ "Arşivlenmiş kopya". 3 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Ağustos 2013. 
  90. ^ Dorian Jones (9 Şubat 2022). ""Türkiye-İsrail İlişkilerinde İran ve Enerji Önemli"". Amerika'nin Sesi. 9 Şubat 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Şubat 2022. 
  91. ^ Dorsey, James M. (16 Şubat 2022). "Ukrainian Ripples: Turkey And Israel Eye Extended Cooperation In Central Asia – Analysis". Eurasia Review. 16 Şubat 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Şubat 2022. 
  92. ^ "İsrail Cumhurbaşkanı Herzog Türkiye'ye geliyor". Hurriyet. 15 Şubat 2022. 15 Şubat 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Şubat 2022. 
  93. ^ "Police say they've identified 859 civilian victims from October 7 massacre, up 16". 14 Kasım 2023. 20 Kasım 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Aralık 2023. 
  94. ^ "What We Know About the Death Toll in Israel From the Hamas-Led Attacks". 12 Kasım 2023. 29 Kasım 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Aralık 2023. 
  95. ^ "İsrail, Gazze'nin kuzeyine iki taraftan saldırıyor". Rudaw. 30 Ekim 2023. 8 Aralık 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Aralık 2023. 
  96. ^ "Erdoğan: İsrail bir terör devletidir". BloombergHT. 15 Kasım 2023. 8 Aralık 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Aralık 2023. 
  97. ^ "Netanyahu'dan Erdoğan'ın 'terörist' sözlerine yanıt". Rudaw. 15 Aralık 2023. 8 Aralık 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Aralık 2023. 
  98. ^ "In recording, Shin Bet chief vows to kill Hamas chiefs 'in Lebanon, Turkey, Qatar'" (4 Aralık 2023). The Times of Israel. 8 Aralık 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Aralık 2023. 
  99. ^ "MİT'ten suikast uyarısı". Ekspres Haber. 4 Aralık 2023. 8 Aralık 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Aralık 2023. 
  100. ^ "Erdoğan'dan İsrail'e uyarı: Bedelini bellerini doğrultamayacak suretle öderler". TRT Haber. 6 Aralık 2023. 8 Aralık 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Aralık 2023. 
  101. ^ a b "Turkey-Israel potential for a fresh start". 27 Nisan 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Ağustos 2013. 
  102. ^ "Israel's trade with Turkey worth $2b in first half". 8 Ocak 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Ağustos 2013. 
  103. ^ "The Tie That Still Binds Israel and Turkey: Trade". 19 Mart 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Ağustos 2013. 
  104. ^ "Business as usual between Turkey, Israel". 13 Nisan 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Ağustos 2013. 
  105. ^ The Turkish Middle East Role: Between the Arabs and Israel 9 Ekim 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. U.S. Army War College, Carlisle Barracks, Pennsylvania
  106. ^ a b "UAVs 'could end Israel-Turkey rift'". 17 Ocak 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Eylül 2011. 
  107. ^ [2] 18 Eylül 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., "Turkey suspends all military agreements with Israel".
  108. ^ "Visa Information For Foreigners / Rep. of Turkey Ministry of Foreign Affairs". Mfa.gov.tr. 21 Temmuz 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Mart 2013. 
  109. ^ "Türk Vatandaşlarının Tabi Olduğu Vize Uygulamaları / T.C. Dışişleri Bakanlığı". Mfa.gov.tr. 17 Ağustos 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Mart 2013. 
  110. ^ Amy Teibel (31 Ekim 2010). "Tourism minister urges Israelis to boycott Turkey". The Boston Globe. 4 Kasım 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Şubat 2012. 
  111. ^ Rob L. Wagner (15 Ekim 2011). "At Turkish resort, Arabs fill Israeli rooms". Jerusalem Post. 19 Aralık 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Şubat 2012. 
  112. ^ Tulin Daloglu (30 Haziran 2012). "20% Israeli Tourists "Not Needed" In Turkey, Says Erdogan". Al-Monitor. 12 Ağustos 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Ağustos 2012. 
  113. ^ Sapir Peretz (10 Ekim 2011). "20% increase in Israeli tourists to Antalya". Globes. 17 Ekim 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Şubat 2012. 
  114. ^ Zohar Blumenkrantz (4 Temmuz 2010). "Turkish Airlines drops number of daily flights to Israel". The Marker - Haaretz. 9 Temmuz 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Şubat 2012. 
  115. ^ Zohar Blumenkrantz (7 Eylül 2011). "Turkish charter airlines cancel weekly Israel flights". Haaretz. 11 Eylül 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Şubat 2012. 
  116. ^ Stephen Kinzer Quake Relief Shows Israel Feels Deeply For Turkey 13 Kasım 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. New York Times, 28 August 1999
  117. ^ Arieh O'Sullivan, Israel rescue team aids Turkey quake victims 2 Haziran 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.,Jweekly.com, 20 August 1999
  118. ^ "Turkey Helps Fight Israeli Fire". 11 Kasım 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Ağustos 2013. 
  119. ^ "Turkey requests foreign quake aid amid lack of tents". 19 Nisan 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Ağustos 2013. 
  120. ^ "Arkadas, the Turkish community in Israel". 5 Nisan 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Ağustos 2013. 
  121. ^ "Israeli-Turks watch relations crumble between their lands". 11 Ocak 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Ağustos 2013. 

Dış bağlantılar[değiştir | kaynağı değiştir]

"https://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=İsrail-Türkiye_ilişkileri&oldid=32330131" sayfasından alınmıştır