Şorlar

Vikipedi, özgür ansiklopedi

Şorlar , шор-кижи (Şor kiji), тадар-кижи (Tadar-kiji)
Önemli nüfusa sahip bölgeler
 Rusya12.888[1]
 Ukrayna2[kaynak belirtilmeli]
Diller
Şor Türkçesi (2,840 kullanıcı)[2]
Din
Şamanizm

Şorlar (Şorca: шор-кижи, shor-kizhi) Rusya'nın Kemerovo Oblastı'nda (eski adıyla Şorya) yerli bir Türk etnik grubudur. 17. ve 18. yüzyılların bazı belgelerinde Kuznetskie Tatarları, Kondoma Tatarları ve Mras-Su Tatarları olarak da adlandırılmışlardır. Rusların Şor Türklerini asimile etmek için gayretleri neticesi Şorya'nın adı değiştirildi. Böylece nüfusu Rusların Şor Türklerine yaptığı soykırımı ile azalan Şor Türkleri unutturulmaya çalışıldı. Rusların yaptığı baskılar[3] sonucu anadilini bilenlerin sayısı azalmıştır. Ak Şor, Kızıl Şor, Kara Şor, Sarı Şor olarak ayrılırlar.

19. yüzyılın ortalarında Radloff tarafından “kızak” anlamına gelen Şor adıyla anılmış ve bu ad, daha sonraki dönemlerde yaygınlaşmıştır.

Daha önceleri Şamanist olan Şorların önemli bir kısmı, 19. yüzyılda Ruslar tarafından Hristiyanlaştırılmıştır.

Tarih[değiştir | kaynağı değiştir]

Erken dönem[değiştir | kaynağı değiştir]

Çin yıllığında (Zhou 周書, MS 636) kaydedilen eski bir Türk efsanesi, Göktürklerin atalarının kökenini "Xiongnu ülkesinin kuzeyinde" bulunan suǒ (索國; Çince: *sak̚-kwək̚) adlı devletten bahseder.[4][5]

Günümüzde Şorların yaşadığı bölge Orta Çağ döneminde Yenisey Kırgızlarının etkisi altında Türkleşmiştir. Şorlar bu etnik karışıklık sonucunda ortaya çıkmış ve bunun sonucunda Türkçeyi (Şor dili) benimsemişlerdir.[6][7] Şor kabileleri MS 8. ve 9. yüzyıllarda ayrı bir halk olmaya başladı.[8] 13. Yüzyılda Altay-Sayan bölgesinin Moğol fethi, yerel halk ve dilleri üzerinde bir başka kültürel etki katmanı daha ekledi. Bölge daha sonra 14. yüzyılın sonlarından 17. yüzyılın başlarına kadar Oyratların etkisi altına girmiştir. Bölgenin Moğol kontrolü nominal olmasına rağmen, dillerin çoğu önemli miktarda Moğol kelimesi içermektedir.[7]

Erken Modern dönem[değiştir | kaynağı değiştir]

17. yüzyılın başlarında Şor toprakları Ruslar tarafından fethedildi. 18. Yüzyılda, Rus yerleşimciler bölgeye taşınmaya başladı. Önemli demir eşya üreticileri olan Şorlar, Oyratlar, Altaylılar ve Kırgızlar, Rusların ve beraberinde getirdikleri daha gelişmiş eşyalar nedeniyle önemi hızla azalmaya başladı ve bu demirciliğin sonunu getirdi. Bunun üzerine Rus yetkililer, yasakları kürk şeklinde ödemeye mecbur bıraktılar. Bu, çoğu Şor'un eski mesleklerini ve köylerini yakındaki kasabalara taşınmak için terk etmelerine neden oldu, böylece avcı olarak daha iyi bir yaşam sürdürebildiler. Ancak, sefil koşullarda yaşadılar. Giysiler, ilkel aletler ve teknikler için ısırgan lifi veya yabani kenevir kullanımı 20. yüzyıla kadar devam etti.

Şor nüfusu[değiştir | kaynağı değiştir]

Şor Türkleri, dil ve kültür manasında en çok Tuva Türklerine yakındırlar. Bütün Rusya Federasyonunda 2002 yılı Rus kaynaklarına göre toplam 14.000 Şor Türkleri yaşamakta iken 2013 yılı verilerine göre 17.000 Şor Türkü olduğu beyan edilir.[9] Şor Türkleri, Kemerovo Bölgesi'nde 11.554 kişi, Hakasya'da 1.078 kişi, Krasno-yar'da 201 kişi, Altay bölgesinde 165 kişi ve Altay Cumhuriyetinde 141 kişidir.[10]

1989 nüfus sayımında Güney Sibirya’da 12.585 Şorun yaşadığı ve toplam nüfuslarının 16.572 olduğu tespit edilmiş. Şorla topluca Kemerova eyaletinde Novokuznetsk dolaylarında yaşamaktadır. Şorlar çok eski zamandan beri demircilik sanatı ile meşhurdurlar. Yerleşik bir hayat sürmekte olup tarım ve hayvan beslemekle geçinirler.[11]

Günümüzde Şorların yaşadığı yerler
Şorların yerini gösterir harita /SSCB 1941 yılı

Saha (Yakutya)'da Şor nüfusu[değiştir | kaynağı değiştir]

Saha (Yakutya)da yıllara göre Şor Nüfusu
1926 1939 1959 1970 1979 1989 2002
11 42 127 69

Rusya Federasyonunda Şor Türkleri'ne dair sayıca istatistikler:

Nüfus istatistiklerine göre Şorlar (2002 y.)[12]

Kemerova oblastı:

Hakasya:

Meşhur kişiler[değiştir | kaynağı değiştir]

Şor Türklerindeki kişi adları[değiştir | kaynağı değiştir]

Ana madde: Şor Türklerinde kişi adları
Ana madde: Şor Türkleri antroponimi

Şor Türkleri yok olmak üzere olan Türk topluluklarından biridir. Şor Türklerinde genellikle kullanılan erkek ve kız adları şunlardır. Aruk (E), Talay (E), Kuu (K), Ancak (K), Karlığaş (K.) vb.

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

  1. ^ "Arşivlenmiş kopya". 29 Haziran 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Haziran 2020. 
  2. ^ "Arşivlenmiş kopya". 18 Haziran 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Haziran 2022. 
  3. ^ http://www.turkmeclisi.org/?Sayfa=Temel-Bilgiler&Git=Bilgi-Goster&Baslik=sor-turkleri&Bil=399 22 Şubat 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Şor ülkesinde Rus egemenliği ve misyonerlik faaliyetleri
  4. ^ Liu Mau-tsai. ""Die chinesischen Nachrichten zur Geschichte der Ost-Türken", vol. 1, pp. 5–6, vol. 2, pp. 489–490, Wiesbaden, 1958". 
  5. ^ Aristov N.A (1896). "Notes on ethnic composition of Türkic tribes and nations//Vol. 3-4, p. 279". Olden Times Alive. 
  6. ^ "Akiner (1986), p. 417". 
  7. ^ a b "Forsyth (1992), p. 23-24". 
  8. ^ Minahan, James B. (10 Şubat 2014). Ethnic Groups of North, East, and Central Asia: An Encyclopedia (İngilizce). ABC-CLIO. ISBN 978-1-61069-018-8. 7 Haziran 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Haziran 2022. 
  9. ^ "Arşivlenmiş kopya". 22 Şubat 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Şubat 2014. 
  10. ^ "Rusya Federasyonu 2002 Nüfus Sayımları". 3 Ekim 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Nisan 2011. 
  11. ^ Prof. Dr. Nadir Devlet (2002). "Federe ve Muhtar Türk Cumhuriyetleri". Yeni Türkiye Yayınları. ss. s. 36. 
  12. ^ "База микроданных Всероссийской переписи населения 2002 года". 12 Temmuz 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Temmuz 2015. 

Literatür[değiştir | kaynağı değiştir]

  • Şorskiy sbornik. İstoriko-kulturnoе i prirodnoе nasledie Gornoy Şorii. Vıp. 1. Kemerovo, 1994.
  • Deyatelnost Andreya İliça Çudoyakova i duhovnoе vozrojdenie şorskogo naroda. Novokuznetsk, 1998.
  • Şorskiy natsionalnıy prirodnıy park: priroda, lyudi perspektivı. Kemerovo, 2003.
  • Ay-Tolay. Geroiçeskie poemı i skazki Gornoy Şorii. Novosibirsk: OGİZ, 1948.
  • Alekseev V. P. Antropologiçeskie dannıe i problemı proishojdeniya şortsev // Uçenıe zapiski HakNİİYaLİ. Abakan, 1965. Vıp. XI. S. 86-100.
  • Araviyskiy А.N. Şoriya i şortsı // Trudı Tomskogo kraevogо muzeya. T.I. Tomsk, 1927. S. 125-138.
  • Arzyutov D.V. Religioznaya orientatsiya srednemrasskoy gruppı şorskogo etnosa na sovremennom etapе // Traditsionnıe kulturı i obşçestva Severnoy Azii (s drevneyşih vremen do sovremennosti). Mat-lı XLIV region. (s mejdunar. uçastiem) arh.-etnogr. konf. stud. i molodıh uçenıh. Kemerovo, 31 marta – 3 aprelya 2004 g.). – Kemerovo, 2004. – S. 375–378.
  • Arzyutov D.V. Gorno-taejnıe şortsı: etnokonfessionalnıe protsessı v naçale XXI veka // Sibir na rubeje tısyaçeletiy: traditsionnaya kultura v kontekste sovremennıh ekonomiçeskih, sotsialnıh i etniçeskih protsessov./ Otv. red. L.R. Pavlinskaya, Е.G.Fedorova. – SPb: Evropeyskiy dom, 2005 – S. 129–143.
  • Babuşkin G.F. О şorskoy dialektologii // Voprosı dialektologii tyurkskih yazıkov. Frunze, 1968. S. 120-122.
  • Babuşkin G.F., Donidze G.İ. Şorskiy yazık // Yazıki narodov SSSR. Tyurkskie yazıki. T.2. M., 1966. S. 467-481.
  • Vasilev V.İ. Şortsı // Narodı Mira: İstoriko-etnografiçeskiy spravoçnik. M., 1988. S. 522.
  • Galaganov Z. P. İstoriya Gornoy Şorii. Kniga pervaya. 1925-1939 gg. Kemerovo, 2003.
  • Gonçarova T.А. Etniçeskiy sostav naseleniya Nijnego Pritomya i egо dinamika v XVII-naçale XXI vv. AKD. Tomsk, 2004.
  • Gorno-Şorskiy rayon // Sibirskaya sovetskaya entsiklopediya. T. III. Novosibirsk, 1931. S. 61.
  • Deva gornıh verşin. Şorskoе geroiçeskoе skazanie. Per. s şor. i obrabotka G.F. Sısolyatina. Kemerovo, 1975.
  • Devyat bubnov şamana. Şorskie legendı i predaniya. Predislovie, sostavlenie i kommentariy А.İ. Çudoyakova. Kemerovo, 1989.
  • İvanov S.V. Şortsı // Skulptura altaytsev, hakasov i sibirskih tatar. L., 1979. S. 42-54.
  • Kim А.R. Materialı po kraniologii şortsev i kumandintsev // Zapadnaya Sibir v epohu srednevekovya. Tomsk, 1984. S. 180-195.
  • Kimeev V.M. Gornıe hrebtı Yujnoy Sibiri – granitsı ili tsentrı etniçeskih territoriy? // Problemı arheologii stepnoy Evrazii. Kemerovo, 1987. S. 55-56.
  • Kimeev V.M. Jilişçe i hozyaystvennıe postroyki şortsev // Jilişçe narodov Zapadnoy Sibiri. Tomsk: İzd-vo TGU, 1991. S. 16-30.
  • Kimeev V.M. Komponentı şorskogo etnosa // Çteniya Pamyati Е.F. Çispiyakova (k 70-letiyu so dnya rojdeniya). Novokuznetsk, 2000. Ç. 1. S. 33-38.
  • Kimeev V.M. Osnovnıe etapı formirovaniya şorskogo etnosa // Etniçeskaya istoriya tyurkoyazıçnıh narodov Sibiri i sopredelnıh territoriy. Omsk, 1985. S. 102-105.
  • Kimeev V.M. Territorialno-etniçeskie gruppı şortsev v XVII-naç.XX vv. // Molodıe uçenıe Kuzbassa v X pyatiletke. Ç.II. Kemerovo, 1981. S. 150-155.
  • Kimeev V.M. Şortsı. Kto oni? Kemerovo, 1989.
  • Kimeev V.M., Eroşov V.V. Aborigenı Kuzbassa. Kemerovo, 1997.
  • Kolyupanov V. Altın şor. Zolotaya Şoriya («Skazaniya, mifı, legendı, skazki Gornoy Şorii»). Vıp. 4. Kemerovo, 1996.
  • Mejekova N.M. Şorskiy dialekt // Dialektı hakasskogo yazıka. Abakan, 1973. S. 49-66.
  • Miller G.F. Opisanie Kuznetskogo uyezda Tobolskoy provintsii v Sibiri v nıneşnem egо sostoyanii, v sentyabre 1734 goda // Sibir XVIII veka v putevıh opisaniyah G.F. Millera (İstoriya Sibiri. Pervoistoçniki). Vıp. VI. Novosibirsk, 1996. S. 17-36.
  • Patruşeva G.M. Şortsı segodnya: sovremennıe etniçeskie protsessı. Novosibirsk, 1996.
  • Potapov L.P.Opıt datirovki şorskogo predaniya о proishojdenii zemledeliya // İzv. VGO, 1949. T.1. Vıp. II. S. 411-414.
  • Potapov L.P. Oçerki po istorii Şorii. M.-L.: İzd-vo AN SSSR, 1936.
  • Potapov L.P. Şortsı // Narodı Sibiri. M.-L.: İzd-vo AN SSSR, 1956. S. 492-538.
  • Reyno L.А. Şorskiy ornament // Priobe glazami arheologov i etnografov. Tomsk: İzd-vo TGU, 1999. S. 163-172.
  • Sokolova Z. P. Şortsı // Voprosı istorii. 1974. № 12. S. 207-212.
  • Travina İ.K. Şorskie narodnıe skazaniya, pesni i naigrışi. M.: «Kompozitor», 1995.
  • Tuçkov А.G. Tomskie etnografiçeskie ekspeditsii v Gornuyu Şoriyu // Trudı Tomskogo gosudarstvennogo obedinennogo istoriko-arhitekturnogo muzeya. Tomsk: İzd-vo TGU, 1996. S. 165-191.
  • Funk D.А. İz kakogo tı roda? [familno-rodovoy sostav şortsev] // «Znamya şahtera» (g. Mejdureçensk), 1992, 17 sentyabrya.
  • Funk D.А., Kimeev V.M. «Abintsı» v russkih istoriçeskih dokumentah // Molodıe uçenıe Kuzbassa 60-letiyu obrazovaniya SSSR: Materialı k nauçn. konf. Kemerovo, 1982. S. 90-92.
  • Hlopina İ.D. Gornaya Şoriya i şortsı // Etnografiçeskoе obozrenie, 1992. № 2. S. 134-147.
  • Çispiyakov Е.F. İstoriya formirovaniya etniçeskoy kulturı şortsev // Kuznetskaya Starina. Novokuznetsk, 1993. Vıp. 1. S. 88-101.
  • Çispiyakov Е.F. K voprosu о formirovanii dialektnoy sistemı şorskogo yazıka // Problemı etnogenyeza i etniçeskoy istorii aborigenov Sibiri. Kemerovo, 1986. S. 55-62.
  • Çispiyakov Е.F. K voprosu ob etnonime Şor // Etniçeskie i istoriko-kulturnıe svyazi tyurkskih narodov SSSR. Vsesoyuznaya tyurkologiçeskaya konferentsiya 27-29 sent. 1976 g. Alma-Atа, 1976. № 3. S. 111.
  • Çispiyakov Е.F. О teleutsko-şorskih yazıkovıh kontaktah // Etniçeskaya istoriya tyurkoyazıçnıh narodov Sibiri i sopredelnıh territoriy: Tyezisı dokladov oblastnoy nauçnoy konferentsii po lingvistike. Omsk, 1984. S. 23-27.
  • Çispiyakov Е.F. Otkuda prişli şortsı // Kuznetskiy raboçiy. Novokuznetsk, 1985, 25 fevralya.
  • Çispiyakov Е.F. Şorsko-ketskie paralleli v leksike // Yazıki i toponimiya. Vıp. I. Tomsk, 1976. S. 73-76.
  • Çispiyakov Е.F., Abdrahmanov M.А. Territorialnıe razliçiya v fonetike i leksike şorskogo yazıka // Materialı k predstoyaşçey VIII nauçnoy konferentsii Novokuznetskogo pedinstituta. Novokuznetsk, 1967. S. 28-30.
  • Çudoyakov А.İ. Stili şorskogo kraya // I mejdunarodnaya konferentsiya «Traditsionnıe kulturı i sreda obitaniya»: tyezisı. M., 1993. S. 39-43.
  • Şorskie geroiçeskie skazaniya (vstupitelnaya statya, podgotovka poetiçeskogo teksta, perevod, kommentarii А.İ. Çudoyakova; muzıkovedçeskaya statya i podgotovka notnogo teksta R.B. Nazarenko). M., Novosibirsk, 1998.

Dış bağlantılar[değiştir | kaynağı değiştir]

"https://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Şorlar&oldid=30748121" sayfasından alınmıştır