Ahmed Sencer
Vikipedi, özgür ansiklopedi
| Ahmed Sencer | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| Sultan Sencer'in taç giyme töreni | |||||
 | |||||
| Büyük Selçuklu Sultanı | |||||
| Hüküm süresi | 1118-1157 | ||||
| Önce gelen | II. Mahmud | ||||
| Sonra gelen | Sultan Sencer'in ölümünden sonra Büyük Selçuklu Devleti yıkıldı. | ||||
| Horasan Selçuklu Sultanı | |||||
| Hüküm süresi | 1097-1118 | ||||
| Önce gelen | Arslan Argun | ||||
| Sonra gelen | Harezmşahlar Devleti tarafından ele geçirildi | ||||
| Doğum | 5 Kasım 1086 Sincar | ||||
| Ölüm | 8 Mayıs 1157 (70 yaşında) Merv | ||||
| Defin | Merv | ||||
| Eş(ler)i | Terken Hatun Rusudan | ||||
| Çocuk(lar)ı | Gevher Neseb Hatun Mahmelek Hatun Emire Hatun Melike Hatun Melik Melikşah Melik Tuğrulşah | ||||
| |||||
| Hanedan | Selçuklu | ||||
| Babası | Melikşah | ||||
| Annesi | Tâceddîn Hâtun | ||||
| Dini | Sünni İslam | ||||
Ahmed Sencer veya Sultan Sencer ya da Muizzeddin Ahmed Sencer (5 Kasım 1086 - 8 Mayıs 1157), 1097-1118 tarihleri arası Horasan Selçuklu Sultanı, 1118-1157 döneminde Büyük Selçuklu Sultanı.
Hayatı[değiştir | kaynağı değiştir]
Sultan olmadan önce[değiştir | kaynağı değiştir]
Babası Melikşah,[1] annesi cariye kökenli Taceddin Seferiyye Hatun’dur. Babasının bir seferi sırasında, 1086 yılında Sincar’da doğdu. Babası 1092'de öldüğünde henüz küçüktü. Melikşah'ın ölmesi ile Büyük Selçuklular bir anarşi içine girdi. Melikşah'ın eşi Terken Hatun, Melikşah'ın küçük yaştaki oğlu ve Sencer'in kardeşi I. Mahmud'un sultanlığını ilan etti. Melikşah'ın büyük oğlu olan Berkyaruk ise taraftarları tarafından Rey şehrine kaçırılıp sultan ilan edildi. Bunun üzerine Berkyaruk ve I. Mahmud güçleri arasında 17 Ocak 1093 Burûçird'de yapılan savaşta Berkyaruk galip geldi. Ahmet Sencer ve Berkyaruk'un amcası olan Tutuş, Suriye'ye ilerleyerek Şam ve Halep şehirlerini eline geçirip Suriye Selçuklu Devleti'nin kurucusu oldu. Tutuş, Berkyaruk'un elinde bulunan İran arazilerini de ele geçirmek üzere Berkyaruk'a hücum ettiyse de 26 Şubat 1095'te Rey'de Berkyaruk ile yapılan savaşta yenildi ve öldü. Böylece Berkyaruk tek sultan oldu ancak zaman zaman ya kardeşleri ya da onların varislerinin ayaklanmaları ve tehditleriyle karşılaştı. Bundan sonra Büyük Selçuklu Devleti üçe bölünmüş olarak görülmeye başlandı:
- İran, Irak ve Orta Asya'nın bir kısmı Berkyaruk'un sultanlığı altında
- Suriye'de Tutuş'un iki oğlu idaresi altında Şam Melikliği ve Halep Melikliği;
- Kutalmışoğlu Süleyman Şah'ın kurduğu ve oğlu I. Kılıç Arslan hükümdarlığı altında Anadolu Selçuklu Devleti
1097'de Sultan Berkyaruk, 12 yaşında olan kardeşi Ahmed Sencer'e Merv şehrinde merkezi olan Horasan valiliğini verdi. Ahmed Sencer bundan sonra 1097-1118 döneminde hemen hemen 20 yıl devamlı olarak Horasan'ı idare etti ve Horasan'da Büyük Selçuklu Devleti'ne bağlı Horasan Selçukluları Meliği oldu. Ahmet Sencer, Horasan valiliği sırasında 1102'de Kaşgar'dan ilerleyen Ebrail Arslan Han'ı Tirmiz civarında yendi ve Kaşgarlı istilacıyı geri püskürtmeyi başardı.[2]
26 Şubat 1105'te Sultan Berkyaruk öldü. Sultan olmak için kendine varis olarak daha yaşı küçük oğlu olan Müizzeddin Melikşah'ı seçmişti ve o II. Melikşah olarak Selçuklu Sultanı oldu. Ama iktidar, amcası olan Muhammed Tapar'ın elindeydi. O yıl geçmeden Muhammed Tapar yeğenini tahttan indirip Büyük Selçuklu Devleti sultanı olarak devleti idareye başladı. Muhammed Tapar 4 Nisan 1118'de ölünce Büyük Selçuklu Devleti'nde anarşi ve taht kavgası tekrar başladı.
Muhammed Tapar'ın yerine Irak'ta bulunan oğlu II. Mahmud Büyük Selçuklu Devleti Sultanı ilan edildi.
Sultanlığa gelmesi ve mücadeleleri[değiştir | kaynağı değiştir]
Horasan Meliği olan Ahmet Sencer, yeğeni II. Mahmud'un sultan olmasını ve kendisinin de yeğenine bağlı olarak Horasan'ı idare etmesini kabul etmedi. Horasan'da Ahmet Sencer Sultan olarak ilan edildi. Sencer Horasan'daki ordusuyla Irak'a, II. Mahmud'un üzerine yürüdü. Sencer ve Sultan II. Mahmud arasında yapılan muharebede Sencer galip geldi ve kuzenine büyük zayiat verdirdi. II. Mahmud önce çok iyi savunmalı "Saveh" şehrine kaçtı. Fakat amcası Sencer ile bir anlaşmaya girmesinin elzem olduğunu anladı. Önce vezirini Sencer ile müzakerelere gönderdi ve bir anlaşma ortaya çıktıktan sonra da şahsen Sencer huzuruna çıktı. Bu anlaşmalara göre II. Mahmud, Sencer'in Büyük Selçuk Sultanı olduğunu kabul etti ve ona biat etti. Sultan Sencer de II. Mahmud'u Irak, Azerbaycan ve batı İran üzerinde kendine tâbi alt sultan olarak tayin etti. II. Mahmud kendi idaresi altından bulunan arazilerde hutbelerde isminin Sultan Sencer'den sonra söylenmesini kabul etti. Böylece II. Mahmud 1118'de, sonradan Irak Selçuklu Devleti adı verilen tabi devletin alt hükümdarı oldu. Ancak Sultan Sencer 1157'de öldükten sonra Irak Selçuklu Devleti bağımsız oldu. Bağdat'ta bulunan Abbasi halifesi Mustarşid Sultan Sencer'e "Emir-i Müminin (Müminler Emiri)" unvanını verdi.
1128'de Harezmşahlar Devleti'nde Atsız, babası Kutbeddin Muhammed'in yerine geçti. Babası döneminde Harezmşahlar, Büyük Selçuklu Devleti'nin vasal devleti durumunda olmuştu. Atsız ise Harezmşahların bağımsız bir devlet olmasını kendisine hedef edinmişti. Atsız'ın ilk faaliyeti Hazar Denizi ve Aral Gölü arasındaki bozkırda bulunan ve daha Müslümanlığı kabul etmemiş olan Kıpçak ve Oğuz göçebe Türklerine karşı savaşmak oldu.[3]
Atsız önceleri Sultan Ahmed Sencer'e çok sadık bir alt-hükümdar olarak göründü. Sultan Ahmed Sencer'in 1130'da Ceyhun nehrini geçip Maveraünnehir'deki Semerkant'ta yıllık tazminatı ödemeyen şehir valisi üzerine bir sefer yaptı. Bu sefere Atsız da ordusuyla katıldı. Sultan Sencer Semerkant valisini önce görevden aldı ve yerine bir kölesini vali yaptı. Vali sonradan Sultan Sencer'e özürlerini bildirip af dileyince onu tekrar valiliğe getirildi.
1133'te de Sultan Sencer, Atsız'ın ordusuyla birlikte tekrar Maveraünnehir'e hücum yaptı. Atsız, bu seferde Aral Gölü ile Seyhun Nehri arasında yaşayan Kıpçaklara karşı büyük bir askerî galibiyet kazandı. Bu arazide en korumalı mevki olan "Cend" kalesini eline geçirdi.[4]
Harzemşah hükümdarı Atsız ile mücadeleler[değiştir | kaynağı değiştir]
Sultan Sencer ve Oğuzlar[değiştir | kaynağı değiştir]
1153'te Selçuklu Sultanı Ahmed Sencer, aralarında ittifak etmiş bir müttefik Oğuz boyları grubuna karşı, daha önceki anlaşmalara uymayarak yıllık 20 bin koyun tazminatı vermedikleri için bir sefere çıktı. Fakat Sultan Ahmed Sencer, Oğuz müttefikler ordusu ile yaptığı muharebeyi kaybedip bu Oğuz ittifakına esir düştü. Oğuz ittifakı Horasan'ı eline geçirdi. Sultan Sencer ise Oğuz ittifakı tarafından hükümdar olarak tanınmakla birlikte esir tutulmaya devam edildi.[1]
Horasan bir keşmekeş içine büründü. Bu keşmekeş döneminde Horasan büyük bir nüfus kaybına sahne oldu ve Horasan'ın nüfusunun eski seviyesine yetişmesinin 40 yıl aldığı belirtilir. Sultan Sencer esaret altındayken eşi olan Terken Hatun onun yerine hükûmeti yürütmeye çalıştı. Oğuzlar, sultan olarak eski Karahanlılar hükümdarı ve Ahmed Sencer'in yakın akrabası olan Mahmud Han'ı sultan olarak ilan ettiler. Fakat Selçuklu ordusunun önemli bir kısmı Mahmud Han'ı sultan kabul etmedi. Bu sefer Mahmud Han Oğuzlara karşı çıktı. Atsız, Oğuzların ittifakına katılmamış ve Selçuklulara sadık kalmıştı. Mahmud Han, Atsız ile bir ittifak kurarak Atsız aracılığı ile Selçuklu ordusundan Horasan'a dönmeyenlerin geri gönderilmesi için müzakereler başladı.
Fakat diğer Harezmşahlar bu keşmekeşten faydalanmayı fırsat bildiler. 1154'te Atsız'ın kardeşi İnal Tekin komutasında bir Harezm ordusu Horasan'a talan hücumu gerçekleştirdi. Önemli bir tarım alanı olan Bayhak'a (günümüzde Sebzevar'a) kadar ilerleyip bu arazileri talan etti. 1156'da Terken Hatun öldü.
Sultan Sencer'de yaklaşık 3 yıllık esaretin ardından Nisan 1556'da esaretten kurtulmayı başardı.[1] Sultan Sencer Büyük Selçuklu Devleti idare dizginlerini tekrar eline aldı. Tekrar Horasan'da idareyi eline geçirdi.[5] Bu arada Sultan Sencer, Harezmşahların tekrar tabi devlet olarak yine Selçuklulara bağlanmasını sağladı. Sultan Sencer ayrıca yeniden bir Oğuz ittifakı hücumuna uğramamak için Gurlular ve Bâvendîler ile antlaşmalar da yaptı.
1156 başlarında, Sultan Sencer kendini esir almış olan Oğuzlara karşı bir askerî sefer düzenledi. Atsız, Sultan Sencer'in bu seferine tabi bir devlet sultanı olarak katıldı. Daha sonra oğlu II. Arslan'ı varisi olarak seçtikten sonra 1156'da öldü.
Saltanatının sona ermesi[değiştir | kaynağı değiştir]
Sultan Ahmed Sencer, 8 Mayıs 1157'de öldü. Merv'de bulunan türbesine gömüldü.
Sultan Sencer'in ölümünün hemen ardından Horasan ve Maveraünnehir arazileri Harezmşahlar'ın kontrolü altına girdi.
Ailesi[değiştir | kaynağı değiştir]
Sultan Sencer'in karısı Türkan/Terken Hatun. Karahanlı hanedanındandır ve bu evlilik Karahanlı-Selçuklu arasında yapılan siyasi evliliklerden biridir. Ancak ikisinin birbirini çok sevdiği dönem kaynaklarında geçmektedir. Türkan Hatun, Sultan Sencer'in Oğuzlar'ın esaretinden kurtulmasından hemen önce 1156'da ölmüştür.[6][7][8]
Sultan Sencer ile Türkan Hatun'un iki oğlu ve dört kızı toplamda altı çocuğu bulunmaktaydı. Oğulları Melikşah ve Tuğrulşah çocuk yaşlarda ölmüştü. Kızları Gevher Neseb Hatun'u Sultan Sencer, yeğeni Sultan Mahmud’a vererek yeğenini damadı yaptı ve veliahdı ilan etti. Gevher Neseb Hatun ölünce de, yeğeni Sultan Mahmud’a diğer kızı Mahmelek Hatun’u verdi. Kızlarından Emire Hatun, Halife (1118 -1135) Müsterşid Billah ile evlendi. Bu suretle Halife de Sultan Sencer'in damadı oldu. Kızı Melike Hatun’u ise Karahanlı Büyük Kağanı (1102– 1130) Arslan Muhammed Han’a verdi (bundan doğan II. Mahmud Han, sonradan altı yıl büyük babası Sultan Sencer’e saltanat naibi olacaktır).[6]
Sultan Sencer çok sevdiği eşi Türkan Hatun'un ölümünden sonra Sultan Mesud Demirek'in dul karısı olan ve Gürcistan Kralı I. Demetre'nin kızı Rusudan ile evlilik yaptı ama bu evlilik Sultan Sencer'in ölümü sebebiyle çok kısa sürdü. Bu evlilikten çocuğu olmadı.[7][8]
Türbesi[değiştir | kaynağı değiştir]
Sultan Sencer'in türbesi (günümüzde Türkmenistan'da olan) eski Merv şehrinde bulunmaktadır.[9]
Bu türbe 1221 yılında Cengiz Han'ın emrindeki Moğollar tarafından Merv'in yağma edilmesi ve halkının tamamının neredeyse öldürülmesi sırasına Moğollar tarafından yıkılmıştır.[10]
Sultan Sencer'in türbesi; 20. yüzyılda Türkmenistan SSCB'ye bağlıyken birkaç defa restore edilmiş, Sovyetler'in dağılmasından sonra Türkiye Cumhurbaşkanı Süleyman Demirel'in ziyaretinde bakımsız ve dökük durumda görülmesi nedeniyle Türkiye tarafından restore edilmiştir. Türbe son olarak UNESCO idaresi altında ve UNESCO fonları ile restore edilmiştir.[11]
Popüler kültürdeki yeri[değiştir | kaynağı değiştir]
- TRT 1'de yayınlanan Uyanış: Büyük Selçuklu dizisinde kendisini Ekin Koç canlandırmıştır.
- TRT 1'de yayınlanan Mavera dizisinde kendisini Alkan Kızılırmak canlandırmıştır.
Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]
- ^ a b c Özaydın, Abdülkerim (2009). "Sencer". Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Cilt 36. Türkiye Diyanet Vakfı. ss. 507-511. 28 Ağustos 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Kasım 2023.
- ^ Grousset, René (1970) The Empire of the Steppes Rutgers University Press, New Brunswick, New Jersey, USA, s.159, ISBN 0-8135-0627-1
- ^ Ahmad Hasan Dai, Vadim Mikhaĭlovich Masson, János Harmatta, Boris Abramovich Litvinovskiĭ, Clifford Edmund Boşworth (1999) History of Civilizations of Central Asia, Motılal Banarsidass Pub. ISBN 81-208-1409-6 [1]
- ^ Günümüzde Cend kalesinin tam mevkii bilinmemektedir. Fakat kalenin Seyhun'un Aral Gölü ağzında olduğu bilinmekte olup bu mevkide bulunan bir harap şehir kalıntısının yüksek ihtimalle Cend olduğu sanılmaktadır.
- ^ Malcolm. John (1821), Histoire de la Perse depuis les temps les plus anciens jusqu'à l'époque açtuelle, Pillet aîné s.93 (Fransızca)
- ^ a b "Türk Tarihinde Terkenler" (PDF). Pınar Sertkaya. Selçuk Üniversitesi. 2011. 4 Eylül 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 4 Eylül 2022.
- ^ a b "Sultan Sencer kimdir, nasıl öldü?". hthayat.haberturk.com. 16 Kasım 2020. 4 Eylül 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Eylül 2022.
- ^ a b "Sencer'in kaç çocuğu var? Sultan Ahmet Sencer'in çocukları - Yeni Akit". www.yeniakit.com.tr. 4 Eylül 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Eylül 2022.
- ^ Sultan Sencer'in Merv'deki türbesinin uydu fotoğrafı şu koordinatlarda görülebilir: 37°39′51″N 62°09′50″E / 37.664247°K 62.163767°D. "Wikimedia common"'da da türbenin ayrıntılı büyük ölçekli bir fotosu bulunmaktadır.
- ^ Saunders, John Joseph (1971) The History of the Mongöl Conquests University of Pennsylvania Press
- ^ ""Eski Merv" Tarihsel ve Kültürel millî Park". UNESCO. 22 Eylül 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Nisan 2013.
Ahmed Sencer Doğumu: 1086 Ölümü: 8 Mayıs 1157 | ||
| Resmî unvanlar | ||
|---|---|---|
| Önce gelen: II. Mahmud |  Büyük Selçuklu Sultanı 1118 - 1153 | Sonra gelen: Sonra gelen yoktur. |
| Önce gelen: Arslan Argun | Horasan Selçuklu Sultanı 1097 - 1118 | Sonra gelen: Sonra gelen yoktur. |
