Aziz Sancar

Vikipedi, özgür ansiklopedi

Nobel Fizik Ödülü sahibi
Aziz Sancar
Aziz Sancar, İsveç Kraliyet Bilimler Akademisi'nde basın toplantısında, 2015.
Doğum8 Eylül 1946 (77 yaşında)[1][2][3][4]
Savur, Mardin, Türkiye
MilliyetTürk
Vatandaşlık Türkiye
 ABD
Eğitimİstanbul Üniversitesi Tıp Fakültesi (1969)
Dallas Teksas Üniversitesi
(doktora, 1977)
EvliliklerGwen Sancar[5]
ÖdüllerTÜBİTAK Ödülü (1997)
Vehbi Koç Ödülü (2007)
Nobel Kimya Ödülü (2015)
Tüm Liste
Kariyeri
DalıBiyokimya
Moleküler biyoloji
DNA onarımı
Kanser araştırmaları
Çalıştığı kurumlar

Aziz Sancar (8 Eylül 1946, Savur, Mardin), Amerikalı, Türk doktor, akademisyen, biyokimyager ve moleküler biyologdur. 2015 yılında, Tomas Lindahl ve Paul L. Modrich ile birlikte DNA onarımına ilişkin çalışmaları nedeniyle Nobel Kimya Ödülü'ne layık görülmüştür.[6][7][8][9]

8 Eylül 1946 tarihinde Mardin'in Savur ilçesinde doğan Aziz Sancar, 1997 yılından beri ABD'deki Kuzey Karolina Üniversitesi'nde görev yapmaktadır.[10] Son 20 yıldır DNA onarımının pek çok parçasının tanımlanmasında kullanılan biyokimyasal yaklaşımlardaki öncülüğü ile tanınır.[11] Aynı zamanda Mehmet Özdoğan ile birlikte ABD Ulusal Bilimler Akademisi'ne seçilen ilk Amerikalı Türk'tür. Sancar, hücrelerin hasar gören DNA'ları nasıl onardığını ve genetik bilgisini koruduğunu haritalandıran araştırmaları nedeniyle 2015 yılında Nobel Kimya Ödülü'nü kazanmıştır.[12]

Aziz Sancar’ın geliştirip ismini koyduğu "maxicell tekniği" ve kendi buluşunu yapıp ismini koyduğu "excinuclease/excision nuclease enzimi" terimleri, İngiltere'deki Oxford Üniversitesi Biyokimya ve Moleküler Biyoloji Sözlüğü'ne girmiştir.[13][14][15]

Hayatı[değiştir | kaynağı değiştir]

İlk yılları[değiştir | kaynağı değiştir]

Aziz Sancar'ın doğduğu Mardin'in Savur ilçesinden bir görünüm.

8 Eylül 1946 tarihinde Mardin'in Savur ilçesinde, Arap kökenli[16][17][18][19] orta gelirli çiftçi bir ailenin sekiz çocuğundan yedincisi olarak doğdu. Sancar, ilk ve orta eğitimini Mardin'de tamamladı. Lise yıllarında futbolla ilgilendi, ancak son sınıfta futbolcu olmaktan vazgeçerek yüksek öğrenimine devam etmek üzere İstanbul'a gitti.

Kariyeri[değiştir | kaynağı değiştir]

Aziz Sancar, doktorasını Dallas Teksas Üniversitesi'nde yaptı.

1963 yılında girdiği İstanbul Üniversitesi Tıp Fakültesi'nden 1969 yılında birincilikle mezun oldu.[13] İki yıl Savur'da bir sağlık ocağında hekimlik yaptıktan sonra bir NATO-TÜBİTAK bursu ile önce Johns Hopkins Üniversitesi'ne giderek 1,5 yıl orada araştırmalarına devam ettikten sonra, uyum sorunları sonrası tekrar Türkiye'ye döndü. ABD'de eğitimini tamamlamak istediğinden Dallas Teksas Üniversitesi'ne gitti.[20][21] Dallas'ta iken üniversitenin moleküler biyoloji programına ve Claud Stanley Rupert’ın laboratuvarına katıldı. Bu laboratuvarda Sancar, danışmanı Claud Stanley Rupert ile ''fotoliyaz'' olarak adlandırılan bir geni klonlamış ve genetik mühendisliği ile bakterilerde çok yüksek oranlarda çoğaltmıştır.[20] Bu genin kodladığı enzim, ultraviyole ışıkları ile zarar görmüş DNA'nın onarımını yapmaktaydı. Bu buluş, Aziz Sancar’ın önce yüksek lisans, ardından doktora derecesi (1977) almasını sağladı.[20]

Aziz Sancar, 1977-1982 yılları arasında Yale Üniversitesi'nin tıp fakültesinde çalıştı. Bu dönemde fotoliyaz enzimi çalışmalarına ara verip nükleotit kesim onarımı araştırmalarına başladı.[20] DNA onarımı dalında doçentlik tezini tamamladı. 1997 yılından itibaren araştırmalarını biyokimya ve biyofizik alanında yaptığı çalışmalarla tanınan ABD'nin Kuzey Carolina eyaletindeki Chapel Hill'de, Kuzey Carolina Üniversitesi biyokimya ve biyofizik bölümünde sürdürmektedir.

DNA onarımı, hücre dizilimi, kanser tedavisi[22] ve biyolojik saat üzerinde çalışmalarını sürdüren Sancar, 415 bilimsel makale ve 33 kitap yayımladı. Sancar, kanser tedavisinde sirkadiyen saat kullanımıyla ödüller aldı.[23][24] 2001 yılında Amerikan Kimya Cemiyeti tarafından verilen Kuzey Carolina Seçkin Kimyager Ödülü'nü almaya hak kazanan Sancar, 2005 yılında bilim dünyasının en prestijli üyelikleri arasında yer alan ABD Ulusal Bilimler Akademisi’ne seçilerek bu akademiye seçilen ilk Amerikalı Türk bilim insanı oldu.[25] Bu ödülü aldıktan sonra, ABD'de okuyan Türk öğrencilerine yardım etmek ve Türk-Amerikan ilişkilerini geliştirmek amacıyla eşiyle birlikte Aziz & Gwen Sancar Vakfı'nı kurarak ABD'nin Kuzey Carolina eyaletinde "Carolina Türk Evi" isimli bir öğrenci misafirhanesi açtı.[13] 2006 yılında Türkiye Bilimler Akademisi’ne aslî üye olarak seçildi.

Aziz Sancar, Türkiye ve Amerika Birleşik Devletleri vatandaşıdır. Biyokimya profesörü Gwen Boles Sancar ile evlidir.

Nobel Kimya Ödülü alması[değiştir | kaynağı değiştir]

İsveç Kraliyet Bilimler Akademisi'nde düzenlenen basın toplantısında 2015 Nobel Kimya Ödülü sahipleri Aziz Sancar (solda), Paul Modrich (ortada) ve Tomas Lindahl (sağda); Aralık 2015.

Sancar, hücrelerin hasar gören DNA'ları nasıl onardığını ve genetik bilgisini koruduğunu haritalandıran araştırmalarından dolayı Amerikalı Paul Modrich ve İsveçli Tomas Lindahl ile birlikte 2015 Nobel Kimya Ödülü'ne layık görüldü.[26] Bu üç araştırmacı, 30 yıldan uzun süre birbirlerinden bağımsız olarak ve büyük oranda bakteri hücrelerinde çalışmaktaydılar.[20] Sancar nükleotit kesim onarımı alanında buluşlar yapmış, Tomas Lindahl ve Paul Modrich ise diğer DNA onarımı mekanizmaları olan bazı kesim onarımı ve yanlış eşleşme onarımını keşfetmişlerdir. Aydınlattıkları temel mekanizmalar, daha sonra insanlar dahil olmak üzere kompleks organizmalarda da gösterilmiştir. Örneğin, nükleotit kesim onarımı bozuklukları ile deri kanserleri arasında doğrudan nedensel ilişki bulunmuştur.

Aziz Sancar’a İsveç Kraliyet Bilimler Akademisi tarafından verilen Nobel Kimya Ödülü, Alfred Nobel’in ölüm yıldönümü olan 10 Aralık'ta, düzenlenen törenle verildi.[27] Ödül, İsveç Kralı XVI. Carl Gustaf tarafından takdim edildi. Sancar, ''Beni ödüle götüren, Atatürk’ün ve Türkiye Cumhuriyeti'nin yaptığı eğitim devrimidir. Dolayısıyla bu ödülün sahibi, Atatürk ve Türkiye Cumhuriyeti’ni temsil eden Anıtkabir Müzesi'dir.'' diyerek Nobel Ödülü ile madalya ve sertifikasını Anıtkabir'e teslim etmiştir.[28] Ödül, Anıtkabir'deki Atatürk ve Kurtuluş Savaşı Müzesi'nde kendisine ayrılan özel alanda sergilenmektedir.[29]

Popüler kültür[değiştir | kaynağı değiştir]

Sancar, Azerbaycan Cumhurbaşkanı İlham Aliyev ile birlikte; 2 Aralık 2021.

Sancar, 2016 yılında yaptığı bir açıklamada 5 TL üzerindeki DNA sarmalının hatalı olduğunu, bunu Merkez Bankası'na ilettiğini ancak uyarılarına rağmen bunun düzeltilmediğini söyledi.[30]

Ayrıca Aziz Sancar'ın ismi, Türkiye Milli Eğitim Bakanlığı tarafından İstanbul'da 2018 yılında proje okulu olarak açılan Aziz Sancar Anadolu Lisesi'ne verilmiştir.[31]

2019 yılında Aziz Sancar, Ahmet Davutoğlu'nun ricası üzerine katıldığı ve dört senedir yürüttüğü İstanbul Şehir Üniversitesi'nin Mütevelli Heyeti üyeliğinden istifa ettiğini duyurdu.[32]

Kişisel yaşamı[değiştir | kaynağı değiştir]

Etnik köken tartışmaları[değiştir | kaynağı değiştir]

Nobel Ödülü'nü aldıktan sonra Aziz Sancar'ın etnik kökeni gündeme gelmiştir. Sancar, bu konu hakkında anne ve babasıyla Arapça konuşulduğunu ama kardeşler arası Türkçe konuşulduğunu belirtmiştir.[33] Sancar, verdiği her röportajda Arap olarak gösterilmekten rahatsız olduğunu ve Türk olduğunu vurgulamıştır.[14][15][34] Ağabeyi Tahir Sancar'ın ifadesine göre, ailesi Oğuz Türklerinin Hasi kolundan olup Horasan'dan Mardin'e göç etmiştir.[35]

Çalışma stili[değiştir | kaynağı değiştir]

Aziz Sancar, vermiş olduğu bir röportajda 40 yaşına kadar günde 17 saat çalıştığını, daha sonra ise bunu günde 12 saate düşürdüğünü söylemiştir.[36]

Ödülleri ve başarıları[değiştir | kaynağı değiştir]

Yıl Ödül töreni Kategori Kaynak Sonuç
1984 ABD Ulusal Bilim Vakfı (National Science Foundation) Genç Araştırmacı Ödülü [37][38] Kazandı
1990 Amerikan Fotobiyoloji Derneği (American Society for Photobiology) Ödülü [39] Kazandı
1995 ABD Ulusal Sağlık Enstitüsü (National Institutes of Health) Ödülü [40] Kazandı
1997 TÜBİTAK Bilim Ödülü [41] Kazandı
2004 ABD Fen ve Sosyal Bilimler Akademisi (American Academy of Arts and Sciences) Ödülü [42][43] Kazandı
2005 ABD Ulusal Bilimler Akademisi üyesi [44][45] Kazandı
2006 TÜBA (Türkiye Bilimler Akademisi) üyesi [46][47] Kazandı
2007 Vehbi Koç Ödülü [48][49][50] Kazandı
2015 Nobel Kimya Ödülü [12][24][51][52][53] Kazandı

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

  1. ^ "Nobel'den Aziz Sancar'a doğum günü kutlaması". www.trthaber.com. 15 Eylül 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  2. ^ "Nobel'den Aziz Sancar'a doğum günü kutlaması". Haber Ajansı Kabar. 21 Ekim 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  3. ^ "Detay - Kocaeli Bilim Merkezi". www.kocaelibilimmerkezi.com. 4 Şubat 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2023. 
  4. ^ "Aziz Sancar: Savur'dan Nobel Ödülü'ne |". 8 Eyl 2017. 2 Haziran 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2023. 
  5. ^ "Carolina Türk Evi". 7 Ekim 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Ekim 2015. 
  6. ^ Broad, William J. (7 Ekim 2015). "Nobel Prize in Chemistry Awarded to Tomas Lindahl, Paul Modrich and Aziz Sancar for DNA Studies". The New York Times. 31 Mart 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Ekim 2015. 
  7. ^ Staff (7 Ekim 2015). "THE NOBEL PRIZE IN CHEMISTRY 2015 – DNA repair – providing chemical stability for life" (PDF). Nobel Prize. 11 Nisan 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 7 Ekim 2015. 
  8. ^ "Nobel ödüllü Sancar duygularını AA ile paylaştı". 9 Ekim 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Ekim 2015. 
  9. ^ "Nobel Kimya Ödülü'nü Türk asıllı Aziz Sancar kazandı". 7 Ekim 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Ekim 2015. 
  10. ^ Sarah Graham Kenan Biyokimya ve Biyofizik Programı
  11. ^ "Savur'dan Nobel'e... Prof. Dr. Aziz Sancar kimdir?". 8 Ekim 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Ekim 2015. 
  12. ^ a b "The Nobel Prize in Chemistry 2015". NobelPrize.org. 4 Ekim 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Ekim 2023. 
  13. ^ a b c "Vehbi Koç Ödülü Aziz Sancar'ın" (PDF). Bizden Haberler dergisi, Koç Holding, Haziran 2007. 15 Ekim 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 14 Ağustos 2016. 
  14. ^ a b "Nobeli alan Prof. Aziz Sancar konuştu". cnnturk.com. 11 Kasım 2015. 17 Temmuz 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Temmuz 2019. 
  15. ^ a b "Aziz Sancar'a BBC'den şoke eden soru!". sabah.com.tr. 8 Kasım 2015. 17 Temmuz 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Temmuz 2019. 
  16. ^ İnan Ketenciler (7 Ekim 2015). "Mithat Sancar, Nobel alan akrabası için konuştu: Ana dilimiz Arapça, köken tartışması hüzün verici!". T 24. 21 Eylül 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Aralık 2023. 
  17. ^ T.C. Mardin Valiliği (5 Mart 2021). "Prof. Dr. Aziz Sancar" |url= değerini kontrol edin (yardım). 14 Ocak 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Aralık 2023. 
  18. ^ Deniz Ayas (8 Ekim 2015). "Aziz Sancar'ın bilinmeyen yönleri". 17 Aralık 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Aralık 2023. 
  19. ^ Bülent Sarıoğlu (7 Ekim 2015). "Nobel'e değer görülen Aziz Sancar, Mithat Sancar'ın akrabası". 28 Ocak 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Aralık 2023. 
  20. ^ a b c d e "Aziz Sancar Nobel Ödülü Aldı". Bilkent Üniversitesi web sitesi. 12 Aralık 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Ağustos 2016. 
  21. ^ "Nobeli alan Prof. Aziz Sancar konuştu". CNN Türk websitesi. 11 Ekim 2015. 29 Nisan 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Nisan 2023. 
  22. ^ "Nobel kazanan Sancar, kanser hastalarına umut veren çalışmasını anlattı". 4 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Ekim 2015. 
  23. ^ "TÜBA Şeref Üyesi Prof. Dr. Aziz Sancar'ın Kansere Karşı 'Sirkadiyen Saati' Buluşu". 7 Ekim 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Ekim 2015. 
  24. ^ a b "Chapell Hill Üniversitesi Aziz Sancar Profili". 11 Kasım 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Ekim 2015. 
  25. ^ "Ulusal Bilimler Akademisi'nde iki Türk". CnnTurk.com sitesi 5 Mayıs 2005. 20 Ağustos 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Ağustos 2016. 
  26. ^ "The Nobel Prize in Chemistry 2015" (İngilizce). 7 Ekim 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Ekim 2015. 
  27. ^ "TÜBA Şeref Üyesi Prof. Dr. Aziz Sancar 2015 Nobel Kimya Ödülü'nü Kazandı". TÜBA. 13 Ekim 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Ekim 2015. 
  28. ^ "Sancar Ata'nın huzurunda". Aljazeera.com.tr. 15 Ağustos 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Ağustos 2016. 
  29. ^ "Atatürk'e vefa borcumu ödedim". Milliyet gazetesi 20 Mayıs 2016. 21 Mayıs 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Ağustos 2016. 
  30. ^ "DNA molekülü hatalı". NTV. 21 Mayıs 2016. 11 Temmuz 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Mayıs 2016. 
  31. ^ "Arşivlenmiş kopya". 22 Mart 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Mart 2020. 
  32. ^ "Aziz Sancar istifa etti". Milli Gazete. 19 Aralık 2019. 16 Aralık 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Aralık 2019. 
  33. ^ Arslan TEKİN (15 Ekim 2015). "Aziz Sancar'dan ders!". yenicaggazetesi.com.tr. 17 Temmuz 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Temmuz 2019. 
  34. ^ Erkan Avcı (18 Ekim 2015). "Nobel ödüllü Sancar duygularını AA ile paylaştı". Anadolu Ajansı. 9 Ekim 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Haziran 2021. 
  35. ^ "Arşivlenmiş kopya". 29 Nisan 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Nisan 2018. 
  36. ^ Prof. Dr. Aziz Sancar Röportajı (23 Haziran 2016), İstanbul Üniversitesi. Erişim tarihi: 17 Ocak 2022.
  37. ^ "The Nobel Prizes - The NSF Connection | National Science Foundation". www.nsf.gov. 13 Ocak 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Ocak 2024. 
  38. ^ "NSF Award Search: Award # 8351212 - PYI - Characterization of UvrABC Excision Nuclease of E. coli". www.nsf.gov. 6 Nisan 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Ocak 2024. 
  39. ^ "VKV Vehbi Koç Vakfı". www.vkv.org.tr. 13 Ocak 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Ocak 2024. 
  40. ^ Zagorski, Nick (8 Kas 2005). "Profile of Aziz Sancar". Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America. 102 (45): 16125-16127. doi:10.1073/pnas.0507558102. PMC 1283445 $2. PMID 16263927. 30 Mayıs 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Ekim 2015 – PubMed Central vasıtasıyla. 
  41. ^ "PROF. DR. AZİZ SANCAR". www.mardin.gov.tr. 13 Ocak 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Ocak 2024. 
  42. ^ "Aziz Sancar". American Academy of Arts & Sciences. 6 Ara 2023. 13 Ocak 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Ocak 2024. 
  43. ^ Chang, Amanda (1 Oca 2005). "Aziz Sancar Elected to National Academy of Sciences and the American Academy of Arts & Sciences". Biochemistry and Biophysics. 13 Ocak 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Ocak 2024. 
  44. ^ "İki Türk bilim adamı ABD Ulusal Bilimler Akademisi üyeliğine seçildi". www.hurriyet.com.tr. 5 Mayıs 2005. 13 Ocak 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Ocak 2024. 
  45. ^ "İki Türk bilim adamı, ABD Bilimler Akademisi üyesi". www.hurriyet.com.tr. 6 Mayıs 2005. 13 Ocak 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Ocak 2024. 
  46. ^ Akademisi, Türkiye Bilimler. "Aziz Sancar | Türkiye Bilimler Akademisi". www.tuba.gov.tr. 13 Ocak 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Ocak 2024. 
  47. ^ Sciences, Turkish Academy of. "TÜSEB Prof. Dr. Aziz Sancar Incentive Award to TÜBA Young Academy Member Dr. Gür | Turkish Academy of Sciences". www.tuba.gov.tr. 13 Ocak 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Ocak 2024. 
  48. ^ "Ödül Alanlar: Prof. Dr. Aziz Sancar - 2007". Vehbi Koç Ödülü. 15 Ekim 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Ekim 2015. 
  49. ^ "Vehbi Koç Ödülü Prof. Dr. Aziz Sancar'ın" (PDF). Vehbi Koç Ödülü. 15 Ekim 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 14 Ekim 2015. 
  50. ^ "Aziz Sancar | Vehbi Koç Ödülü 2007". | 2007 Vehbi Koç Ödülü. 13 Ocak 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Ocak 2024. 
  51. ^ "Profile of Aziz Sancar" (İngilizce). 30 Mayıs 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Ekim 2015. 
  52. ^ "Prof. Dr. Aziz Sancar'a Nobel Kimya Ödülü – Kimyagerler Derneği". 13 Ocak 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Ocak 2024. 
  53. ^ "Türk bilim adamına Nobel Kimya Ödülü". BBC News Türkçe. 7 Eki 2015. 13 Ocak 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Ocak 2024. 

Dış bağlantılar[değiştir | kaynağı değiştir]

"https://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Aziz_Sancar&oldid=32510433" sayfasından alınmıştır