Çöküş (film)

Vikipedi, özgür ansiklopedi

Çöküş
Der Untergang
Film afişi
YönetmenOliver Hirschbiegel
YapımcıBernd Eichinger
SenaristBernd Eichinger
OyuncularBruno Ganz
Alexandra Maria Lara
MüzikStephan Zacharias
DağıtıcıConstantin Film
Newmarket Films
CinsiSinema filmi
TürüSavaş, biyografi, Dram
RenkRenkli
Yapım yılıAlmanya Almanya, 2004
Çıkış tarih(ler)i16 Eylül 2004 (Almanya)
18 Şubat 2005 (ABD)
25 Mart 2005 (Türkiye)
Süre155 dakika
ÜlkeAlmanya Almanya
İtalya İtalya
Avusturya Avusturya
DilAlmanca
Rusça
Bütçe€13,500,000
Hasılat$92,180,910

Çöküş (Almanca: Der Untergang, İtalyanca: La caduta - Gli ultimi giorni di Hitler), 1945 yılı Nazi Almanyası'nda Adolf Hitler'in son günlerini ve Berlin'in düşüşünü anlatan 2004 yılı yapımı Almanca tarihi bir savaş drama filmidir. Oliver Hirschbiegel'in yönetmenliğini yaptığı filmin senaryosu Joachim Fest isimli tarihçinin yazdığı Inside Hitler's Bunker (Hitler'in Sığınağında) adlı eserden esinlenilmiştir. Son günlere ait anılar kısmen Albert Speer'in kısmen de Hitler'in sekreteri Traudl Junge'nin Until the Final Hour adlı kitaplarına dayanmaktaktadır.

Çekimler Eylül-Kasım 2003 arasında Berlin, Münih ve Rusya'nın Sankt-Peterburg kentinde yapıldı. Film, Führerbunker'in içinde ve çevresinde geçerken, yönetmen Hirschbiegel, 1940'ların Berlin'in görünümünü ve atmosferini yeniden inşa etmek için prodüksiyon sırasında görgü tanıklarının ifadelerini, hayatta kalanların anılarını ve diğer tarihi kaynakları kullandı.

Filmin galası 14 Eylül 2004'te Toronto Film Festivali'nde yapıldı. Hitler'in insani yanını ve Üçüncü Reich üyelerini canlandırması izleyiciler arasında tartışmalıydı. Daha sonra yapım şirketi Constantin Film altında Almanya'da geniş bir sinema gösterimi aldı. Film 92 milyon doların üzerinde hasılat elde etti ve eleştirmenlerden, özellikle Bruno Ganz'ın Adolf Hitler ve Eichinger'ın senaryosundaki performansı için olumlu eleştiriler aldı. Downfall, 77. Akademi Ödülleri'nde En İyi Yabancı Film dalında aday gösterildi. Filmden, öfkeli bir Hitler'in generallerin emirlerine uymadığını öğrenmesi gibi sahneler, bir dizi İnternet mizahını ortaya çıkardı.

Konu[değiştir | kaynağı değiştir]

Film, Adolf Hitler'in sekreteri Traudl Junge'nin 2000'li yıllarda verdiği bir demeçle başlamaktadır.

Nazi Almanyası'nın führeri Adolf Hitler, yaşantısının son günlerinde Berlin'deki sığınağında generalleri ile beraber bulunmaktadır. Bu arada, Kızıl Ordu'nun Berlin'i kuşatması son hız sürmektedir. Alman ulusunun çöküşü hızla yaklaşmaktadır ancak Hitler yenilgiyi kabul etmemektedir.

Filmde, Sovyet askerlerinin Berlin'e girmesiyle beraber sokaklarda yaşanan kanlı çatışmalar, bu çatışmalarda Berlin'i savunmaya çalışan çocuk ve gençlerden oluşan gönüllü askerler, Adolf Hitler'in yoldaşlarının bazılarının onu bırakıp gitmesi, bazılarının ise yanında ölüme kadar kalması, Eva Braun ile sığınakta kıydığı nikâh, Hitler durumdan umudunu kestikten birkaç gün sonra beraber intiharları, Almanya'nın teslim olması ve bunun üzerine Joseph Goebbels'in eşiyle intiharı gibi olaylar başarılı bir şekilde anlatılmaktadır.

Oyuncular[değiştir | kaynağı değiştir]

Başroller[değiştir | kaynağı değiştir]

Aktör Canlandırdığı
Bruno Ganz Adolf Hitler
Alexandra Maria Lara Traudl Junge
Corinna Harfouch Magda Goebbels
Ulrich Matthes Joseph Goebbels
Juliane Köhler Eva Braun
Heino Ferch Albert Speer
Christian Berkel Obersturmbannführer Dr. Ernst-Günther Schenck
Matthias Habich Prof. Dr. Werner Haase
Thomas Kretschmann SS-Gruppenführer Hermann Fegelein
Michael Mendl General Helmuth Weidling
André Hennicke SS-Brigadeführer Wilhelm Mohnke
Ulrich Noethen Reichsführer SS Heinrich Himmler
Birgit Minichmayr Gerda Christian
Rolf Kanies General Hans Krebs
Justus von Dohnányi General Wilhelm Burgdorf
Dieter Mann Generalfeldmarschall Wilhelm Keitel
Christian Redl Generaloberst Alfred Jodl
Götz Otto SS-Sturmbannführer Otto Günsche
Thomas Limpinsel Heinz Linge
Thomas Thieme Martin Bormann
Gerald Alexander Held Walther Hewel
Donevan Gunia Peter Kranz
Bettina Redlich Constanze Manziarly
Heinrich Schmieder Rochus Misch
Anna Thalbach Hanna Reitsch
Dietrich Hollinderbäumer Generalfeldmarschall Robert Ritter von Greim
Ulrike Krumbiegel Dorothee Kranz
Karl Kranzkowski Wilhelm Kranz
Thorsten Krohn Dr. Ludwig Stumpfegger
Jürgen Tonkel SS-Sturmbannführer Erich Kempka
Devid Striesow Feldwebel Fritz Tornow
Fabian Busch Obersturmbannführer Stehr
Christian Hoening SS-Reichsarzt Ernst-Robert Grawitz
Alexander Slastin General Wassili Iwanowitsch Tschuikow
Aline Sokar, Amelie Menges,
Charlotte Stoiber, Gregory Borlein,
Julia Bauer, Laura Borlein		 Goebbels çocukları

Yardımcı roller[değiştir | kaynağı değiştir]

Aktör Canlandırdığı
Yelizaveta Boyarskaya Erna Flegel
Michael Brandner Hans Fritzsche
Mathias Gnädinger Reichsmarschall Hermann Göring
Julia Jentsch Hanna Potrowski
August Schmölzer Hans Baur
Hans H. Steinberg General der Flieger Karl Koller
Oliver Stritzel Johannes Hentschel

Yapımı[değiştir | kaynağı değiştir]

Geliştirme[değiştir | kaynağı değiştir]

Yapımcı ve senarist Bernd Eichinger, 20 yıl boyunca Adolf Hitler ve Nazi Partisi hakkında bir film yapmak istiyordu, ancak ilk başta, konunun muazzamlığı yüzünden cesareti kırıldı. Eichinger, tarihçi Joachim Fest'in Inside Hitler's Bunker: The Last Days of the Third Reich (2002) adlı kitabını okuduktan sonra filmin yapım sürecine başlamak için ilham aldı.[1][2][3] Eichinger ayrıca filmi, Hitler'in sekreterlerinden Traudl Junge'un Until the Final Hour: Hitler's Last Secretary (Son Saate Kadar: Hitler'in Son Sekreteri) (2002) adlı anılarına dayandırdı.[4][5] Senaryoyu yazarken, hem savaşta hem de Nürnberg mahkemelerinden sonra hayatta kalan en üst düzey Nazi yetkililerinden Albert Speer'in[6] Inside the Third Reich (1969) adlı kitaplarını kullandı.

Eichinger, filmin senaryosunu tamamladıktan sonra yönetmen Oliver Hirschbiegel'e sundu. Hirschbiegel bir Alman olarak, Almanya halkının nasıl "bu kadar derinlere inmiş olabileceğini" keşfetmekle ilgilenmesine rağmen, "Nazizm fikrine bir tabu olarak tepki vererek" bunu kabul etmekte tereddüt etti ama sonunda sonunda projeyi yönetmeyi kabul etti.[7][8]

Oyuncu seçimi[değiştir | kaynağı değiştir]

Bruno Ganz, rolüne hazırlanmak için dört ay boyunca Hitler ve Mannerheim kaydını inceledi.[9]

Bruno Ganz'a Hitler rolü teklif edildiğinde, rolü kabul etme konusunda isteksizdi ve birçok arkadaşı bunu kabul etmemesini tavsiye etti, ancak konunun "büyüleyici bir tarafı" olduğuna inandı ve nihayetinde rolü üstlenmeyi kabul etti.[10] Ganz, Hitler'in konuşma sesini ve Avusturya lehçesini düzgün bir şekilde taklit etmek için dört aylık bir araştırma yaptı ve Finlandiyalı Mareşal Carl Gustaf Emil Mannerheim ile özel bir görüşmede bulunan Hitler'in ses kaydını inceledi. Bruno Ganz, Die Deutsche Wochenschau haber filminde Hitler'in titrek vücut hareketlerini gözlemlediğine dikkat çekerek, Hitler'in Parkinson hastalığı olduğu sonucuna vardı ve hastalığı olan hastaları incelemek için bir hastaneyi ziyaret etmeye karar verdi. Ganz, oyuncu stüdyosunda yarım saat boyunca makyajla seçmelere katıldı ve performansıyla ikna olan Hirschbiegel için sesini test etti.

Alexandra Maria Lara, Hitler'in özel sekreteri Traudl Junge olarak seçildi; çekimler sırasında okuması için kendisine Junge'un "özel hazinesi" olarak adlandırdığı Until the Final Hour (2002) adlı kitabı verildi. Oyuncu kadrosuna alınmadan önce, kendisini etkileyen ve Junge'a bakış açısını etkileyen André Heller'in belgesel filmi Im toten Winkel'i izlemişti.[11][12]

Çekim ve tasarım[değiştir | kaynağı değiştir]

Çekimler, Berlin ortamını taklit etmek için Sankt-Peterburg'daki Obvodny Kanalı yakınlarında, köhne bir sanayi bölgesinde yapıldı.

Ana çekimler, Sunset çalışma başlığı altında, Eylül-Kasım 2003 döneminde 12 hafta sürdü.[13][8] Film çoğunlukla Führerbunker'in içinde ve çevresinde geçiyor; Hirschbiegel, görgü tanıklarının ifadeleri, hayatta kalanların anıları ve diğer tarihi kaynaklar aracılığıyla II. Dünya Savaşı'nın görünümünü ve atmosferini doğru bir şekilde yeniden inşa etmek için çaba gösterdi. Hirschbiegel, Berlin, Münih şehirlerinde ve Berlin'deki tarihi ortamı resmetmek için kullanılan Rusya'nın Sankt-Peterburg kentindeki Obvodny Kanalı boyunca harap olmuş bir sanayi bölgesi ile birlikte çekildi.[14] Hirschbiegel, Johann Sebastian Bach'ın müziğini dinleyerek, çekimi çevreleyen iç karartıcı atmosferden kurtulmaya çalıştı. Alexandra Maria Lara da çekimler sırasında yaşanan iç karartıcı ve yoğun atmosferden bahsetti. Ruh halini hafifletmek için Lara'nın meslektaşları futbol oynama gibi faaliyetlerde bulunurken, Bruno Ganz çekim aralarında emekli olarak mutlu bir ruh hali tutmaya çalıştı.

Film, 13,5 milyon Euro'luk bir bütçeyle çekildi. Sığınak ve Hitler'in Führerbunker'i, yapım tasarımcısı Bernd Lepel tarafından Münih'teki Bavyera Stüdyolarında inşa edildi.[15] Hasar gören Reichstag binası CGI kullanılarak tasvir edildi. Hirschbiegel, set tasarımının bir tiyatro prodüksiyonu gibi görünmemesi için CGI, sahne ve setlerin kullanımını sınırlamaya karar verdi ve bunu şöyle açıkladı:

Filmde kullanılan tek CGI çekimi Reichstag'dı çünkü elbette bunu yeniden inşa edemedik - tek şey bu. Bununla gurur duyuyorum çünkü bir savaş filmi yaparsanız, bunu yapıp setler kuramazsınız. Kartonu hissediyorsun. Her şeyin eğlendirmek için yapıldığını hissediyorsunuz ve savaşın temelde ifade ettiği o dehşetten uzaklaşıyor.

Temalar[değiştir | kaynağı değiştir]

Eichinger'e göre, filmin ana fikri, Alman ulusunun kendi tarihini kurtarmasına ve "kendi travmalarını deneyimlemesine" olanak tanıyan bir temanın parçası olarak, Hitler ve savaş zamanı Almanya hakkında tarihsel gerçeğe çok yakın bir film yapmaktı. Bunu başarmak için film, o dönemlerde Führerbunker'de yaşayan bireylerin perspektifinden Hitler'in son günlerindeki kararlarını ve güdülerini araştırıyor.[16] Eichinger, filmin konusu olmadığı için Holokost'tan bahsetmemeyi seçti. Ayrıca toplama kamplarının "sefaletini" ve "çaresizliğini" sinematik olarak göstermenin "imkansız" olduğunu düşünüyordu.

Tasvir[değiştir | kaynağı değiştir]

Yapım sırasında Hirschbiegel, Hitler'in kişiliğini kullanarak insanları büyüleyeceğine, sadece onları manipüle edip onlara ihanet edeceğine inanıyordu.

Yapım ekibi Hitler'e üç boyutlu bir kişilik kazandırmaya çalıştı ve Hirschbiegel NBC'ye şunları söyledi: "Onun çok çekici bir adam olduğunu biliyoruz - bütün bir insanı barbarlığa çekmeyi başaran bir adam."[17] Hitler'in "kabuk gibi" olduğunu, kendine acıyan insanları cezbettiğini, ancak kabuğun içinde yalnızca "muazzam bir yıkım iradesi" olduğunu belirtti.

Film, yaşamayı seçenlerin aksine Nazi Partisi'nin intihar ve ölümlerini araştırıyor. Hitler'in sığınakta bulunanlara siyanür hapları vermesi ve Goebbels'in çocuklarını öldürmesi bencil eylemler olarak gösterilirken, yaralılara yardım etmeyi ve ölümden kaçmayı seçen Ernst-Günther Schenck gibi insanlar ise rasyonel ve cömert olarak gösteriliyor.[18][19] DVD yorumunda Hirschbiegel, filmdeki olayların sığınaktaki "hesaplardan, insanların tasvirlerinden kaynaklandığını" söyledi.[20] Film'de ayrıca Im toten Winkel'den bir röportajda gerçek Traudl Junge ile bir giriş ve kapanış sahnesini içermektedir. Junge bu röportajda "Bu canavarı zamanında tanımadığı için" suçluluk hissettiğini itiraf etmektedir.[19]

Gösterime girmesi[değiştir | kaynağı değiştir]

Downfall, 14 Eylül 2004'te Toronto Film Festivali'nde galasını yaptı.[21] Başlangıçta bir distribütör bulunamayınca, film 16 Eylül'de Constantin Film tarafından Almanya'da gösterime girdi. ABD'de 18 Şubat 2005'te Newmarket Films adı altında prömiyerini yaptı.[22] Kanal 4, Birleşik Krallık'taki yayınında, "Bu mutlu bir son. O ölüyor."[23]

Gişe hasılatı ve ödülleri[değiştir | kaynağı değiştir]

Downfall, açılışının hafta sonunda Almanya'da yaklaşık yarım milyon bilet sattı ve ilk üç ayda 4,5 milyon izleyici çekti.[24][21] Nihai olarak Kuzey Amerika'da brüt 5.509.040 $ iken, yurtdışı brüt ile 86.671.870 $ hasılat yapıldı. Film toplam 93.6 milyon dolar kazandı.[8]

2005 yılında Downfall, 77. Akademi Ödülleri'nde En İyi Yabancı Film dalında aday gösterildi.[25] 2005 BBC Four World Cinema yarışmasını kazandı.[26] Film ayrıca 2010 yılında Empire dergisinin "Dünya Sinemasının En İyi 100 Filmi" listesinde 48. sırada yer aldı.[27]

Tepkiler[değiştir | kaynağı değiştir]

Eleştiriler[değiştir | kaynağı değiştir]

İnceleme web sitesi Rotten Tomatoes, filme, eleştirmenlerden gelen 140 incelemeye dayanarak, ağırlıklı ortalama 10 üzerinden 8.01 ile % 90 puan veriyor. Web sitesinin fikir birliği, "Çöküş, Hitler'in son günlerinin aydınlatıcı, düşünceli ve ayrıntılı bir anlatımıdır" şeklindedir.[28] Metacritic'te film, 35 incelemeye göre 100 üzerinden 82 ağırlıklı ortalamayla "Görülmesi Gereken" rozeti ile ödüllendirildi. Bu rozet "evrensel beğeni" anlamına geliyor.[29]

Filmin eleştirmenleri ve izleyiciler tarafından filmle ilgili tartışmalara rağmen, filmin eleştirileri genellikle çok olumluydu. Bruno Ganz'ın Hitler tasviri övgüler aldı;[30][31][32] The New Yorker'dan David Denby, Ganz'ın "diktatörü makul bir insan yaptığını" söyledi.[33] Chicago Sun-Times eleştirmeni Roger Ebert, Denby gibi diğer eleştirmenlere hitap ederek, filmin Hitler'in eylemlerini yeterli bir şekilde tasvir etmediğini, çünkü hiçbir filmin yapamayacağını ve hiçbir yanıtın yeterli olmayacağını söyledi. Ebert, Hitler'in gerçekte "ırkçılık, yabancı düşmanlığı, ihtişam ve korku ile beslenen ve Alman halkının çoğunun kendiliğinden ayaklanmasının odağı" olduğunu söyledi.[34]

Tarih profesörü ve Luftwaffe'nin eski askeri ve aynı zamanda tarihçi ve yazar Hermann Graml, filme övgüde bulundu ve "bu kadar ısrarcı ve acı çekecek kadar canlı" bir film görmediğini söyledi. Graml, Hitler'in tasvirinin, Hitler'in "yok etme iradesini ve gerçeği reddetme şeklini" göstererek doğru bir şekilde sunulduğunu söyledi.[35] Alman web sitesi Future Needs Remembrance'dan Julia Radke, filmin oyunculuğunu övdü ve iyi hazırlanmış ve sağlam bir Kammerspielfilm olarak nitelendirdi, ancak anlatı perspektifine odaklanılmaması nedeniyle izleyicinin ilgisini kaybedebilir yorumunda bulundu.[36]

Hitler'in biyografi yazarı Sir Ian Kershaw, The Guardian'da filmin muazzam bir duygusal güce sahip olduğunu yazdı ve filmi bir zafer ve "muhteşem bir tarihsel drama" olarak nitelendirdi. Kershaw, son günlerinde hiç kimsenin Hitler'i sempatik bir figür olarak bulacağını hayal etmenin zor olduğunu söyledi.[37]

Tartışma[değiştir | kaynağı değiştir]

Çöküş filmi, Hitler'in eylemlerine ve ideolojilerine rağmen duyguları olan bir insan olarak tasvir edilmesinden endişe duyan Almanya'daki eleştirmenler ve izleyiciler tarafından tartışılan bir konuydu.[37][38][39] Hitler'in bu tasviri, Almanya'da yorumcuların, film dergilerinin ve gazetelerin[40] tanıtımları nedeniyle tartışmalara yol açtı ve Alman tabloid gazetesi Bild'in "Canavarı bir insan olarak göstermemize izin var mı?" sorusunu sormasına yol açtı.

Yazar Giles MacDonogh, Nazi Partisi üyelerini içeren sahneleri nedeniyle eleştirildi,[41] yazar Giles MacDonogh bu portreleri SS subayları Wilhelm Mohnke ve Ernst-Günther Schenck'e[42] sempati duymakla eleştirdi. Film, İngiliz veya Amerikalı film yapımcıları yerine Almanlar tarafından yapıldığı için de tartışmalı olarak görülüyordu. Rus basını seti ziyaret ederek yapımcıları tedirgin etti ve ara sıra savunmaya geçti. Constantin'in Rus ortağı Globus Film'in yönetmeni Yana Bezhanskay, Rus gazetecilere sesini yükselterek, "Bu anti-faşist bir film ve hiçbir yerinde Hitler'in övgüler aldığını göremezsiniz" dedi.

Bruno Ganz, filmden gurur duyduğunu söyledi; ancak insanların onu Hitler'i "insanlaştırmakla" suçladığını söyledi.

Parodiler[değiştir | kaynağı değiştir]

Filmdeki Hitler'in emirleri yerine getirilmediği için kızdığını gösteren sahne, internette çok sayıda taklit yayınlandıktan sonra viral video haline geldi.

Film, "Downfall parodileri"nin ilham kaynağı olarak iyi biliniyor. Çöküş, "Hitler Rants" adlı İnternet parodileri nedeniyle popülaritesinin artmasıyla bilinir. Filmde, savaşın kaybedildiğini fark eden Hitler'in öfkeli bir tirad başlattığı sahne, internet videolarında birer temel haline geldi.[43] Bu videolarda orijinal Almanca ses korunur, ancak yeni altyazılar eklenir, böylelikle Hitler ve astları bugünkü siyaset, spor, popüler kültür ya da gündelik hayattaki bazı aksiliklere tepki gösterir gibi görünürler.[44][45][46][47] Filmin çeşitli bölümlerinden farklı sahneler aynı şekilde, özellikle de Hitler'in, General Felix Steiner'in karşı saldırısının hiç gerçekleşmediğini duyduktan sonra öfkelenmesi, Luftwaffe komutanı Hermann Göring'in telgrafını duyması, General Karl Koller'i doğum günü olan 20 Nisan'da Berlin'i bombalanması hakkında aradığında, Hitler yemek yerken Reichsführer-SS Heinrich Himmler'in Batı Müttefiklerine gizlice teslim teklifinde bulunduğunu öğrendiğinde, Otto Günsche'ye SS-Gruppenführer Hermann Fegelein'ı bulmasını emrederken ve generalleriyle ilerleyen Sovyet güçlerine karşı bir karşı saldırıyı tartıştığı sahneler parodize edildi. 2010 yılına gelindiğinde binlerce parodi vardı.[48] Çeşitli YouTuber'lar Downfall tepki videoları hazırlamakta ve bazıları bunları yapma nedenlerini belirtmektedirler.[49]

Hirschbiegel, 2010 yılında New York dergisine verdiği bir röportajda bu taklitler hakkında olumlu konuştu ve bunların çoğunun komik olduğunu ve filmin amacına uygun bir uzantı olduğunu söyledi.[50] Yine de Constantin Film, video sitelerinden bunları kaldırmalarını istedi. Yapımcılar, 2010 yılında YouTube'dan parodi videoları kaldırmaya başladı.[51] Bu, Hitler'in parodilerin kaldırıldığından şikayet eden parodi videolarının daha fazla yayınlanmasına ve sitedeki videoların yeniden canlanmasına neden oldu.

Ayrıca bakınız[değiştir | kaynağı değiştir]

Dış bağlantılar[değiştir | kaynağı değiştir]

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

  1. ^ Engelen & Vande Winkel 2007, s. 187.
  2. ^ Summers, Sue (20 Mart 2005). "Now the Germans have their say". The Guardian. 18 Eylül 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Şubat 2019. 
  3. ^ Landler, Mark (15 Eylül 2004). "The All-Too-Human Hitler, on Your Big Screen". The New York Times. 14 Kasım 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Kasım 2018. 
  4. ^ Denby, David (14 Şubat 2005). "Back in the Bunker". The New Yorker. 9 Nisan 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Ocak 2019. 
  5. ^ Machtans & Ruehl 2012.
  6. ^ Oren, Michael B. (4 Temmuz 2005). "Pass the Fault". The New Republic. 4 Ocak 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Ocak 2019. 
  7. ^ Trapani, Salvatore (5 Şubat 2005). "The Downfall - Interview: Oliver Hirschbiegel • Director". Cineuropa. 25 Ağustos 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Şubat 2019. 
  8. ^ a b c Niemi 2018.
  9. ^ "Desperately seeking Adolf". The Guardian (İngilizce). 25 Mart 2005. 15 Ekim 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Temmuz 2022. 
  10. ^ Diver, Krysia; Moss, Stephen (25 Mart 2003). "Desperately seeking Adolf". The Guardian. Londra. 15 Ekim 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Şubat 2009. 
  11. ^ Bonke, Johannes (17 Eylül 2004). "Alexandra Maria Lara über ihr Gefühls-Chaos" (Almanca). Filmreporter.de. 24 Şubat 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Şubat 2019. 
  12. ^ Sarkar, David (25 Ağustos 2004). "Das Böse kann niemals eindimensional sein" (Almanca). Planet Interview. 10 Nisan 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Şubat 2019. 
  13. ^ Varoli, John (7 Ekim 2003). "A War-Torn Berlin Reborn in Russia". The New York Times. 27 Mayıs 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Kasım 2018. 
  14. ^ Meza, Ed (12 Ağustos 2003). "Hitler pic lands in Russia". Variety. 13 Kasım 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Kasım 2018. 
  15. ^ Cavagna, Carlo. "Interviews: DOWNFALL". AboutFilm.Com. 6 Mart 2005 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Kasım 2018. 
  16. ^ Mazierska 2011.
  17. ^ Eckardt, Andy (16 Eylül 2004). "Film showing Hitler's soft side stirs controversy". NBC News. 26 Mayıs 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Aralık 2018. 
  18. ^ Engelen & Vande Winkel 2007.
  19. ^ a b Bangert 2014.
  20. ^ Fuchs, Cynthia (3 Ağustos 2005). "Downfall (2004)". PopMatters. 27 Şubat 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Şubat 2019. 
  21. ^ a b Bendix 2007.
  22. ^ Scott, A. O. (18 Şubat 2005). "The Last Days of Hitler: Raving and Ravioli". The New York Times. 29 Mayıs 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Şubat 2019. 
  23. ^ "Hitler: The Lost Files". The Irish Times. 22 Ağustos 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Mart 2017. 
  24. ^ "German film on Hitler's demise a box office hit". The Irish Times. 20 Eylül 2004. 15 Kasım 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Kasım 2018. 
  25. ^ "Hitler Film Wins Oscar Nomination". DW. 26 Ocak 2005. 16 Kasım 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Kasım 2018. 
  26. ^ "Downfall wins BBC world film gong". BBC. 26 Ocak 2006. 4 Ocak 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Temmuz 2009. 
  27. ^ "The 100 Best Films Of World Cinema – 48. Downfall". Empire. 2 Aralık 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  28. ^ "Downfall (Der Untergang) (2004)". Rotten Tomatoes. 19 Şubat 2005 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Şubat 2020. 
  29. ^ "Downfall Reviews". Metacritic. 5 Eylül 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Eylül 2019. 
  30. ^ Bradshaw, Peter (1 Nisan 2005). "Downfall Review". The Guardian. 30 Aralık 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Kasım 2018. 
  31. ^ Newman, Kim (10 Mayıs 2017). "Downfall Review". Empire. 6 Ocak 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Kasım 2018. 
  32. ^ Smithey, Cole (9 Mayıs 2005). "German Filmmakers do Justice to the Fall of Hitler's Empire". Smart New Media. 8 Mart 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  33. ^ Denby, David (14 Şubat 2005). "David Denby's comments on Der Untergang". The New Yorker. 9 Nisan 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Mayıs 2015. 
  34. ^ Ebert, Roger (11 Mart 2005). "Downfall". Chicago Sun-Times. 9 Ocak 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Ocak 2021. 
  35. ^ ""Der Untergang": Faktisch genau, dramaturgisch lau". Der Spiegel (Almanca). 16 Ağustos 2004. 27 Şubat 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Kasım 2018. 
  36. ^ Jessen, Jens (26 Ağustos 2004). "Stilles Ende eines Irren unter Tage". Die Zeit (Almanca). 10 Ekim 2004 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Kasım 2018. 
  37. ^ a b Kershaw, Ian (17 Eylül 2004). "The human Hitler". The Guardian. Londra. 24 Mart 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Temmuz 2009. 
  38. ^ "A film depicting Adolf Hitler's human side is attracting crowds and stirring debate in Germany". Columbia University. 18 Şubat 2005 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Kasım 2018. 
  39. ^ Engelen & Wiken 2007, s. 208.
  40. ^ "My Hitler part in 'Downfall'". The Irish Times. 26 Mart 2005. 14 Kasım 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Kasım 2018. 
  41. ^ "Controversial Hitler Film Opens Across Germany". Deutsche Welle. 17 Eylül 2004. 26 Mart 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Mart 2019. 
  42. ^ Uhl, Eberle & MacDonogh, s. 370.
  43. ^ "BBC: The rise, rise and rise of the Downfall Hitler parody". 6 Şubat 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Ocak 2017. 
  44. ^ Finlo Rohrer (13 Nisan 2010). "The rise, rise and rise of the Downfall Hitler parody". BBC News. 6 Şubat 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Nisan 2010. 
  45. ^ "Internetting: a user's guide #18 - How downfall gained cult status". The Guardian. Londra. 5 Temmuz 2013. 31 Ekim 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Temmuz 2013. 
  46. ^ "Kobra - Del 2 av 12: Hitlerhumor" (İsveççe). SVT Play. 23 Mart 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Mart 2013. 
  47. ^ Brady, Tara (31 Temmuz 2015). "Oliver Hirschbiegel: from Hitler to Princess Diana and back again". The Irish Times. 16 Kasım 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Mayıs 2018. 
  48. ^ Boutin, Paul (25 Şubat 2010). "Video Mad Libs With the Right Software". The New York Times. ss. B10. 28 Şubat 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Şubat 2010. In various home-subtitled remakes over the last few years, Hitler explodes when told that the McMansion he was trying to flip is in foreclosure, that the band Oasis has split up, that the Colts lost the Super Bowl or that people keep making more "Downfall" parodies. 
  49. ^ Evangelista, Benny (23 Temmuz 2010). "Parody, copyright law clash in online clips". San Francisco Chronicle. 18 Haziran 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Şubat 2012. 
  50. ^ Rosenblum, Emma (15 Ocak 2010). "The Director of Downfall Speaks Out on All Those Angry YouTube Hitlers". New York. 17 Ocak 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Ocak 2010. 
  51. ^ Finlo Rohrer (21 Nisan 2010). "Downfall filmmakers want YouTube to take down Hitler spoofs". The Guardian. Londra. 22 Nisan 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Nisan 2010. 
"https://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Çöküş_(film)&oldid=31810908" sayfasından alınmıştır