Gövde (botanik)

Vikipedi, özgür ansiklopedi

Başlığın diğer anlamları için Gövde (anlam ayrımı) sayfasına bakınız.
Boğum arasını ve düğümleri artı yaprağı gösteren kök yaprak sapı
Polygonatum bitkisinin bu yer üstü sapı yapraklarını kaybetmiş, ancak düğümlerden adventif kökler üretir.

Gövde, bir vasküler bitkinin iki ana yapısal ekseninden biridir, diğeri ise kök'tür. Yaprakları, çiçekleri ve meyveleri destekler, ksilem ve floemde kökler ve sürgünler arasında su ve çözünmüş maddeleri taşır, besin maddelerini depolar ve yeni canlı doku üretir. Gövde normalde düğümlere ve ara düğümlere ayrılır:

"Sürgünler" terimi genellikle "saplar" ile karıştırılır; "Sürgünler" genellikle hem gövdeler hem de yapraklar veya çiçekler gibi diğer yapılar dahil olmak üzere yeni taze bitki büyümesine atıfta bulunur. Çoğu bitkide gövdeler toprak yüzeyinin üzerinde bulunur, ancak bazı bitkilerde yeraltı gövdeleri vardır.

Gövdelerin dört ana işlevi vardır:[1]

  • Yaprakların, çiçeklerin ve meyvelerin desteklenmesi ve yükseltilmesi. Saplar yaprakları ışıkta tutar ve bitkinin çiçeklerini ve meyvelerini saklaması için bir yer sağlar.
  • xylem ve floemde kökler ve sürgünler arasında sıvıların taşınması (aşağıya bakınız)
  • Besinlerin depolanması
  • Yeni canlı doku üretimi. Bitki hücrelerinin normal ömrü bir ila üç yıldır. Gövdeler, her yıl yeni canlı doku oluşturan meristem adı verilen hücrelere sahiptir.

Gövdelerde xylem ve floem adı verilen boru benzeri iki doku bulunur. Ksilem dokusu suyu terleme çekme, kılcal hareket ve kök basıncı etkisiyle taşır. Floem dokusu, elek tüpleri ve bunların eşlik eden hücrelerinden oluşur. İki doku, ksilem veya floem hücreleri oluşturmak üzere bölünen bir doku olan kambiyum ile ayrılır.

Özel terimler[değiştir | kaynağı değiştir]

Saplar genellikle aşağıdakiler dahil depolama, eşeysiz üreme, koruma veya fotosentez için uzmanlaşmıştır:

Senecio angulatus tırmanma sapı.
  • Acaulescent: sapsız gibi görünen bitkilerde sapları tanımlamak için kullanılır. Aslında bu saplar son derece kısadır, yapraklar doğrudan yerden yükseliyormuş gibi görünür, örn. bazı Viola türleri.
  • Arborescent: Odunsu gövdeli, normalde tek gövdeli ağaç.
  • Axiller tomurcuk: eski bir yaprağın gövdeye tutunma noktasında büyüyen bir tomurcuk. Potansiyel olarak bir çekime neden olur.
  • Dallanmış: anten gövdeleri dallanmış veya dallanmamış olarak tanımlanır.
  • Bud: olgunlaşmamış gövde ucu olan embriyonik bir sürgün.
  • Doğan: etli depolama yapraklarının bağlı olduğu kısa, dikey bir yeraltı gövdesi, örn. soğan, nergis, lale. Soğanlar genellikle yeni soğanlar yapmak için bölünerek veya soğan adlı küçük yeni soğanlar üreterek üreme işlevi görür. Soğanlar gövde ve yaprakların birleşimidir, bu nedenle yapraklar daha büyük bir kısmı oluşturduğu için yaprak olarak kabul edilebilir.
  • Caespitose: Saplar karışık bir kütlede veya kümede veya alçak büyüyen hasırlarda büyüdüğünde.
  • Kladode (phylloclade dahil): az ya da çok yaprak gibi görünen ve fotosentez için özelleşmiş düzleştirilmiş bir gövde,[2] ör. kaktüs yastıkları.
  • Climbing: diğer bitkilere veya yapılara yapışan veya onları saran gövdeler.
  • Corm: kısa, büyütülmüş bir yeraltı, depolama gövdesi, örn. taro, çiğdem, glayöl.
  • Yatık: Yerde düz duran ve uçlarında yukarı doğru dönen gövdeler.
  • Fruticose: Odunsu alışkanlıkla çalı gibi büyüyen gövdeler.
  • Otsu: odunsu değildir, büyüme mevsiminin sonunda ölürler.
  • Internode: Ardışık iki düğüm arasındaki aralık. Türe bağlı olarak ya tabanından ya da ucundan uzama yeteneğine sahiptir.
  • Düğüm: Tohumlu bitkilerde bir yaprağın veya bir dal'in gövde üzerindeki bağlanma noktası. Düğüm çok küçük bir büyüme bölgesidir.
  • Pedicel: çiçeklenme veya infrutescence içindeki tek bir çiçeğin sapı görevi gören gövdeler.
  • Peduncle: çiçeklenmeyi destekleyen bir gövde.
  • Sivri uçlar: gövdenin dış katmanlarının keskinleştirilmiş uzantısı, ör. güller.
  • Pseudostem: muz'daki gibi 2 ila 3 m (6 ft 7 in ila 9 ft 10 in) boyunda olabilen, yaprakların yuvarlanmış tabanlarından yapılmış sahte bir gövde.
  • Rhizome: esas olarak üremede ve aynı zamanda depolamada da işlev gören yatay bir yeraltı sapı, örn. çoğu eğreltiler, iris.
  • Runner (bitki kısmı): Yerin üstünde yatay olarak büyüyen ve düğümlerde köklenen bir tür kol, üremeye yardımcı olur. Örneğin bahçe çileği, Chlorophytum comosum.
  • Scape: Yerden çıkan ve normal yaprakları olmayan çiçekleri tutan bir gövde. Hosta, zambak, iris, sarımsak.
  • Stolon: Düğümlerinde ve uçlarında kök salmış bitkicikler üreten ve yer yüzeyine yakın bir yerde oluşan yatay bir gövde.
  • Diken: keskin uçlu bir değiştirilmiş gövde.
  • Yumru: depolama ve üreme için uyarlanmış şişmiş, yeraltı depolama gövdesi, örn. Patates.
  • Odunsu: ikincil ksilemli sert dokulu gövdeler.

Gövde yapısı[değiştir | kaynağı değiştir]

Keten kök kesiti, alttaki dokuların yerlerini gösteriyor. Ep = epidermis; C = korteks; BF = bast lifis; P = floem; X = ksilem; Pi = öz

Gövde genellikle üç dokudan oluşur, dermal doku, zemin dokusu ve damarsal doku. Dermal doku, gövdenin dış yüzeyini kaplar ve genellikle su geçirmezlik, koruma ve gaz değişimini kontrol etme işlevi görür. Zemin dokusu genellikle esas olarak parankima hücrelerinden oluşur ve damarsal dokuyu doldurur. Bazen fotosentezde işlev görür. Damarsal doku, uzun mesafeli taşıma ve yapısal destek sağlar. Odunsu gövdelerde zemin dokusunun çoğu veya tamamı kaybolabilir. Su bitkilerinin gövdelerinin deri dokusu, hava gövdelerinde bulunan su geçirmezlikten yoksun olabilir. Damarsal dokuların düzenlenmesi bitki türleri arasında büyük farklılıklar gösterir.

Dikot sapları[değiştir | kaynağı değiştir]

Dicot birincil büyüme gösteren gövdelerin merkezinde içi bulunur ve gövde enine kesit olarak bakıldığında belirgin bir halka oluşturan damar demetleri görünür. Sapın dışı, su geçirmez bir kütikül ile kaplanmış bir epidermis ile kaplıdır. Epidermis ayrıca gaz değişimi için stoma ve trikomlar adı verilen çok hücreli kök tüyleri içerebilir. Pericycle ve damar demetlerinin üzerinde hipodermis (kollenkima hücreleri) ve endodermis (nişasta içeren hücreler) içeren bir korteks bulunur.

Odunsu dikotlar ve birçok odunsu olmayan dikotlar, yanal veya ikincil meristemlerinden kaynaklanan ikincil büyümeye sahiptir: damarsal kambiyum ve mantar kambiyumu veya fellojen. Damarsal kambiyum, damar demetlerinde ksilem ve floem arasında oluşur ve sürekli bir silindir oluşturmak üzere bağlanır. Damarsal kambiyum hücreleri, içeriye ikincil ksilem ve dışarıya ikincil floem üretmek için bölünür. Sekonder ksilem ve sekonder floem üretimi nedeniyle gövde çapı arttıkça korteks ve epidermis sonunda tahrip olur. Korteks yok edilmeden önce orada bir mantar kambiyumu gelişir. Mantar kambiyumu bölünerek dışarıdan su geçirmez mantar hücreleri ve bazen içeride phelloderm hücreleri üretir. Bu üç doku, işlevde epidermisin yerini alan periderm'i oluşturur. Peridermdeki gaz alışverişinde işlev gören gevşek bir şekilde paketlenmiş hücre bölgelerine lentisel denir.

İkincil xylem, ahşap kadar ticari olarak önemlidir. damarsal kambiyumdan gelen büyümedeki mevsimsel değişiklik, ılıman iklimlerde yıllık ağaç halkalarını oluşturan şeydir. Ağaç halkaları, ahşap nesneleri ve ilgili eserleri tarihlendiren dendrokronoloji'nin temelidir. Dendroklimatoloji geçmiş iklimlerin bir kaydı olarak ağaç halkalarının kullanılmasıdır. Bir yetişkinin ağaç havadaki gövdesine gövde denir. Büyük çaplı bir gövdenin ölü, genellikle daha koyu iç ahşabı öz odun olarak adlandırılır ve tylosis'in sonucudur. Dış, canlı odun, diri odun olarak adlandırılır.

Monokot sapları[değiştir | kaynağı değiştir]

Karakteristik çıkıntı, yaprak yara izleri ve lifli kökleri görülen iki Roystonea regia palmiye gövdesi, Kolkata, Hindistan

Monokot gövde boyunca damar demetleri bulunur, ancak dışarıya doğru yoğunlaşmıştır. Bu, bir vasküler demet halkasına sahip olan ve genellikle merkezde olmayan dikot sapından farklıdır. Monokot gövdelerdeki sürgün tepesi daha uzundur. Etrafında büyüyen yaprak kınları onu korur. Bu, neredeyse tüm monokotlar için bir dereceye kadar geçerlidir. Monokotlar nadiren ikincil büyüme üretirler ve bu nedenle nadiren odunsu olurlar, Palmiyeler ve Bambu dikkate değer istisnalardır. Bununla birlikte, birçok monokot, anormal ikincil büyüme yoluyla çapta artış gösterir.

Gymnosperm sapları[değiştir | kaynağı değiştir]

Tüm gymnospermler odunsu bitkilerdir. Gövdeleri, yapı olarak odunsu dikotlara benzer, ancak çoğu gymnosperm, dikotlarda bulunan kaplar değil, ksilemlerinde yalnızca tracheid üretir. Gymnosperm ahşabı da sıklıkla reçine kanalları içerir. Odunsu dikotlara sert ağaç denir, ör. meşe, akçaağaç ve ceviz. Buna karşılık, yumuşak ağaçlar, çam, ladin ve köknar gibi gymnospermlerdir.

Eğreltiotu sapları[değiştir | kaynağı değiştir]

Çoğu eğrelti'nin dikey gövdesi olmayan rizomları vardır. Yaklaşık 20 metreye kadar dikey gövdeleri olan ağaç eğrelti otları istisnadır. Eğrelti otlarının gövde anatomisi dikotlarınkinden daha karmaşıktır çünkü eğrelti otlarının gövdeleri genellikle enine kesitte bir veya daha fazla yaprak boşluğuna sahiptir. Bir yaprak boşluğu, damar dokusunun yaprağa ayrıldığı yerdir. Kesitte, damar dokusu, yaprak boşluğunun oluştuğu tam bir silindir oluşturmaz. Eğreltiotu sapları solenostel'ler veya diktyostel'ler veya bunların çeşitlerine sahip olabilir. Birçok eğrelti otu sapının enine kesitte ksilemin her iki tarafında floem dokusu bulunur.

Ksenobiyotiklerle İlişki[değiştir | kaynağı değiştir]

Hava kirleticiler,[3] herbisitler ve pestisitler gibi yabancı kimyasallar gövde yapılarına zarar verebilir.

Ekonomik önemi[değiştir | kaynağı değiştir]

Beyaz ve yeşil kuşkonmaz – gevrek saplar bu sebzenin yenilebilir kısımlarıdır.

Sapları ekonomik kullanımları olan binlerce tür vardır. Saplar, patates ve taro gibi birkaç temel temel mahsulü sağlar. Şeker kamışı sapları önemli bir şeker kaynağıdır. Akçaağaç şekeri, akçaağaç ağaçlarının gövdelerinden elde edilir. Saplardan elde edilen Sebzeler kuşkonmaz, bambu sürgünleri, kaktüs yastıkları veya nopalitolar, kohlrabi ve su kestanesi'dir. Baharat tarçın bir ağaç gövdesinin kabuğudur. Arap zamkı Acacia senegal ağaçlarının gövdelerinden elde edilen önemli bir gıda katkı maddesidir. sakız'ın ana maddesi olan Chicle, ciklet ağacının gövdelerinden elde edilir.

Saplarından elde edilen ilaçlar arasında cinchona (quinine) ağaçlarının kabuğundan kinin, tarçın sağlayan aynı cins ağacın odunundan damıtılmış kafur ve tropikal asmaların kabuğundan kas gevşetici curare bulunur.

Odun binlerce şekilde kullanılır, ör. binalar, mobilya, tekneler, uçaklar, vagonlar, araba parçalar, müzik aletileri, spor malzemeleri, demiryolu bağlantıları, yardımcı direkler, çit direkleri, kazıklar, kürdanlar, kibritler, kontrplak, tabutlar, shingle, varil direkleri, oyuncaklar, alet kulpları, resim çerçevesiæresim çerçeveleri, kaplama, kömür ve yakacak odun.

Odun hamuru, kağıt, karton, selüloz süngerleri, selofan ve selüloz asetat ve rayon gibi bazı önemli plastikler ve tekstil yapmak için yaygın olarak kullanılır. Bambu gövdelerinin ayrıca kağıt, binalar, mobilya, tekneler, müzik aletleri, olta kamışı'ları, nargile'ler, bitki kazıkları ve iskele dahil yüzlerce kullanımı vardır. Palmiye ağaçları ve ağaç eğreltiotlarının gövdeleri genellikle inşaat için kullanılır. Kamış'ın sapları, bazı bölgelerde sazdan kullanım için önemli bir yapı malzemesidir.

Tabaklama için kullanılan tanenler deri, quebracho gibi belirli ağaçların ahşabından elde edilir. Mantar, mantar meşesi'nin kabuğundan elde edilir. Kauçuk, Hevea brasiliensisin gövdelerinden elde edilir. Mobilya ve sepetlerde kullanılan Rattan, tropikal asma palmiyelerinin saplarından yapılır. Tekstil ve ip için bast lifleri, keten, kenevir, jüt ve rami saplarından elde edilir. En eski kağıt, eski Mısırlılar tarafından papirüs'ün saplarından elde edildi.

Kehribar ağaç gövdelerinden elde edilen fosilleşmiş özsu; mücevher için kullanılır ve eski hayvanlar içerebilir. Kozalaklı ağaçtan reçineler terebentin ve koşin üretmek için kullanılır. Ağaç kabuğu genellikle malç olarak ve konteyner bitkileri için yetiştirme ortamında kullanılır. Aynı zamanda likenlerin doğal yaşam alanı haline gelebilir.

Bazı süs bitkileri esas olarak çekici gövdeleri için yetiştirilir, örneğin:

Sarı huş ağacının gövdesi
Roystonea regia'nın palmiye örneği.

Gövde, ağacın dallarını taşıyan ve kök tarafından desteklenen ana eksenine verilen ad.[4] Gövdeyi kabuk kaplar ve dış etkilerden korur.[5] Kabuk, ağaçları ayırt etmede de önemlidir ve şekli çoğu zaman türden türe aşağıdan yukarıya doğru değişir. Gövde, ağacın kereste üretimi için en önemli bölümüdür. Gövdelere "gerçek" odunsu bitkilerde olduğu gibi palmiye vb. odunsu olmayan bir çeneklilerde de görülse de iç fizyolojileri farklı olur. Bütün bitkilerde gövdeler zamanla kalınlaşır.

Gövdeler güneş yanığı gibi hasar alabilir.

Ayrıca bakınız[değiştir | kaynağı değiştir]

Daha fazla okumak için[değiştir | kaynağı değiştir]

Dış bağlantılar[değiştir | kaynağı değiştir]


Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

  1. ^ Raven, Peter H., Ray Franklin Evert, and Helena Curtis (1981). Biology of Plants. New York: Worth Publishers. 0-87901-132-7.
  2. ^ Goebel, K.E.v. (1969) [1905]. Organography of plants, especially of the Archegoniatae and Spermaphyta. New York: Hofner publishing company. 
  3. ^ C. Michael Hogan. 2010. "Abiotic factor". Encyclopedia of Earth. Emily Monosson and C. Cleveland, eds. National Council for Science and the Environment 8 Haziran 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Washington, D.C.
  4. ^ "trunk". http://www.thefreedictionary.com/: The Free Online Dictionary. 7 Haziran 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Nisan 2011. The main woody axis of a tree. 
  5. ^ "trunk". http://www.thefreedictionary.com/: The Free Online Dictionary. 7 Haziran 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Nisan 2011. The tough outer covering of the woody stems and roots of trees, shrubs, and other woody plants. It includes all tissues outside the vascular cambium. 
"https://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Gövde_(botanik)&oldid=31011878" sayfasından alınmıştır