Hurriler
Vikipedi, özgür ansiklopedi
Hurriler Hurriler | |||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| ~ MÖ 3. binyıl-~ MÖ 11. yüzyıl | |||||||||
 MÖ 14. yüzyılda Hurri - Mitanni Devleti'nin sınırları. | |||||||||
| Başkent | Vaşşuganni | ||||||||
| Hükûmet | Monarşi | ||||||||
| |||||||||
| Tarihçe | |||||||||
| |||||||||
| Günümüzdeki durumu |  Türkiye İran | ||||||||
Hurriler veya Hurri Devleti, MÖ 3. binyıldan itibaren, Sümer, Akkad, Hitit, Ugarit ve Mısır kaynaklarında hakkında bilgiler bulunan, Mezopotamya ve Yukarı Dicle bölgelerinde hüküm süren, konuştukları dil itibarıyla (Hurrice) Asya kökenli olduğunu kabul edilen ve MÖ 7. yüzyıla kadar varlığını sürdüren devlet.[1]
Hurrilerin Ortaya Çıkışı[değiştir | kaynağı değiştir]
Erken Tunç Çağı'na ait Doğu Anadolu Bölgesi'ndeki kültür yerleşimlerinden olan Karaz Kültürü'nde ve Suriye'de bulunan çanak - çömlek türlerinin Hurrilere ait olduğu kabul edilmektedir.[2] Hurillerle ilgili Akkad dönemi belgelerinden MÖ 3. binyılın sonlarında Güneydoğu Anadolu Bölgesi ve Mezopotamya'da yaşadıkları anlaşılmaktadır.[1] Bir müddet Akad hakimiyetine giren ve Akatça yazı dilini kullanan Hurriler, Akkadlar'ın yıkılmasından sonra bağımsızlığına kavuşmuşlar, bir takım beylikler kurmaya çalışmışlardır. Ancak Sümerler'in Üçüncü Ur Hanedanı zamanıda, Şulgi'nin bölgeye hakim olması sonucu Hurriler bağımsızlığını yeniden yitirmişlerdir. Mari'de bulunan mektuplarda, Hurri kökenli bir topluluk olan Turukkiler'in yiyecek maddeleri yağmaladıkları yazılmıştır.[3] Kayseri yakınlarında bulunan Kültepe'de bulunan çivi yazılı belgelerde çok sayıda Hurrice belgeye rastlanmıştır. Bu belgelerde Hurrice sözcükler bulunması, bu dönemde Hurrilerin Orta Anadolu'ya kadar etkisini sürdürdüğünü göstermektedir.[4] [5] [6] Babil kaynaklarında, Hitit Kralı I. Murşili'nin, Babil seferinin dönüşünde Hurriler ile savaştığı yazmaktadır.[7]
Artan nüfusun bir sonucu olarak MÖ 2500'lerde bölgedeki otlakların yetersiz kalması nedeniyle güney yönünde yayılma göstermişlerdir. Bu göçler iki ana hat üzerinden, Urmiye Gölü çevresinden Mezopotamya ve Elazığ - Malatya üzerinden Kuzey Suriye ve Filistin'e olmuştur.[8]
Mitanni Göçleri ve Hititlerle Mücadele[değiştir | kaynağı değiştir]
Mitannilerin MÖ 16. yüzyılda Doğu Anadolu Bölgesi, Güney Doğu Anadolu ve Kuzey Suriye'ye olan göçleri vardır. Bu göçler Hurrilerin yaşadıkları yerlere olduğundan, Hurriler batıya doğru kaymışlardır. Bu kaymalar sonucu Hititler ile mücadeleler başlamıştır. Bazı Hurri kabileleri ise Mitanni egemenliğini kabul ederek onların yeni bir devlet kurmalarına yardım etmiştir. Mitannilerin ikinci göçü ile birlikte, yine batıya kayma olmuş ve Hurriler Hitit denetimindeki Çukurova bölgesini ele geçirerek burada Kizzuvatna Devleti'ni kurmuşlardır. I. Murşili'nin ölümünden sonra Hititler uzun süren bir taht kavgasına başlamışlardır. Bu durumdan yararlanan Hurriler Hattuşaş'a kadar ilerlemiştir. Burada kraliçe ve çocuklarını esir almışlardır. Hitit Kralı I. Zidanta zamanında Hititler bu devleti tanımış ve kral Pilliya ile barış anlaşması yapmıştır.[9][10]
Hurri - Mitanni Devleti[değiştir | kaynağı değiştir]
Mitanniler, Kizzuvatna dışında yaşayan Hurrilerin önemli bir kısmını hakimiyeti altına alarak, toprakları bugünkü Kerkük bölgesinden Akdeniz'e kadar uzanan bir devlet kurmuşlardı. Türkiye - Suriye sınırına yakın bir yerde Resulayn civarında olduğu kabul edilen Vaşşuganni şehrini başkent yapmışlardı.[1] Hurri - Mitanni Devleti'nin nüfusunun çoğunluğunu Hurriler oluşturmaktaydı. Devlet soyluları Hurrice isimler kullanmaktaydı. Mitani kralı Tuşratta'nın Mısır firavununa gönderilen ve Amarna'da bulunan mektupların çivi yazısı kullanılarak Hurrice yazılması, Tuşratta'nın Akatça yazılmış diğer mektuplarda, karşılığı bilinmeyen kelimeler için Hurrice kullanılması ve Tuşratta'nın bazen kendinen Hurri Kralı olarak bahsetmesi Mitanni Devleti'nin resmi dilinin Hurrice olduğunu göstermektedir.[11] Ayrıca, Mısırlarla yapılan yazışmalarda, Hurri - Mitanni Devleti'nin Hititler'e karşı başarılar kazanıldığı öğrenilmektedir.[12]
Devletin Yıkılışı[değiştir | kaynağı değiştir]
Hititler'in tahtına I. Şuppiluliuma'nın gelmesiyle Hititler bölgede yeniden güçlenmeye başlamışlardır. Şuppiluliuma ilk önce Kizzuvatna Devleti'ni bir anlaşmayla Hititler'e bağlamış, daha sonra Vaşşuganni üzerine bir sefer yaparak Hurri - Mitanni Devleti'ne son vermiştir. Fakat Şuppiluliuma'nın ölümünden sonra bölgede Hitit egemenliği azalmış ve Hurri - Mitanni devleti kendini toparlamıştır. Devletin varlığı Asur kralı I. Tukulti-Ninurta dönemine (MÖ 1244 - 1208[13]) kadar sürmüştür.[12]
Hurri Dili[değiştir | kaynağı değiştir]
Sondan eklemeli ve son derece ergatif olan Hurri dili, antik Urartu krallığının dili olan Urartucayla akrabadır.[14] Bu iki dil birlikte Hurro-Urartu dillerini oluştururlar. Hurro-Urartu dillerinin bağlantılı olduğu diller tartışmalıdır. Hurro-Urartu dillerinin diğer dil aileleriyle (örneğin, Kuzeydoğu Kafkas dilleri) dilbilimsel bir ilişki içinde bulunduğuna dair çeşitli hipotezler var, ancak bunların hiçbiri genel olarak kabul görmemekte.[15]
Hurrice, Hint-Avrupa ve Sami dilleri benzememektedir. Ayrıca eklerden oluşan Hattice’den de farklıdır. Hurrice’nin başlıca özelliği kelimelerin arkasına eklenen eklerle oluşturulması iken bilinen hiçbir sondan eklemeli dile benzememektedir.[16] [17] [18]
Hurrice, göçler sonucu oluşan Mitanni Devleti ve Hititler tarafından benimsenmiş, günlük yaşamdan kralların aldığı unvanlara kadar kullanmışlardır.[3]
Ayrıca bakınız[değiştir | kaynağı değiştir]
- Mittani Devleti (Hurri - Mittani Devleti ana maddesi)
- Hitit Devleti
- Karaz Kültürü
- Hurrice (Hurri dili ana maddesi)
- Amarna mektupları (Hurri - Mitanni kralı Tuşratta'nın mektupları)
- Kizzuvatna (Çukurova'da kurulan Hurri Devleti)
- Vaşşuganni (Hurri - Mitanni Devleti başkenti)
- I. Murşili (Hitit Kralı)
- I. Şuppiluliuma (Hitit Kralı)
Dış bağlantılar[değiştir | kaynağı değiştir]
- MÖ III. Binde Kuzeydoğu Anadolu (Yrd. Doç. Dr. Veli Ünsal)12 Kasım 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- Hurriler (Dr. Adil Alpman)1 Haziran 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- Üçüncü Arami Göçü'nün Anadolu'nun Güneydoğusuna Yaptığı Etnik ve Siyasi Etkiler (Yrd. Doç. Dr. Ercüment Yıldırım, Arş. Gör. Okan Pekşen)
Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]
- ^ a b c Adil Alpman (1982). "Hurriler". Tarih Araştırmaları Dergisi. 14 (25). Ankara Üniversitesi. ss. 283 - 313. ISSN 1015-1826. 9 Eylül 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Mart 2021.
- ^ Erzen, Afif (1988). Çavuştepe I. Ankara: Türk Tarih Kurumu. ISBN 9751600294. 27 Aralık 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Mart 2021.
- ^ a b Ünal, Ahmet (2002). Hititler devrinde Anadolu 1 Cilt. İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları. ss. 90 - 91. ISBN 9789756561126. 27 Aralık 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Mart 2021.
- ^ Balkan, Kemal (1957). MLetter of King Anum-Hirbi of Mama to King Warshama of Kanish (İngilizce). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları. ASIN B0007JMK8E. 22 Aralık 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Aralık 2015.
- ^ Orlin, Lois Lawrence (2007). Life and Thought in the Ancient Near East (İngilizce). University of Michigan Press. ISBN 9780472099924. 22 Aralık 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Aralık 2015.
- ^ Burney, Charles (2004). Historical Dictionary of the Hittites (İngilizce). Toronto: Scarecrow Press. s. 63. ISBN 9780810849365. 22 Aralık 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Aralık 2015.
- ^ Glassner, Jean-Jacques (2004). Mesopotamian Chronicles (İngilizce). Boston: Brill. s. 273. ISBN 9789004130845. 27 Aralık 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Mart 2021.
- ^ Veli Ünsal (2008). "MÖ III. Binde Kuzeydoğu Anadolu" (PDF). Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi. 1 (3). ss. 402-403. ISSN 1307-9581. 12 Kasım 2011 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Mart 2021.
- ^ Götze, Albrecht (1980). Kizzuwatna and the problem of Hittite geography (İngilizce). Londra: Ams Pr Inc. ISBN 0-404-60322-X. 27 Aralık 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Mart 2021.
- ^ Memiş, Ekrem (2011). Eskiçağ Türkiye Tarihi. Bursa: Ekin Yayınları. s. 102. ISBN 9786053271819. 26 Aralık 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Aralık 2015.
- ^ Bülbül, Cemil (2012). Eski Yakındoğu Tarihinde Alalah. Ankara: Altınpost Yayıncılık. s. 85. ISBN 9786054715589. 26 Aralık 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Aralık 2015.
- ^ a b Bahar, Hasan (2014). Eskiçağ Uygarlıkları. Konya: Kömen Yayınları. s. 200. ISBN 9789756527627. 27 Aralık 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Aralık 2015.
- ^ Drews, Robert (1995). The End of the Bronz Age (İngilizce). New Jersey: Princeton University Press. s. 17. ISBN 9780691025919. 27 Aralık 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Aralık 2015.
- ^ Grekyan, Yervand, "Two Hurro-Urartian Lexical Parallels", Altorientalische Forschungen 49.1, pp. 48-52, 2022
- ^ Wilhelm, Gernot (2008). "Hurrian". In Woodard, Roger D. (ed.). The Ancient Languages of Asia Minor. Cambridge: Cambridge University Press. pp. 81–104.
- ^ Woodard, Roger D. (2008). The Ancient Languages of Asia Minor (İngilizce). Cambridge University Press. ISBN 9780521684965. 22 Aralık 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Aralık 2015.
- ^ Kuhrt, Amélie (1995). The Ancient Near East, C. 3000-330 BC (İngilizce). Routledge Publishing. ISBN 9780415167635. 22 Aralık 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Aralık 2015.
- ^ Rosen, Arlene Miller (2007). Civilizing Climate: Social Responses to Climate Change in the Ancient Near East (İngilizce). , Rowman Altamira Press. ss. 44-51. ISBN 9780759104945. 22 Aralık 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Aralık 2015.
