Yaş

Vikipedi, özgür ansiklopedi

Başlığın diğer anlamları için Yaş (anlam ayrımı) sayfasına bakınız.
Yaş
Iași
Şehir
Yaş arması
Arma
Romanya üzerinde Yaş
Yaş
Yaş
Yaş'ın Romanya'daki konumu
ÜlkeRomanya Romanya
İl Yaş
İdare
 • Belediye BaşkanıMihai Chirica (PNL)
Yüzölçümü
 • Şehir93,9 km²
 • Metropol
1.159 km² (447 mil²)
Rakım60 m
Nüfus
 (2018)[1]
 • Şehir378,954
 • Yoğunluk3,092/km²
 • Metropol
500,668
Zaman dilimiUTC+02.00 (DAS)
 • Yaz (YSU)UTC+03.00 (DAYS)
Posta kodu
700xxx
Alan kodu+40 x32
Plaka koduIS
Resmî site
primaria-iasi.ro

Yaş (Rumence: Iași), Romanya'nın en büyük ikinci şehri[2] ve Yaş ili'nin merkezidir. Yaş, Romanya'nın sosyal, kültürel, akademik ve sanatsal yaşamının önde gelen merkezlerinden biridir. Şehir, 1564'ten 1859'a kadar Boğdan Prensliği'nin, 1859'dan 1862'ye kadar Romanya Prensliği'nin ve 1916'dan 1918'e kadar Romanya Krallığı'nın başkentiydi.

2011 nüfus sayımına göre şehrin nüfusu 290.422'dir. 2018 itibarıyla 500.668'lik nüfusuyla Romanya'nın Bükreş'ten sonraki en kalabalık ikinci şehridir.[1]

Romanya'nın en eski üniversitesine ve ilk mühendislik okuluna ev sahipliği yapan Yaş, ülkenin en önemli eğitim ve araştırma merkezlerinden biri olup, beş devlet üniversitesinde toplam 60.000'den fazla öğrenciye ev sahipliği yapmaktadır.[3][4]

Şehrin sosyal ve kültürel yaşamı, Vasile Alecsandri Ulusal Tiyatrosu, Moldova Devlet Filarmonisi, Opera Binası, Iași Athenaeum, Yaş Botanik Bahçesi, Merkez Üniversite Kütüphanesi, yüksek kaliteli kültür merkezleri ve festivalleri, çeşitli müzeler ve anıtlar etrafında döner. Şehir aynı zamanda her yıl Ekim ayında gerçekleşen Romanya hacının merkezi olarak da bilinir.[5]

Osmanlı Devleti'nin 1792 yılında Rusya'yla yaptığı Yaş Antlaşması burada imzalanmıştır.

Tarih[değiştir | kaynağı değiştir]

Antik Çağlar[değiştir | kaynağı değiştir]

Arkeolojik araştırmalar, kentin mevcut topraklarında ve çevresinde tarih öncesi çağa kadar uzanan insan topluluklarının varlığını doğrulamaktadır.[6]

Yaş bölgesinde 6. ila 7. yüzyıllar (Curtea Domnească) ve 7. ila 10. yüzyıllardan kalma insan yerleşimlerine dair arkeolojik kanıtlar bulunmuştur. Bu yerleşimlerde yarım daire biçimli fırınlı dikdörtgen evler bulunmaktadır.[7] Ayrıca, Yaş'ta bulunan gemilerin çoğunda (9.-11. yüzyıllar) bir haç bulunmaktadır, bu da potansiyel olarak o dönemdeki şehir sakinlerin Hristiyan olduğunu göstermektedir.[8]

Moldova Prensliği'nin başkenti oluşu[değiştir | kaynağı değiştir]

1564 yılı civarında, Prens Alexandru Lăpușneanu Moldava Prensliği'nin başkentini Suceava'dan Yaş'a taşımıştır. Bu dönemlerde 1561 ve 1563 yılları arasında, Yunan maceraperest Prens Ioan Iacob Heraclid tarafından şehirde bir okul ve bir de Lutheran kilisesi kurulmuştur.

1640 yılında Vasile Lupu, Rumen dilinin Yunancanın yerini aldığı ilk okulu ve Bizans Trei Ierarhi Manastırı'nda bir matbaa kurdu. 15 Eylül - 27 Ekim 1642 tarihleri arasında şehir, Yaş Konsili'ne ev sahipliği yaptı.[9] 1643'te Moldova'da basılan ilk cilt Yaş'ta yayınlandı.

19. ve 20. yüzyıl[değiştir | kaynağı değiştir]

Birlik Meydanı (Piața Unirii)

Yaş, I. Dünya Savaşı sırasında, Merkezi Güçlerin 6 Aralık 1916'da Bükreş'i işgal etmesinin ardından iki yıl boyunca, çok küçülmüş olan Romanya'nın başkentliğini yaptı. Başkent, Alman İmparatorluğu'nun ve müttefiklerinin Kasım 1918'deki yenilgisinden sonra yeniden Bükreş oldu. Şehir, Kasım-Aralık 1918'de Yaş Konferansı'na ev sahipliği yaptı.

II. Dünya Savaşı[değiştir | kaynağı değiştir]

Yaş, Mayıs 1944'te Rumen-Alman güçleri ile Sovyet Kızıl Ordusu arasındaki şiddetli çatışmalarda büyük hasar aldı ve şehirdeki yapılar kısmen yıkıldı. Alman Großdeutschland Tümeni, Soğuk Savaş sırasında birçok NATO çalışmasına konu olan, Yaş yakınlarındaki 1. Târgu Frumos Muharebesi'nde savunma zaferi kazandı. Yaş, 20 Ağustos'ta Sovyet güçleri tarafından ele geçirildi.[10]

Yaş sırasıyla Sovyet (Haziran-Temmuz 1941, Haziran 1944) ve Amerikan (Haziran 1944) hava saldırıları nedeniyle ağır hasar gördü. 20 Ağustos 1944'te Sovyet hava kuvvetlerinin ve topçularının bombalaması, 5.000'den fazla sivilin ölümüyle ve şehrin üçte ikisinin yıkılmasıyla sonuçlandı.[11]

II. Dünya Savaşı sonrası dönem[değiştir | kaynağı değiştir]

Yaş, 1955-1989 yılları arasında büyük bir sanayileşme dalgası yaşadı.[12] Bu süre zarfında şehir, kırsal bölgelerden çok sayıda göçmen aldı ve kentsel alan genişledi.[13] Komünist dönemde, Yaş nüfusunda %235'lik bir artış gerçekleşti. 1989 yılına gelindiğinde Yaş, çeşitli endüstrilerde 46 büyük Kamu İktisadi Teşebbüsü'nde faaliyet gösteren 108.000 çalışanı ile yüksek düzeyde sanayileşti.[14][15]

Komünist yönetimin sona ermesinden ve serbest piyasa ekonomisine geçişten sonra, eski sanayinin çoğu yavaş yavaş değer kaybederken, özel sektör istikrarlı bir şekilde büyüdü.

Coğrafya[değiştir | kaynağı değiştir]

Copou Tepesi'nin panoramik görüntüsü

Yaş, Romanya'nın Kuzey-Doğusunda, Jijia Ovası ile Bârlad Platosu arasındaki bağlantı noktasında bulunmaktadır.

Şehir, Jijia Nehri'nin bir kolu olan Bahlui Nehri vadisinde yer almaktadır. Yaş, üzüm bağları ve bahçelerin arasında kısmen tepelerde, kısmen vadide yer almaktadır. Yaş'ın yedi tepe üzerine kurulduğu yaygın bir inançtır. Bu tepeler: Breazu, Bucium, Cetățuia, Copou, Galata, Repedea ve Șorogari'dir. Yedi tepeye kurulması sebebiyle sık sık Roma ile karşılaştırılır.

İklim[değiştir | kaynağı değiştir]

 Yaş iklimi 
Aylar Oca Şub Mar Nis May Haz Tem Ağu Eyl Eki Kas Ara Yıl
En yüksek sıcaklık (°C) 16,7 22,5 27,0 31,8 36,4 38,0 40,1 39,7 38,0 33,9 29,0 19,5 40,1
Ortalama en yüksek sıcaklık (°C) 1,1 3,3 9,3 16,7 23,1 26,1 28,1 27,8 22,4 16,1 8,1 2,3 15,4
Ortalama sıcaklık (°C) −2,3 −0,9 3,9 10,5 16,7 19,9 21,7 20,9 15,9 10,2 4,0 −0,9 10,0
Ortalama en düşük sıcaklık (°C) −5,2 −4,2 −0,1 5,4 10,6 14,2 15,9 15,2 10,8 5,9 0,9 −3,7 5,5
En düşük sıcaklık (°C) −30,6 −36,3 −22,7 −9,4 −3 3,5 6,3 4,6 −3,5 −9,6 −21,1 −29,5 −36,3
Ortalama yağış (mm) 27,9 25,9 30,8 46,1 55,2 88,2 74,9 54,9 54,9 37,0 34,3 31,6 561,7
Kaynak: Dünya Meteoroloji Organizasyonu[16]

Yaş, dört ayrı mevsimi olan nemli, karasal bir iklime sahiptir. Yazlar sıcak geçer, sıcaklık bazen 35 °C'yi aşmaktadır. Kışlar soğuk ve rüzgarlı, orta derecede kar yağışlı ve geceleri sıcaklıklar bazen -15 °C'nin altına düşmektedir. Ortalama aylık yağış, Ekim'de yaklaşık 25 mm'den Haziran'da 100 mm'ye kadar değişmektedir.

Mimari[değiştir | kaynağı değiştir]

Kültür Sarayı
Yaş Ulusal Tiyatrosu

Yaş, birçoğu Ulusal Tarihi Anıtlar Sicilinde listelenen tarihi anıtlar, 500 yıllık kiliseler ve manastırlar ve çağdaş bir mimariye sahiptir. Önemli yapılar arasında UNESCO Dünya Mirası Listesi'nin geçici listesinin bir parçası olan Trei Ierarhi Manastırı veya Orta Çağ'dan kalma Moldova Prensliği Mahkemesi'nin eski kalıntıları üzerine inşa edilmiş neo-Gotik Kültür Sarayı'nı bulunur.

II. Dünya Savaşı ve Komünist dönem sırasında, eski şehir merkezindeki (Birlik Meydanı bölgesi ve çevresinde) birçok tarihi bina yıkıldı ve bunların yerini Uluslararası tarz binalar aldı.[17]

Diğer önemli binalar şunlardır:

  • Neoklasik ve Barok tarzların bir karışımı olan Alexandru Ioan Cuza Üniversitesi ana binası (1897).
  • 1894-1896 yılları arasında Neoklasik tarzda inşa edilmiş, Barok ve Rokoko esintili boyalı ve yontulmuş süslemeli "Vasile Alecsandri" Ulusal Tiyatrosu.
  • Dosoftei Evi, 17. yüzyılın ikinci yarısından kalma bir bina. Üç cephesi, kemerli ve dik açılı pencereleri olan yapı, 1966-1969 yılları arasında restore edilmiştir.
  • Roznovanu Sarayı, I. Dünya Savaşı sırasında Rumen hükûmetine ev sahipliği yapmıştır.
  • Birlik Müzesi (1806), Ampir üslup saray. 1859 ve 1862 yılları arasında Prens Alexandru Cuza'nın kraliyet ikametgâhı olarak ve 1917-1918'de I. Dünya Savaşı sırasında kral Ferdinand'ın kraliyet ikametgâhı olarak hizmet vermiştir.
  • Pogor House (1850), şehir entelektüelleri için bir buluşma yeri, Literary Society Junimea ve Convorbiri Literare dergisinin genel merkezidir.
  • Luceafărul Tiyatrosu (1987), Romanya'da benzersiz bir modern bina.
  • Merkez Üniversite Kütüphanesi (1934), Yunan Revival unsurlarını içermektedir.
  • Büyük Tren İstasyonu (1870), Venedik'teki Palazzo Ducale'den ilham alınmıştır.

Demografi[değiştir | kaynağı değiştir]

Roznovanu Sarayı, günümüzde Yaş Belediye Binası olarak kullanılmaktadır.

1 Ocak 2016 itibarıyla Yaş, şehir sınırları içinde kayıtlı 378.954 kişi[1] ve metropol alanındaki 500.668'lik nüfusu ile Bükreş'ten sonra ülkenin en kalabalık ikinci şehridir.[1]

Yaş, 2011 nüfus sayımında, 290.422 nüfusu ile Romanya'nın en kalabalık dördüncü şehriydi.

2002 nüfus sayımına göre, Yaş'ta şehir içinde yaşayan 320.888 kişi bulunmaktaydı. Bu nüfusun etnik olarak %98,5'i Rumen, %0,59'u etnik Roman, %0,13'ü Yahudi, %0,13'ü Yunan, %0,13'ü Lipovan, %0,08'i Macar, %0,05'i Alman ve %0,39'u diğer kişilerden oluşmaktaydı.[18] Şu anda Yaş'da yaklaşık 10.000 Roma Katoliği yaşamaktadır.[19] Katoliklerin aslen Rumen veya Macar kökenli olup olmadığı konusunda tarihçiler arasında bir tartışma vardır.[20]

Ekonomi[değiştir | kaynağı değiştir]

Yaş, Romanya'nın önemli ekonomik merkezlerinden biridir. En önemli hizmet sektörleri eğitim, sağlık, bankacılık, araştırma, kültür, devlet ve turizm ile ilgilidir.

Şehir, birkaç büyük şirketin (Amazon, Oracle, Continental, Conduent, Xerox, Accenture, Capgemini, SCC) ve Bentley Systems, Bitdefender, Comodo gibi diğer birçok yerli ve yabancı şirketin varlığı ile önemli bir bilgi teknolojisi sektörü merkezidir.[21]

Ulaşım[değiştir | kaynağı değiştir]

Yaş'ın toplu taşıma sistemi, 126 tramvay ve 150 otobüs kullanarak geniş bir ağ işleten CTP Yaş tarafından sunulmaktadır.[22] CTP 2014 yılında, günde ortalama 140.000 yolcu olmak üzere toplam 50.358.000 yolcu taşımıştır.[23]

Hava yolu[değiştir | kaynağı değiştir]

Yaş Uluslararası Havaalanı

Yaş'ın şehir merkezinin 8 km doğusunda Yaş Uluslararası Havaalanı bulunmaktadır. Havaalanı, Romanya'nın en yoğun 4. havalimanıdır ve doğrudan yurt içi, Avrupa ve Orta Doğu tarifeli veya charter bağlantıları sunmaktadır. Kapsamlı modernizasyon çalışmalarının ardından, 2015 yılında bağlantı sayısı ve trafik hacimlerinde önemli bir artış görülmüştür.[24]

Raylı sistem[değiştir | kaynağı değiştir]

Yaş-Paşcani demiryolu 1 Haziran 1870'te, Yaş-Ungheni demiryolu 1 Ağustos 1874'te ve Yaş-Kişinev demiryolu 1 Haziran 1875'te Rus İmparatorluğu tarafından 93 Harbi'ne (1877-1878) hazırlık amacıyla açılmıştır.

Günümüzde, Romanya Demiryolları (CFR) tarafından işletilen üç tren istasyonu, Grand Tren İstasyonu, Nicolina Uluslararası Tren İstasyonu ve Socola Tren İstasyonu şehre hizmet vermektedir. Moldova demiryolu da bu istasyonlara Moldova'ya seyahat için hizmet vermektedir.

Kara yolu[değiştir | kaynağı değiştir]

Yaş, Avrupa E583/E85 yolları ile bağlanmaktadır. E58 yolu ile Orta Avrupa, Kişinev ve Moldova'ya, DN Ulusal Karayolları ile Romanya'nın tüm büyük şehirlerine ulaşım sağlanır.

Galeri[değiştir | kaynağı değiştir]

  • Anıt üzerindeki kabartmalar
    Anıt üzerindeki kabartmalar

Dış bağlantılar[değiştir | kaynağı değiştir]

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

  1. ^ a b c d "Population on 1 January by age groups and sex - functional urban areas". Eurostat. 23 Ocak 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Mayıs 2020. 
  2. ^ "Populaţia României pe localitati la 1 ianuarie 2016" (Rumence). INSSE. 6 Haziran 2016. 27 Ekim 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Ekim 2017. 
  3. ^ ionut@xtra-net.ro. "Study in Romanian - Learn & Live Freely". www.study-in-romania.ro. 11 Haziran 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Temmuz 2015. 
  4. ^ Metropolitan Area Iași 25 Ocak 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (Rumence)
  5. ^ "Romanian Pilgrims Flock to Saint's Shrine". 14 Ekim 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  6. ^ "Orașul Iași: monografie istorică și socială". 15 Temmuz 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Temmuz 2021. 
  7. ^ C. Cihodaru, Gh. Platon, Istoria orașului Iași, Editura Junimea, 1980, pp 30–50
  8. ^ Dan Gh. Teodor, Creștinismul la est de Carpați, Editura Mitopoliei Moldovei și Bucovinei, Iași, 1984, p.91,93,136
  9. ^ John Anthony McGuckin (15 Aralık 2010). The Encyclopedia of Eastern Orthodox Christianity. John Wiley & Sons. ss. 325-. ISBN 978-1-4443-9254-8. 11 Mayıs 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Temmuz 2021. 
  10. ^ The last day of the war in Iași[ölü/kırık bağlantı] (Rumence)
  11. ^ "Al doilea război mondial: bombardamentele care au mutilat Iașul" [World War II: the bombings that mutilated Iasi] (Rumence). ieseanul.com. 25 Şubat 2020. 28 Eylül 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  12. ^ General View-The historical and architectural Iași 3 Nisan 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (Rumence)
  13. ^ "Arşivlenmiş kopya" (PDF). 1 Ocak 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 15 Temmuz 2021. 
  14. ^ "Microsoft Word - 6 urban geology and impact of geohazards.doc" (PDF). 8 Mayıs 2015 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Mart 2013. 
  15. ^ Studiu comparativ de caz despre industria ieșeană 25 Kasım 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (Rumence)
  16. ^ "Dünya Meteoroloji Organizasyonu – Yaş". Dünya Meteoroloji Organizasyonu. 25 Temmuz 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Temmuz 2017. 
  17. ^ "General View-The historical and architectural Iași". 29 Ocak 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  18. ^ "Ethno-demographic Structure of Romania". The Ethnocultural Diversity Resource Center. 7 Ekim 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Ocak 2011. 
  19. ^ "Recensământ 2002". Recensamant.referinte.transindex.ro. 26 Şubat 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Haziran 2009. 
  20. ^ "Mother, teacher, nurse. The role of women in society and church according to Hungarian-speaking young Catholics in Romania | Pax Romana ICMICA/MIIC". 14 Ekim 2007. 14 Ekim 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Temmuz 2009. 
  21. ^ HITECH Iași sau cum devine Iașul un magnet pentru investițiile din IT&C 11 Nisan 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (Rumence)
  22. ^ About CTP Iași 15 Temmuz 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (Rumence)
  23. ^ Tot mai puțini ieșeni merg cu RATP-ul 16 Nisan 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (Rumence)
  24. ^ Aeroportul Iasi doboara un nou record propriu 4 Mart 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (Rumence)
"https://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Yaş&oldid=32456145" sayfasından alınmıştır