Kimmeriya

Vikipedi, özgür ansiklopedi

Kimmerya, güney yarımkürede Gondvana'dan parçalanan ve Kuzey yarımkürede ise Avrasya'ya eklenen antik bir kıta veya mikrolevhaların ve mikrokıtaların bulunduğu bir çizgidir. Bugün ise Türkiye, İran, Afganistan, Pakistan, Tibet, Çin, Myanmar, Tayland ve Malezya'nın parçalarından oluşmaktadır.[1] Kimmerya, Erken Permiyen sırasında Paleo-Tetis Okyanusunun Gondvana tarafındaki kıyılarından parçalandı ve Neo-Tetis Okyanusu arkasında açıldığında, Permiyen sırasında ise Paleo-Tetis onun önünde kapandı.[2] Kimmerya, Gondvana'dan doğudan batıya, Avustralya'dan ise Doğu Akdeniz'e kadar yükseldi.[3] Birçok enlem boyunca uzandı ve çok çeşitli iklim bölgelerine yayıldı.[4]

Tarihçe[değiştir | kaynağı değiştir]

1883'te Avusturyalı Paleontolog Melchior Neumayr tarafından "büyük, eski bir Akdeniz" önerildi.[5] Jurassic faunaların dağılımını inceleyerek, Hindistan'dan Orta Amerika'ya uzanan bir Ekvator Okyanusunun Kuzey yarımkürede büyük bir kıtayı güney yarımkürede birinden ayırmış olması gerektiği sonucuna vardı. Avusturyalı jeolog Eduard Suess bu Mezozoik okyanusu Tethys olarak adlandırdı, gondwanaland, dil şeklindeki flora ev bir boreal kıtadan efsanevi bir kıta ayrılmış efsanevi okyanus. Alman jeofizikçi Alfred Wegener, aksine, tek, küresel bir kıta – süper kıta Pangea – onun görüşüne göre Ekvator Okyanusuna yer bırakmayan bir kavram geliştirdi. Pangea'daki kama şeklinde, doğuya bakan bir Tethys, yine de, 1958'de Avustralyalı jeolog Samuel Warren Carey tarafından önerildi.[6] Bu okyanus daha sonra Kuzey göç eden mikrolevha veya kıtasal bloklarla ayrılmış bir okyanus dizisi olarak tanımlandı, bunlardan biri Kimmeriya idi.

İran Mikrokıtası[değiştir | kaynağı değiştir]

1974'te, Orta Doğu'daki kapsamlı saha çalışmasından sonra, İsviçreli jeolog Jovan Stöcklin, Kuzey İran'daki Alborz aralığının Kuzey ayağını, Paleozoik 'de gondwana'nın Kuzey kıyısı ve Paleo-Tethys Okyanusunun kalıntıları olan sütun olarak tanımladı. Stöcklin ayrıca, erken bir Mezozoik veya geç Paleozoik yarığın İran plakasını Arap Plakasından ayırdığını ve başka bir Güney dikişinin Neo-Tetis Okyanusunun kalıntıları olması gerektiğini belirtti. Bu daha sonraki okyanusun açılması, Stöcklin fark etti, İran'ı bir mikro kıtaya dönüştürmüş olmalı. Bu gözlemler, Stöcklin'i daha sonra KİMMERİYA olarak bilinen şeyin küçük bir bölümünü tanımlayan ilk kişi yaptı.[7]

Stöcklin ayrıca, teklifinin, kuzeyde angaraland ve güneyde gondwana olmak üzere iki kıtanın bulunduğu dünyanın eski konseptine benzediğini, uzun bir okyanus olan Tethys ile ayrıldığını belirtti. İran ne kıtaya aitti, ancak Tethys bölgesinin bir parçasıydı.[7] Stöcklin'in Güney dikişi daha sonra, Karbonifer sırasında bir Gondwanan afinitesine sahip olan, ancak geç Triyas döneminde bir Avrasya afinitesine sahip olan İran'daki mikro floranın evrimi gözlemleriyle doğrulandı İran açıkça Gondwana'dan Laurasia'ya sürüklendi.[8]

Avrasya Süperlevhası[değiştir | kaynağı değiştir]

Türk jeolog Celal Şengör nihayet Stöcklin'in İran mikro kıtası düşüncesini Türkiye'ye, daha doğuya Tibet ve uzak Doğu'ya kadar genişletti. Şengör, 1901 yılında Suess tarafından tanıtılan "Kimmerisches Gebirge" "Kırım" veya "Kimmer Dağları" adını da yeniden kullandı.[8][9]

Dağ silsilesi alplerden Endonezya'ya Şengör'ün tespit uzanır, Şengör'ün Tethysides süper orojenik sistemi denilen şeyi oluşturan, anastomoz dikişler çok sayıda içeren iki farklı ama üst üste orojenik sistemleri: eski Cimmerides ve genç Alpides birlikte basitleştirilmiş bir şeması. Bu iki orojenik sistem, böylece iki ana okyanus kapatma dönemi ile ilişkilidir: daha erken, Kuzey ve çok daha büyük Cimmerides ve daha sonra, Güney ve daha küçük Alpides. Cimmeria, Paleo-Tethys kapanmadan önce iki Okyanusu ayıran uzun kıta "takımadaları" idi.

Bu tethys bölgesi, böylece Avrasya'nın çoğunu ve geniş bir zaman aralığını (kuzeyden güneye) kapsar.

  • Laurasia, Permiyen - Kretase
  • Palaeo-Tethys, Erken Karbonifer - Orta Jura
  • Cimmeria, Triyas - Orta Jurasik
  • Yerel olarak hala mevcut olan Neo-Tethys, Permiyen veya Eosene Triyas
  • Gondvana, Ordovisiyen - Jurassic

Bununla birlikte, bu basit şema, Tetyan döngülerinin karmaşık doğasını kısmen gizler ve "Eocimmerian" ve "Neocimmerian" gibi terimler genellikle sırasıyla geç Trias ve geç Jura olayları için kullanılır. Ayrıca, iki yeni Tethyan alanı arasında bir ayrım yapılır: Alpine Tethys ve Neo-Tethys. Bu şemada Batı alanı olan Alp Tethys, güneybatı Avrupa'yı kuzey-batı Afrika'dan ayırdı ve Orta Atlantik'e bağlandı. Şimdi tamamen kapalı ve dikiş Maghrebides (Cebelitarık Sicilya uzanan) yanı sıra Apennines ve Alpler kapsar. Doğu bölgesi olan Neo-Tethys, Arabistan ve Kimmer terranes arasında açıldı. Doğu Akdeniz havzası ve Umman Körfezi, bu nedenle hala kapanmakta olan Neotethys'in kalıntıları olarak kabul edilir. Bu iki alan, Jurassic'in sonuna kadar Sicilya'nın doğusuna bağlandı.[10]

Tektonik tarih[değiştir | kaynağı değiştir]

Geç Paleozoik olarak, Kimmer blokları hala Gondwana Kuzey kenarında bulunan zaman, onlar uzakta herhangi bir aktif marjları ve orojenik kemerler vardı, ama onlar Paleo-Tethys siluran açılmasından bu yana ısıl çökme etkilenmişti. Tibet ve Kuzey-Doğu İran'daki sütür bölgeleri boyunca permiyen ofiyolitlere karbonifer, Paleo-Tethys'in aktif marjının burada bulunduğunu göstermektedir.[11] Paleo-Tethys'de Cimmeria'yı gondwana'dan ayıran ve Neo-Tethys'i açan levha çekme kuvvetleriydi. Paleo-Tethys'deki orta okyanus sırtı, İran'daki Permiyen MORB'IN (orta okyanus sırtı bazalt) kanıtladığı gibi Avrasya'nın altına düştü. Paleo-Tethys'deki Slab roll-back, Avrasya marjı boyunca bir dizi arka ark havzasını açtı ve Variscan cordillera'nın çöküşüyle sonuçlandı. Paleo-Tethys Avrasya Güney marjı altında daldı gibi, arka ark okyanuslar Avusturya'dan Çin'e kurdu. Bu arka arklardan bazıları Kimmer orojeni sırasında kapandı (ör. Türkiye'deki arka ark okyanuslarının Karakaya Küre dizisi), Diğerleri açık kaldı (ör. Doğu Akdeniz'de Meliata-Maliac-Pindos arka ark okyanusları) genç arka ark okyanuslarının oluşumuna yol açar.[3]

Türkiye'nin jeoloji haritası

Türkiye[değiştir | kaynağı değiştir]

Türkiye, Permiyen boyunca Gondwana'nın kuzey sınırının bir parçası olan kıta bloklarının bir araya gelmesi ile oluşmuştur. Permiyen-Triyas boyunca, Paleo Tetis’in kıtasal kenarın altına sokulmasıyla (günümüzde Türkiye’nin kuzeyinde) ayrık bir deniz oluşmuş ve hızlı bir şekilde çökeltilerle dolmuştur. Geç Triyas döneminde Neo-Tetis, Doğu Akdeniz'in ve iki Doğu kolunun Bitlis-Zagros Okyanusu'na açılmasıyla Kimmeriya'nın arkasında oluşmaya başladı.[12]

Erken Jura Kimmeriya sırasında Paleo-Tethyan volkanik yayının arkasında parçalanmaya başladı. Bu olayın sonucunda Neo-Tetis’in kuzey kolu açıldı. Paleo Tetis’in Orta Jura’da kapanışı Anadolu’daki Kimmeriya takım adalarını azalttı. Kimmeriya bloklarının güneyinde artık Neo-Tetis’in iki dalı vardı, Kuzeyde bulunan kolu daha büyük ve daha karışıkken, güneyde bulunan kolu daha azdır; Anatolide-Tauride kıtası bu iki bölgeyi birbirinden ayırmıştır. Küçük Sakarya kıtası kuzey dalı içerisinde yer almaktaydı. Apulian kıtası, Anatolide-Tauride kıtasına bağlandı.[12]

Bu Neo-Tethyan dalları Erken Kretase döneminde maksimum genişliklerine ulaştıktan sonra Avrasya altındaki yitim yavaş yavaş onları tüketmiştir. Orta-Geç Kretase sırasında bu yitim, Batı Karadeniz Havzası olarak adlandırılan bir havza oluşturdu. Bu havza batıda Balkanlara kadar, Kuzeyde Rodop-Pontid adalarına kadar uzanmaktaydı.[13] Kretase’de, bu havza İstanbul terranını kuzey-batı Karadeniz'deki Odessa kaya tabakasından güneye doğru itti. Eosen’de bu Terran nihayet Kimmeriya ile çarpıştı ve böylece Batı Karadeniz'deki uzantı sona erdi. Doğu Karadeniz bloğu saat yönünün tersine Kafkasya'ya doğru döndürüldüğünde Doğu Karadeniz Havzası eş zamanlı olarak açıldı.[14]

Geç Kretase zamanında kuzeyde Neo-Tetis’in içinde bulunan okyanus içi yitim Türkiye'den Umman bölgesine kadar ofiyolitik örtünün Arabistan platformu üzerine çıkmasına sebep olmuştur. Bu yitim bölgesinin kuzeyinde, Neo-Tetis okyanusunun kalıntıları kuzeye doğru batmaya başlamış ve bu batışta Oligosen zamanında Tauride bloğu ile Arabistan levhasının çarpışmasına neden olmuştur. Bu sistemlerin kuzeyinde, Tauride bloğu, Kretase'nin sonuna kadar Avrasya'nın Güney sınırı ile çarpıştı. Birleşme Oligosen sonuna kadar devam etti. Geç Eosen sırasında Türkiye'nin doğusunda Arap-Avrasya çarpışması iki havzayı kapattı.[12]

Paleojen sırasında, Afrika plakasına bağlı Neo-Tethyan okyanus kabuğu, Girit ve Kıbrıs siperleri boyunca daldı. Bu kuzey Neo-Tetis’in Ankara-Erzincan kollarını kapattı. Bu kapanış sırasında Eosen devresinde, levhanın geri çekilmesi ve kopması sonucunda Pontidler’de ters dönmeye ve Türkiye’nin kuzeyinde yaygın magmatizmaya neden oldu. Bunu takiben uzatma ve yüzeye doğru çıkış, Pontidlerin altındaki litosferik maddelerin erimesine neden oldu.[15]

Türkiye'nin güneyinde, Bitlis-Zagros batma bölgesi boyunca Neo-tethys'in kuzeydeki batışı, Geç Kretase-Eosen sırasında Maden-Helete yayında (Türkiye'nin güneydoğu) magmatizması ve Tauridlerde arka yay magmatizması ile sonuçlanmıştır.[15]

İran[değiştir | kaynağı değiştir]

Avrasya’nın altındaki batı Neo-Tetis’in batması İran’ın kuzeyinde magmatizmaya neden olmuştur. Erken Jura’da bu magmatizma levha çekme kuvveti üretmiş, Pangea'nın parçalanmasına ve Atlantiğin açılışına neden olmuştur. Geç Jura-Erken Kretase sırasında Neo-Tethys okyanus ortası sırtının çökmesi Gondwana'nın parçalanmasına katkıda bulundu. Aynı zamanda Avustralya'dan Argo-Burma terranının ayrılması da buna dahil edilebilir.[3] Orta-Doğu İran mikro kıtası (CEIM), Kuzey İran'daki bölgesel "Eocimmerian" orojenik olayı sırasında geç Triyas'ta Avrasya ile birleşti, ancak İran birkaç kıtasal bloktan oluşmaktadır ve bölge geç Paleozoyik ve erken Mesozoyik olarak bir dizi okyanus kapanışı görmüş olmalıdır.

Kafkasya[değiştir | kaynağı değiştir]

Büyük ve Küçük Kafkasya, Geç Prekambriyen'den Jurasik'e kadar Tethyan çerçevesi içinde bir dizi terran ve mikro kıtanın birikmesini içeren karmaşık bir jeolojik tarihe sahiptir. Bunların arasında Büyük Kafkasya, Karadeniz-Merkez Transkafkasya, Baiburt-Sevanian ve İran-Afganistan terranları ve ada yayları bulunmaktadır.[16] Kafkasya bölgesinde Paleo-Tetis sütür kalıntıları, Gürcistan'ın merkezindeki Erken Jura dizilerini geride bırakan Dzirula Masifi'nde bulunabilir. Erken Kambriyen okyanus kayaları ve magmatik bir Arkın olası kalıntılarından oluşur; geometrileri, sütürün doğrultu atımlı faylanma ile takip edildiğini göstermektedir. Ofiyolitler ayrıca Güney Gürcistan'daki Khrami Masifi'nde üst üste gelir ve sütürün olası bir başka bölümü Svanetia bölgesinde bulunur.  Sütür, Kafkasya'nın doğusundan (kuzey İran-Türkmenistan) daha eski olmakla birlikte, hem Kafkasya'nın batısından hem de Afganistan ve kuzey Pamirilerin uzak doğusundan daha gençtir.

Sibumasu[değiştir | kaynağı değiştir]

Kimmeriya' nın en doğu kısmı olan Sibumasu terranı, paleomanyetik ve biyocoğrafi verilerle desteklendiği gibi kuzeye doğru kaymaya başladığında 295-290 Ma'ya kadar kuzey-batı Avustralya'ya bağlı kaldı. Qiangtang terranı, Sibumasu'nun batısındaydı ve onunla bitişikti. Sibumasu'daki alt Permiyen katmanları, daha sonra Sibumasu'nun Cathaysia ile yerleştirilmesinden önce bağımsız olarak gelişen buzul-deniz diyamiktitleri ve Gondwanan faunası ve florasını içerir. Sibumasu'nun hızlı kuzey yolculuğu özellikle dallı bacaklılar ve fusulinidlerin gelişiminde etkilidir.[17]

Batı Yunnan’ın, Çin'deki Baoshan arazisi Sibumasu'nun kuzey bölümünü oluşturmaktadır. Burma Bloğundan Gaoligong Sütür Bölgesi tarafından batıda, Güney Çin ve Çinhindi kıtalarından Chongshan Sütür Bölgesi ve Changning-Menglian Kuşağı ile ayrılır. Doğu Kimmeriya’nın diğer kısımları gibi Hindistan-Asya çarpışmasını takip eden kıta içi doğrultu atımlı fayları tarafından büyük ölçüde deforme olmuştur.[18]

Paleomanyetik veriler, Güney Çin ve Çin-Hindi’nin Erken Permiyen’den Geç Triyas’a kadar ekvator yakınlarından 20° Kuzey enlemlerine kadar taşındığını göstermektedir. Baoshan ise erken Permiyen 42° güney enlemlerinde iken geç Triyas'ta 15° kuzey enlemine kadar taşınmıştır. Bu bloklar ve terranlar Geç Triyas sırasında Jurassic'e benzer paleo-enlemler işgal ettiler. Bu da muhtemelen Geç Triyas'ta çarpıştıkları düşüncesini kuvvetlendirmektedir. Bu düşünce jeolojik kanıtlarla da desteklenmektedir: Changning-Menglian sütürünün yakınındaki Lincang'daki bulunan 200-230 Ma granit, Geç Triyas'da orada bir kıta-kıta çarpışmasının olduğunu göstermektedir; Changning-Menglian-Inthanon ofiyolit kuşağındaki (Sibumasu ve Çinhindi arasında) pelajik tortular, Orta Devoniyen'den Orta Triyas'a kadar yaş aralığındayken, Inthanon sütüründe ise Orta-Geç Triyas kayaçlarına radyolarik çörtler ve iki bloğu gösteren türbidik klastikler en azından o zamana kadar birbirlerine yaklaşmıştı; Lancangjiang magmatik bölgesinden gelen volkanik diziler, 210 Ma civarında patlamalar öncesinde çarpışma sonrası bir ortamın geliştiğini göstermektedir ve Sibumasu faunası, Permiyen'in başlarında deniz dışı bir Gondwana öncesi topluluğundan, Orta Permiyen'deki endemik bir Sibumasu faunaya ve Geç Permiyen'deki Ekvatoral-Cathaysian'a gelişti.[19]

Erken ve Orta Paleozoik sırasında Kimmeriya And tarzı aktif bir sınırda yer alıyordu. Buzul yatakları ve paleomanyetik veriler, Qiangtang ve Shan Thai-Malaya'nın Karbonifer sırasında Gondwana'nın hemen güneyinde yer aldığını göstermektedir. Çin'in ekvatoral faunası ve florası, Karbonifer sırasında Gondwana'dan ayrıldığını göstermektedir.[1]

Lhasa[değiştir | kaynağı değiştir]

Lhasa terranı, Kimmeriya'nın bir parçası olarak yorumlandı ve eğer bu durum doğruysa Sibumasu ve Qiantang ile birlikte Gondwana'dan kopmuş olduğu düşünülmektedir. Bununla birlikte, Lhasa'nın kuzey yönündeki kayma zamanlaması hala tartışmalıdır ve paleomanyetik veriler son derece azdır. Sedimantolojik ve stratigrafik kanıtlar, örneğin; Qiantang zaten Avrasya'ya yüklenirken Geç Triyas'da Gondwana'dan ayrıldığını düşündürmektedir.[20] Lhasa'nın bu önerilen Geç Triyas yırtılması, Batı Burma ve Woyla terranlarının sonunda Geç Jura'da Gondwana'dan ayrıldığı Avustralya'nın kuzey-batı kaya tabakası boyunca da belgelenmiştir.[21]

Bugün ise Bangong sütürü Lhasa terranını Qiangtang terranından ayırır.

Ekonomik Önemi[değiştir | kaynağı değiştir]

Kıta kabuğunun büyük canlanmasının bir sonucu olarak Kimmeriya'nın şimdiki kalıntıları, bir dizi nadir kalkofil elementi açısından alışılmadık derecede zengindir. Bolivya'daki Altiplano'nun yanı sıra, dünyanın neredeyse tüm antimon birikintileri stimit olarak Kimmeriya'da bulunuyor, bunlardan büyük olan madenleri ise Türkiye, Yunnan ve Tayland'da bulunmaktadır. Ana kalay yatakları Malezya ve Tayland'da bulunurken, Türkiye'nin büyük kromit cevheri yatakları da bulunmaktadır.

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

  1. ^ a b "Scotese & McKerrow 1990, pp. 4, 5, 17". 2 Haziran 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  2. ^ "Golonka 2007, p. 182". 11 Ağustos 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  3. ^ a b c "Stampfli & Borel 2002, pp. 24, 28" (PDF). 17 Ağustos 2016 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. 
  4. ^ "Metcalfe 2002, p. 556". 16 Mayıs 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  5. ^ "Neumayr 1883". 29 Kasım 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  6. ^ "Hsü & Bernoulli 1978, Paleotethys, pp. 943–944 and references therein including Carey 1958" (PDF). 5 Aralık 2008 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. 
  7. ^ a b "Stöcklin 1974, Introduction, p. 873". 16 Mayıs 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  8. ^ a b "Stampfli 2000, Some definitions, pp. 1–2" (PDF). 6 Mayıs 2016 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. 
  9. ^ "Suess 1901, p. 22". 16 Mayıs 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  10. ^ "Frizon de Lamotte et al. 2011, Introduction, pp. 1, 4". 
  11. ^ "Stampfli et al. 2001, Initial Conditions, pp. 57–58". 
  12. ^ a b c "Şengör & Yilmaz 1981, Abstract" (PDF). 29 Ağustos 2016 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. 
  13. ^ "Hippolyte, J.-C.; Müller, C.; Kaymakci, N.; Sangu, E. (2010). "Dating of the Black Sea Basin: new nannoplankton ages from its inverted margin in the Central Pontides (Turkey)" (PDF). Geological Society, London, Special Publications. 340 (1): 113–136. doi:10.1144/SP340.7" (PDF). 10 Mayıs 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). 
  14. ^ "Okay, Şengör & Görür 1994, Abstract; Fig. 3, p. 269" (PDF). 29 Ağustos 2016 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. 
  15. ^ a b "Richards 2015, Turkey, pp. 329–330". 7 Ağustos 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  16. ^ "Gamkrelidze & Shengelia 2007, Introduction, p. 57" (PDF). 20 Eylül 2016 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. 
  17. ^ "Metcalfe 2002, p. 556; Position of the Sibumasu Terrane, pp. 562–563; Position of the Qiangtang Terrane, p. 563". 16 Mayıs 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  18. ^ "Zhao et al. 2015, Geological setting and sampling, p. 3". 16 Mayıs 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  19. ^ "Zhao et al. 2015, The closure of the East Paleotethys Ocean, pp. 10–11, 13". 16 Mayıs 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  20. ^ "Metcalfe 2002, Position of the Lhasa Terrane, p. 563". 16 Mayıs 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  21. ^ "Metcalfe 1996, Late Triassic to Late Jurassic rifting, pp. 104–105" (PDF). 11 Ekim 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). 
"https://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Kimmeriya&oldid=31213316" sayfasından alınmıştır