Marrano

Marranolar, İber Yarımadası'ndan kovulmamak için Hristiyanlığa geçen fakat gizlice Rabbani Yahudiliklerini devam ettiren Yahudilerdir. Bu terim, 1491 Gırnata Antlaşması'yla verilen hakların Elhamra Kararnamesiyle geri alındığı 1492 yılında kullanılmaya başlanmıştır,

Etimoloji[değiştir | kaynağı değiştir]

15. yüzyılda İspanyolca marrano kelimesi ilk olarak, Yahudilik ve İslam'da tüketilmesi yasak olan domuz anlamına gelmekteydi. Bu sözcüğün İspanyol Engizisyonu zamanında anlamı genişledi ve boyun eğmeyen kripto Yahudilere karşı "pis" (sucio) ve "ahlaksız" (sin escrupulos) manaları yüklendi. Bugünün İspanyocasında "marrano" kelimesinin Yahudiler ile bir bağı kalmamıştır. Bugünün Portekizcesinde ise domuz anlamına gelen marrão kelimesi kripto Yahudiler için kullanılmaktadır. Ayrıca din değiştirenlere "konverso" veya "Yeni Hristiyanlar" denmektedir.

Demografi[değiştir | kaynağı değiştir]

15. yüzyılda İber Yarımadası'nda, devlet baskısı altında 100.000 ila 200.000 Yahudinin Hristiyanlığa geçtiği tahmin edilmektedir. Din değiştirenlerin sayısı ve iç ve dış göçlerin bu sayı üzerindeki etkisi tarihi tartışma konusudur. 2008 yılında 1150 gönüllü üzerinde, Y kromozon DNA haplogrubu baz alınarak yapılan filocoğrafi çalışması, İber Yarımadası'nın %20'sinin Sefarad geni taşıdığını gösterdi. Bu yüzde miktarından, 14. ve 15. yüzyılda yapılan zorunlu din değiştirmede, nüfusun Sefarad oranını gösterdiği sonucu ortaya çıktı.^[1] Fakat bu çalışma daha geniş alan olan İber Yarımadası'nın genelinde tekrarlanmadı.^[2]^[3]^[4]^[5]^[6] Bu çıkarım, çalışmayı yapanlar tarafından dahi sorgulandı.^[7]^[8]^[9]^[10] Stephen Oppenheimer, 5000 ila 10000 yıl önce Doğu Akdeniz'den gelenlerin bu haplogrubu oluşturabileceğini belirtti.^[11] Aynı yılda yapılan başka bir çalışmada, İberya ve Balearik Adaları'nda bu haplogrubu taşıyanların atalarının Fenike kökenli olduğu ortaya çıktı.^[6]

Portekiz[değiştir | kaynağı değiştir]

Bazı Portekizli konverso veya Yeni Hristiyanlar, ibadetlerini kripto-Yahudilik altında devam ettirdi. 20. yüzyılın başlarında, tarihçi Samuel Schwartz'ın yazdığına göre, başta Belmonte, Bragança, Miranda ve Chaves olmak üzere Portekiz'in kuzeydoğusunda kripto-Yahudi cemaatler bulundu. Yazar, bu cemaatlerin 4 asır boyunca Hristiyanlar arasında asimile olmadan varlıklarını devam ettirdiğini iddia etmiştir.^[12] Belmonte'de ayakta kalan son kripto Yahudi cemaati 1970'lerde resmen Yahudiliğe dönüp 1996'da bir sinagog kurmuştur. 2003'te, Amerikan Sefarad Federasyonu'nun desteğiyle, Belmonte'nin 160 ila 180 nüfuslu cemaatine Yahudilik eğitimi için Belmonte Projesi adı altında para toplanmaya başlanmıştır.

Portekiz'in kuzey doğusunda marranoların soyundan gelmiş kişilerle ilgili bilinen iki belgesel bulunmaktadır. 1974'te hazırlanan "The Marranos of Portugal" (Portekiz'in Marranoları) isimli belgesel için, ailelerle röportaj yapıp ibadetlerini öğrenmek için Israel Broadcasting Authority (IBA) tarafından gazeteci Ron Ben Yishai gönderildi. Gazetecinin İbranice bildiğini ıspatlamasını isteyen aileler buna rağmen çekimser kalmaya devam ettiler fakat Ben Yishai Yahudi gelenek, dua ve ezgileriyle ilgili önemli ölçüde bilgi toplamayı başardı. Bu film 1976 Kudüs Yahudi Film ve Televizyon Festivali'nde methedildi. Diğer belgesel ise 1997'de New York Jewish Media Fund tarafından "The Last Marranos" (Son Marranolar) ismiyle hazırlandı.

Yahudiler ve Müslümanlar 1492'de İspanya ve Portekiz'den kovulduktan sonra, konversolar toplumsal gerilimin olduğu zamanlarda hedef olarak gösterilmeye devam edildi. 1506'da aylarca süren vebanın sorumlusu olarak bu halk seçildi. Bazı insanlarda konversoların Yahudiliklerini gizlice devam ettirdiği şüphesi uyandı ve bu yüzden konversolar hatalı bulundu. 17 Nisan 1509'da, Yahudi gelenekleriyle Pesah bayramı için hazırlanmış koyun, tavuk, hamursuz ekmek ve acı baharat bulunduran konversolar bulundu. Yetkililer tarafından gözaltına alınan bu kişiler birkaç gün sonra serbest bırakıldı. Toplum intikam yeminleri etti. Konversoların serbest bırakıldığı gün Dominik Yoldaşlığı tarafından bir haç ve kutsal eşyaların bulunduğu sandık açığa çıkarıldı, bu sırada kilisenin, içinde Yeni Hristiyanların bulunduğu yan şapelinden garip bir ışık saçıldı. Bu "mucizevi" olayı "doğal" yollarla anlatmaya çalışan bir Yeni Hristiyan kiliseden çıkarılıp kızgın bir kadın tarafından öldürüldü. Yoldaşlık, toplumu daha da kışkırttı. Rivayete göre Keşiş João Mocho ve Aragonlu Keşiş Bernardo, ellerinde haçlarla sokaklarda "Kafirler!" diye bağırıp halkı konversoları yok etmeye çağırdı. Hollanda'nın Zeeland kentinden gelen denizciler de kalabalığı katılıp konverso avcılığına başladı.

Kalabalık, konverso kurbanları evlerinden çıkarıp bazılarını öldürdü. Yeni Hristiyanlar ile bir şekilde bağlantısı olan Eski Hristiyanlar da saldırılara maruz kaldı. Birçok kişi tarafından sevilmeyen varlıklı mültezim Yeni Hristiyan João Rodrigo Mascarenhas da saldırılara uğrayanlardan biriydi. Evi yıkıldı. 48 saat içinde birçok "konverso" öldürüldü; üçüncü gün, imkânı olanlar, diğer Portekizlilerin yardımıyla oradan kaçtı. 19 ila 21 Nisan arasında gerçekleşen bu olay "Paskalya Katliamı" olarak bilinmektedir.

Kral Manuel, cinayetlerde yer alanları şiddetli bir biçimde cezalandırdı. Ayaklanmayı kışkırtan Dominik Yoldaşları üyeleri de öldürüldü. Cinayet ve yağmalamaya karışan yerliler idam cezasına çarptırılıp mallarına el koyuldu. Kral, tazminat olarak koversolara 20 yıl dini özgürlük verdi. Lizbon kenti, Floral hakkından mahrum edildi. Suçta yer alan yabancılar ise cezaya çarptırılmadan gemileriyle ülkeyi terk etti.

Gouvea, Alentejo, Olivenza, Santarém ve diğer yerlerde Yeni Hristiyanlara saldırıldı. Azorlar ve Madeira Adaları'ndaki eski Yahudiler, güruh tarafından katledildiler. Bu tip aşırılıkları kontrol altına alma nedeniyle kral, Portekiz Engizisyonu'nun çözüm olabileceğini düşündü.

Portekizli konversolar bu tip hareketlerin önüne geçebilmek için papazlar heyetine ve kardinallere yüklü miktarda paralar akıttı. İspanyol ve Portekiz konversoları finansal fedakarlıkta bulundular. Toledolu konversolar olan Alfonso Gutierrez, Garcia Alvarez "el Rico" (zengin) ve Zapatalar, Engizisyon'un etkisini hafifletmek için İmparator V. Karl'a 80,000 altın verdiler.^[13]

Covilhã'da Yeni Hristiyanların bir günde katledilecekleri rivayeti dolaştı. 1562'de piskoposlar Kortes'e dilekçe sunup Yahudi soyundan gelen konversoların özel bir rozet takıp ataları gibi gettolarda (judiarias) yaşamalarını istedi.

İspanya[değiştir | kaynağı değiştir]

Zulümlerin başlamasının ardından Hristiyanlığa geçen Yahudilerin sayısının 200,000 olduğu tahmin edilmektedir. Diğer Yahudiler ise ülkeyi hep birlikte terk etmiştir.

1449'da halk konversoları karşısına almaya başladı ve Toledo'da ayaklanma patlak verdi. Kilise heyetinden Juan Alfonso ile Pedro Lopez Galvez'in kışkırtmasıyla güruh, varlıklı konverso mültezim Alonso Cota'nın evini yağmalayıp yaktı. Ayrıca la Magdelena'da varlıklı Yeni Hristiyanların evlerine de saldırıldı. Juan de la Cibdad önderliğinde güruha karşı koyma çabaları başarısızlıkla sonuçlandı. Liderleriyle birlikte öldürüldüler. Sonuç olarak bazı seçkin konversolar devlet işlerinden kovuldular.

Yaklaşık 20 sene sonra Temmuz 1467'de Toledo'da konversolara karşı yeni bir ayaklanma gerçekleşti. Aynı zamanda Kastilya kralı IV. Henry'nin özel sekreteri olan şehrin valisi (alcalde mayor) Alvar Gomez de Cibdad Real, konversoların koruyucusuydu. Alvar, seçkin konversolar olan Fernando ve Alvaro de la Torre ile Eski Hristiyanların lideri Fuensalida kontundan intikam almayı umdu. Amacı şehrin kontrolünü eline geçirmekti fakat çatışma patlak verdi. Muhalifler, katedral yanındaki Yeni Hristiyanların evlerini ateşe verdi. Hızla yayılan yangın 1600 evin kül olmasına sebep oldu. Hem Hristiyanlar hem konversolar bu yangında yok oldu. De la Torre kardeşler yakalanıp asıldı.

Córdoba'da Hristiyanlar ile konversolar arasındaki gerginlik artınca iki düşman parti yarattılar. Bu zamanlarda kirli suyu boşaltmak için camdan atmak olağan bir hareketti; 14 Mart 1473'te yapılan bir geçit töreninde, varlıklı konverso ailesinden bir kız kirli suyu camdan boşaltınca sıçrayan su, geçit töreninde kullanılan Meryem Ana'nın resmine geldi. Binlerce kişi çabucak bir araya gelip intikam naraları attı.

Güruh, kafir olmakla suçladıkları konversoların peşinden gidip onları öldürdü ve evlerini yaktı. Bu aşırılığı durdurmak için, konverso Pacheco ailesinden bir karısı olan ve saygı duyulan D. Alonso Fernandez de Aguilar, kardeşi General Gonzalo Fernandez de Cordova ("El Gran Capitán") ile birlikte askeri birlikleri toplayıp Yani Hristiyanları korumak için acele ettiler. Kalabalık tarafından D. Alonso istifaya çağrıldı. Grubun lideri konta hakaret edince mızrağıyla onu öldürdü ve kızgın kalabalık adamı "şehit" olarak kabul etti. Alonso de Aguilar'ın düşmanı tarafından konversolara karşı bir ayaklanma daha başlatıldı. Erkek, kadın ve çocuklar öldürüldü. Ayaklanma üç gün sürdü. Kaçabilenler, koruyucularıyla birlikte kaleye sığındı. Bir hükûmet fetvasıyla, yeni bir ayaklanmayı önlemek için bu zamandan sonra konversoların Cordoba ve civarında yaşamaları ve devlet dairelerinde çalışmaları yasaklandı.

1473'te konversolara karşı ayaklanmalar birden çok şehirde baş gösterdi: Montoro, Bujalance, Adamuz, La Rambla, Santaella vs. Ayrıca güruh, Andújar, Úbeda, Baeza ve Almodovar del Campo'daki konversolara da saldırdı. Valladolid'da kalabalık, Yeni Hristiyanların mallarını yağmaladı. 16 Mayıs 1474'te Segovia'da katliam gerçekleşti. Saldırının lideri konverso D. Juan Pacheco'ydu. İdare başkanı Andreas de Cabrera ailesi araya girmeseydi Yeni Hristiyanların tamamı ölebilirdi. Carmona'daki bütün konversolar öldürüldü.

Engizisyon[değiştir | kaynağı değiştir]

Sevilya ve başta Aragon olmak üzere Kastilya'nın diğer şehirlerinde konversolar 1478'de uygulanan İspanyol Engizisyonu'na karşı çıktılar. Kral'a yakın konumlarda, yasal işlerde, finans ve orduda önemli pozisyonlardaydılar. Hükûmet bir bildiri yayınlayıp geleneksel Yahudilerin gettolarda yaşamalarını emredip onları konversolardan ayırdılar. Yasalara rağmen Yahudiler, Yeni Hristiyan kardeşleriyle iletişim halinde kalmaya devam ettiler.

II. Fernando ve I. Isabel hükûmetinin Yahudileri suçlama sebebi şöyleydi: "Onları Katolisizm'den Yahudiliğe geri döndürmeye uğraştılar. Onlara Yahudi ilke ve törenlerini öğrettiler; toplantılar düzenleyip onlara Musa'nın kanunlarını takip edip inanmaları gerektiğini öğrettiler; kendilerinin ve çocuklarının sünnet olmalarını sağladılar. Onları dua kitaplarıyla donattılar; onlara oruç günlerini anlattılar; onlarla halklarının tarihlerini ve Kanunlarını okudular; Pesah'ın gelişini haber verdiler; onlara bayram için hamursuz ekmek ve yıl boyunca kaşer et tedarik ettiler; Musa'nın kanunlarına bağlı kalarak yaşamaları için onları cesaretlendirdiler ve Yahudi dini dışında kanun ve doğruluğun olmadığı konusunda ikna ettiler". 1492'de kovulmaları ve yasaklanmaları için gereken esasları kararlaştırdılar, böylece konversoların düzeni yıkılmayacaktı. İspanya'yı terk etmek istemeyen Yahudilerin baptizm yoluyla din değiştirmeleri gerekmekteydi.

Tarihçi Henry Kamen'ın Inquisition and Society In Spain in the sixteenth and seventeenth centuries makalesi konversolar ile Yahudi cemaatleri arasındaki güçlü ilişkileri sorgulamaktadır. Öte yandan tarihçi Yitzhak Baer "konversolarla Yahudiler tek halktır" demektedir.^[14] Kamen'ın iddiasına göre "Eğer konversolar Hristiyanlar tarafından nefret edildiyse, Yahudiler tarafından onlardan daha fazla sevilmedi".^[14] Kamen, Engizisyonlar zamanında Yahudilerin konversolar aleyhine tanıklık yaptığını belgelemiştir.^[14] Bu konu tarihçiler arasında tartışma konusudur.

İspanya'dan çıkış[değiştir | kaynağı değiştir]

Engizisyon tarafından tehdit edilip zulüme uğrayan Yahudiler topluca veya bireysel olarak İspanya'dan kaçtılar. Çoğu Yahudi, gerek İber Yarımadası'na benzeyen iklimin benzerliği gerekse dillerinin yakınlığı nedeniyle İtalya'ya göç etti. Ferrara'ya yerleştiklerinde Dük I. Ercole d'Este tarafından ayrıcalıklar tanındı. Oğlu I. Alfonso d'Este yirmi bir konversonun ayrıcalıklarını onadı.^[15]

İspanyol ve Portekizli konversolar ayrıca Floransa'ya ve önemli liman kenti olmasında katkıları olan Livorno'ya yerleştiler. Venedik'te ayrıcalıklar tanınıp engizisyondan korundular. Milano'da şehrin endüstri ve ticaretini geliştirdiler. Bologna, Pisa ve Napoli gibi birçok şehirde Yahudiliklerini özgürce icra edebildiler.

Piedmont'ta Savoy Dükü Emmanuel Philibert, Coimbra'dan gelen konversolara kapısını açıp onlara ticari ve endüstriyel ayrıcalık tanıdı ve dinlerini özgürce icra etmelerine izin verdi. Roma, konversolarla doluydu. Papa III. Paulus, ticari sebeplerden onları Ancona'ya getirtti. "Yeni Hristiyan olsalar dahi Portekiz ve Algarve'den gelen herkese" tam özgürlük bahşetti. 1533'te Ancona'da Yahudi ve konversalardan toplam 3000 kişi yaşamaktaydı.

İki yıl sonra Papa IV. Paulus bütün konversoları, yürürlüğe soktuğu engizisyon hapishanelerine attı. Tövbe edip Katolikliği seçen altmış kişi Malta'ya gönderildi ve Yahudiliklerinden vazgeçmeyen yirmi dört kişi Mayıs 1556'da halk önünde yakıldı. Engizisyondan kaçanlar Urbino Dükü II. Guidobaldo della Rovere tarafından Pesaro'ya kabul edildi; Türkiye'ye giden Yahudi ve konversoların Pesaro'yu ticari merkez olarak seçmelerini umuyordu fakat bu gerçekleşmeyince Yeni Hristiyanları Pesaro'dan 1558'de kovdu.^[16]

Ayrıca birçok konverso, eskiden önemli bir liman şehri olan Dubrovnik'e gitmişti. Mayıs 1544'te bir gemiyle Portekizli mülteciler buraya vardı.

Latin Amerika[değiştir | kaynağı değiştir]

16. ve 17. yüzyılda bazı konversolar Amerikalara, başta Nueva España Genel Valiliği'nin Kastilyan bölgelerine (Kuzey ve Orta Amerika) ve Peru'ya (Güney Amerika) göç etti; burada zulüm görmediklerine inanılmaktadır.

Meksika şehirlerinden konversoların 18. yüzyılda, bugün ABD'nin New Mexico eyaleti olan Nuevo México'ya göç ettikleri görülmüştür. 1990'da yayınlanan bir The New York Times makalesinde New Mexico'nun kuzeyinde yaşayan 1500 Hispanik ailede Yahudi geçmişi bulunduğu yazılıdır.^[17]

Fransa[değiştir | kaynağı değiştir]

Aynı dönemde konversolar Pireneleri aşıp Saint-Jean-de-Luz, Tarbes, Bayonne, Bordeaux, Marsilya ve Montpellier'e iltica ettiler. Hristiyan olarak yaşadılar; Katolik rahipler tarafından evlendirildiler; çocukları vaftiz edildiler ve kendilerini alenen Katolik olarak lanse ettiler. Fakat yapabildikleri ölçüde gizlice oğullarını sünnet ettiler; Şabat ve bayramları kutladılar ve birlikte dua ettiler. Fransa Kralı III. Henry, Fransa Kralı II. Henry'nin onlara verdiği ayrıcalıkları onadı ve onlara karşı yapılan ifitra ve suçlamalara karşı korudu.

Bayonne konversoları XIII. Louis tarafından St. Esprit'e atandı. St. Esprit'teki konversoların yanı sıra Peyrehorade, Bidache, Orthez, Biarritz ve St. Jean de Luz'daki konversolar da yavaş yavaş Yahudiliklerini açıkça uygulamaya başladılar. 1640'ta, St. Jean de Luz'deki konversolar Yahudi olarak tanımlandı; Yahudiliğe dönen St. Esprit konversoları 1660'ta bir sinagog kurdu.

Göç[değiştir | kaynağı değiştir]

Osmanlı İmparatorluğu'na varan konversolar Yahudiliklerine döndüklerini açıkladıktan sonra Selanik gibi şehirlerde önemli cemaatler kurdular. Yükselen şehirlerin cazibesiyle bir kısmı Flandre, Anvers ve Brüksel'e göç etti. İber Yarımadası'ndan Flandre'ye gelen konversolar Katolik kisvesi altında 1580'de Hamburg ve Altona'ya yerleşip eski evlerinin bulunduğu şehirlerle ticari ilişkiler kurdular. Bazı göçmenler İskoçya'ya kadar vardı. Danimarka kralı IV. Cristian, Yeni Hristiyanları 1626'da Glückstadt'a davet etti; onlara ve 1649'da Emden'e gelen konversolara ayrıcalıklar tanıdı.

Yüklü miktardaki göç ve engizisyon kurbanlarına rağmen İspanya ve Portekiz'deki konversoların çoğu ülkelerinde kaldı. III. Felipe tahta geçtiği zaman Potekizli Yeni Hristiyanlar daha rahat nefes almaya başladı. 4 Nisan 1601'de konulan bir yasayla, evlerini satma ve ülkeden aileleri ve varlıklarıyla ayrılma hakları tanındı. Bu kanundan faydalanan birçok kişi Kuzey Afrika ve Türkiye'deki dindaşlarına katıldı. Bundan birkaç yıl sonra bu haklar geri çekildi ve engizisyonlar kaldığı yerden devam etti. Radikalizmden etkilenmeyen Portekizliler, ne kadar güç kullanılırsa kullansın konversoların atalarının dininden tam anlamıyla dönmeyeceklerini biliyorlardı.

Bazı Yeni Hristiyanlar Londra'ya ardından başta Brezilya olmak üzere Amerika ülkelerine dağıldılar. İspanya'dan kovulduktan sonra İstanbul ve Selanik'e yerleşen Yahudi mültecilerin yanı sıra İtalya, Sırbistan, Romanya ve Bulgaristan da göç kabul etti; Viyana ve Timişoara'daki Yahudi cemaatleri 18. yüzyılın ortalarına kadar varlıklarını sürdürdü.

Bugün[değiştir | kaynağı değiştir]

İspanya'da 20. yüzyılda gerçekleşen siyasi ve toplumsal değişiklikler, Yahudi ve Müslümanların ülke kültürüne kattığı etkiyi tekrar gözden geçirmelerine sebebiyet verdi. Zorla din değiştirme ve kovulma sebeplerinden Sefaradlara ve Moorlara yeni burslar verildi. Buna ilaveten hükûmet, bu iki halktan turistleri İspanya'ya davet etti. Şehir ve kasabalar, Yahudilerden ve Müslüman Araplardan kalan unsurları korumaya gayret etti.

Bir yasayla, İspanya ile tarihi bağı olan Sefarad Yahudilerine vatandaşlık hakkı tanındı.^[18] Vatandaş olabilmek için ülkede on sene yaşamak gerekirken, yeni yasayla Sefaradların beş sene kalması yeterlidir.^[19] Ekim 2006'da, Endülüs meclisi, aynı yasanın Moriskolara uygulanması için önerge sundu.^[20]

Ayrıca bakınız[değiştir | kaynağı değiştir]

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

^ Adams, Susan M.; Bosch, Elena; Balaresque, Patricia L.; ve diğerleri. (2008), "The Genetic Legacy of Religious Diversity and Intolerance: Paternal Lineages of Christians, Jews, and Muslims in the Iberian Peninsula", American Journal of Human Genetics, 83 (6), ss. 725-736, doi:10.1016/j.ajhg.2008.11.007, PMC 2668061 $2, PMID 19061982 .
^ Flores, Carlos; Maca-Meyer, Nicole; González, Ana M. (2004), "Reduced genetic structure of the Iberian peninsula revealed by Y-chromosome analysis: implications for population demography", European Journal of Human Genetics, 12 (10), ss. 855-863, doi:10.1038/sj.ejhg.5201225, PMID 15280900 .
^ González, Ana M.; Brehm, Antonio; Pérez, José A.; ve diğerleri. (2003), "Mitochondrial DNA affinities at the Atlantic fringe of Europe", American Journal of Physical Anthropology, 120 (4), ss. 391-404, doi:10.1002/ajpa.10168, PMID 12627534 .
^ Giacomo, F.; Luca, F.; Popa, L.; ve diğerleri. (2004), "Y chromosomal haplogroup J as a signature of the post-neolithic colonization of Europe", Human Genetics, 115 (5), ss. 357-371, doi:10.1007/s00439-004-1168-9, PMID 15322918 .
^ Sutton, Wesley K.; Knight, Alec; Underhill, Peter A. (2006), "Toward resolution of the debate regarding purported crypto-Jews in a Spanish-American population: Evidence from the Y chromosome", Annals of Human Biology, 33 (1), ss. 100-111, doi:10.1080/03014460500475870, PMID 16500815 .
^ ^a ^b Zalloua, Pierre A.; Platt, Daniel E.; El Sibai, Mirvat; ve diğerleri. (2008), "Identifying Genetic Traces of Historical Expansions: Phoenician Footprints in the Mediterranean", American Journal of Human Genetics, 83 (5), ss. 633-642, doi:10.1016/j.ajhg.2008.10.012, PMC 2668035 $2, PMID 18976729 .
^ "Despite alternative possible sources for lineages ascribed a Sephardic Jewish origin", [1] 21 Nisan 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
^ "La cifra de los sefardíes puede estar sobreestimada, ya que en estos genes hay mucha diversidad y quizá absorbieron otros genes de Oriente Medio" ("The Sephardic result may be overestimated, since there is much diversity in those genes and maybe absorbed other genes from the Middle East"). ¿Pone en duda Calafell la validez de los tests de ancestros? “Están bien para los americanos, nosotros ya sabemos de dónde venimos” (Puts Calafell in doubt the validity of ancestry tests? "They can be good for the Americans, we already know from where we come from). " [2] 9 Şubat 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
^ “We think it might be an over estimate" "The genetic makeup of Sephardic Jews is probably common to other Middle Eastern populations, such as the Phoenicians, that also settled the Iberian Peninsula, Calafell says. “In our study, that would have all fallen under the Jewish label.”” http://www.sciencenews.org/view/generic/id/39056/title/Spanish_Inquisition_couldn%E2%80%99t_quash_Moorish,_Jewish_genes 29 Haziran 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
^ "El doctor Calafell matiza que (...) los marcadores genéticos usados para distinguir a la población con ancestros sefardíes pueden producir distorsiones". "ese 20% de españoles que el estudio señala como descendientes de sefardíes podrían haber heredado ese rasgo de movimiento más antiguos, como el de los fenicios o, incluso, primeros pobladores neolíticos hace miles de años." "Dr. Calafell clarifies that (...) the genetic markers used to distinguish the population with Sephardim ancestry may produce distortions. The 20% of Spaniards that are identified as having Sephardim ancestry in the study could have inherited that same marker from older movements like the Phoenicians, or even the first Neolithic settlers thousands of years ago" http://www.elmundo.es/elmundo/2008/12/04/ciencia/1228409780.html 25 Nisan 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
^ "Spanish Inquisition left genetic legacy in Iberia", New Scientist, 4 Aralık 2008, 12 Temmuz 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi, erişim tarihi: 2 Aralık 2011 .
^ Ruth Almog, "Cryptic, these crypto Jews", nda, last update 02/12/2005, haaretz.com, in English; review of Hebrew translation of Schwarz's 1925 Hanotzrim Hakhadashim Beportugal Be'meah Ha'esrim (New Christians in Portugal in the 20th Century)
^ Revue des Etudes Juives, xxxvii, p. 270 et seq.
^ ^a ^b ^c Kamen, Henry (1985), Inquisition and Society In Spain in the sixteenth and seventeenth centuries, Bloomington: Indiana University Press, s. 27, ISBN 0253227755 .
^ ib. xv. 113 et seq.
^ ib. xvi. 61 et seq.
^ Teltsch, Kathleen (11 Kasım 1990), "Scholars and Descendants Uncover Hidden Legacy of Jews in Southwest", New York Times, 21 Şubat 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi, erişim tarihi: 2 Aralık 2011 .
^ Spanish Civil Code Art. 22.1
^ Código Civil 20 Şubat 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (İspanyolca)
^ Propuesta de IU sobre derecho preferente de moriscos a la nacionalidad 11 Aralık 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (İspanyolca)

Bibliyografi[değiştir | kaynağı değiştir]

Damião de Góis, (1567), in Chronica do Felicissimo Rey D. Emanuel da Gloriosa Memória
{{Kaynak|ad=Cecil |soyadı=Roth |ad2=Irene |soyadı2=Roth |başlık=A history of the Marranos |yer=New York |yayıncı=Sepher-Hermon Press |yıl=1974 |isbn=0872030407 |basım=4.4.
Roth, Cecil (1961), A history of the Jews, New York: Schocken Books .
Diesendruck, Arnold (2002), Os Marranos em Portugal, São Paulo: Editora & Livraria Sêfer, ISBN 8585583363 .
Salihoğlu, Mahmut (2011), "Marranolar ve Dini İnançları" (PDF), EKEV Akademi Dergisi, cilt 15/3, ss. 105-115, 1 Ocak 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF), erişim tarihi: 1 Ocak 2017 .

Dış bağlantılar[değiştir | kaynağı değiştir]

corresponding article 4 Ağustos 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. in the Jewish Encyclopedia. Further relevant material can be found in their article on South and Central America 4 Ağustos 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi..
The Story of Secret and Forcibly Converted Jews 20 Temmuz 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
Resources > Medieval Jewish History > "Expulsion from Spain and The Anusim", The Jewish History Resource Center, Dinur Center for Research in Jewish History, The Hebrew University of Jerusalem
Kathleen Telch, "Belmonte Project", Newsletter, Spring 2003, p. 9, American Sephardi Federation
Society For Crypto Judaic Studies 13 Kasım 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
Michael Freund, "Miracle in Orlando", originally published in The Jerusalem Post 29 Şubat 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Jewish Society
Return to Sinai 2 Ekim 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., in Half-Jewish.org, Website covering topics relevant to descendants of assimilation and intermarriage
Descendants of Marranos arrive in Israel 29 Haziran 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
Jewish by candlelight - from Spanish converso to modern mixed marriage 11 Mayıs 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. By Miriam Shaviv, The Forward
Shavei Israel - a group tht helps our lost brethren return 26 Kasım 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.

[1] Adams, Susan M.; Bosch, Elena; Balaresque, Patricia L.; ve diğerleri. (2008), "The Genetic Legacy of Religious Diversity and Intolerance: Paternal Lineages of Christians, Jews, and Muslims in the Iberian Peninsula", American Journal of Human Genetics, 83 (6), ss. 725-736, doi:10.1016/j.ajhg.2008.11.007, PMC 2668061 $2, PMID 19061982 .

[2] Flores, Carlos; Maca-Meyer, Nicole; González, Ana M. (2004), "Reduced genetic structure of the Iberian peninsula revealed by Y-chromosome analysis: implications for population demography", European Journal of Human Genetics, 12 (10), ss. 855-863, doi:10.1038/sj.ejhg.5201225, PMID 15280900 .

[3] González, Ana M.; Brehm, Antonio; Pérez, José A.; ve diğerleri. (2003), "Mitochondrial DNA affinities at the Atlantic fringe of Europe", American Journal of Physical Anthropology, 120 (4), ss. 391-404, doi:10.1002/ajpa.10168, PMID 12627534 .

[4] Giacomo, F.; Luca, F.; Popa, L.; ve diğerleri. (2004), "Y chromosomal haplogroup J as a signature of the post-neolithic colonization of Europe", Human Genetics, 115 (5), ss. 357-371, doi:10.1007/s00439-004-1168-9, PMID 15322918 .

[5] Sutton, Wesley K.; Knight, Alec; Underhill, Peter A. (2006), "Toward resolution of the debate regarding purported crypto-Jews in a Spanish-American population: Evidence from the Y chromosome", Annals of Human Biology, 33 (1), ss. 100-111, doi:10.1080/03014460500475870, PMID 16500815 .

[Zalloua_et_al.-6] Zalloua, Pierre A.; Platt, Daniel E.; El Sibai, Mirvat; ve diğerleri. (2008), "Identifying Genetic Traces of Historical Expansions: Phoenician Footprints in the Mediterranean", American Journal of Human Genetics, 83 (5), ss. 633-642, doi:10.1016/j.ajhg.2008.10.012, PMC 2668035 $2, PMID 18976729 .

[7] "Despite alternative possible sources for lineages ascribed a Sephardic Jewish origin", [1] 21 Nisan 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.

[8] "La cifra de los sefardíes puede estar sobreestimada, ya que en estos genes hay mucha diversidad y quizá absorbieron otros genes de Oriente Medio" ("The Sephardic result may be overestimated, since there is much diversity in those genes and maybe absorbed other genes from the Middle East"). ¿Pone en duda Calafell la validez de los tests de ancestros? “Están bien para los americanos, nosotros ya sabemos de dónde venimos” (Puts Calafell in doubt the validity of ancestry tests? "They can be good for the Americans, we already know from where we come from). " [2] 9 Şubat 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.

[9] “We think it might be an over estimate" "The genetic makeup of Sephardic Jews is probably common to other Middle Eastern populations, such as the Phoenicians, that also settled the Iberian Peninsula, Calafell says. “In our study, that would have all fallen under the Jewish label.”” http://www.sciencenews.org/view/generic/id/39056/title/Spanish_Inquisition_couldn%E2%80%99t_quash_Moorish,_Jewish_genes 29 Haziran 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.

[10] "El doctor Calafell matiza que (...) los marcadores genéticos usados para distinguir a la población con ancestros sefardíes pueden producir distorsiones". "ese 20% de españoles que el estudio señala como descendientes de sefardíes podrían haber heredado ese rasgo de movimiento más antiguos, como el de los fenicios o, incluso, primeros pobladores neolíticos hace miles de años." "Dr. Calafell clarifies that (...) the genetic markers used to distinguish the population with Sephardim ancestry may produce distortions. The 20% of Spaniards that are identified as having Sephardim ancestry in the study could have inherited that same marker from older movements like the Phoenicians, or even the first Neolithic settlers thousands of years ago" http://www.elmundo.es/elmundo/2008/12/04/ciencia/1228409780.html 25 Nisan 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.

[11] "Spanish Inquisition left genetic legacy in Iberia", New Scientist, 4 Aralık 2008, 12 Temmuz 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi, erişim tarihi: 2 Aralık 2011 .

[12] Ruth Almog, "Cryptic, these crypto Jews", nda, last update 02/12/2005, haaretz.com, in English; review of Hebrew translation of Schwarz's 1925 Hanotzrim Hakhadashim Beportugal Be'meah Ha'esrim (New Christians in Portugal in the 20th Century)

[13] Revue des Etudes Juives, xxxvii, p. 270 et seq.

[Kamen_pg_27-14] Kamen, Henry (1985), Inquisition and Society In Spain in the sixteenth and seventeenth centuries, Bloomington: Indiana University Press, s. 27, ISBN 0253227755 .

[15] . xv. 113 et seq.

[16] . xvi. 61 et seq.

[17] Teltsch, Kathleen (11 Kasım 1990), "Scholars and Descendants Uncover Hidden Legacy of Jews in Southwest", New York Times, 21 Şubat 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi, erişim tarihi: 2 Aralık 2011 .

[18] Spanish Civil Code Art. 22.1

[19] Código Civil 20 Şubat 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (İspanyolca)

[20] Propuesta de IU sobre derecho preferente de moriscos a la nacionalidad 11 Aralık 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (İspanyolca)

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]