Osmanlı İmparatorluğu'nda milliyetçiliğin yükselişi

Vikipedi, özgür ansiklopedi

Osmanlı İmparatorluğu tarihi
Toplumsal yapı
Saray ve aristokrasi
Etno-dini topluluklar
Milliyetçiliğin yükselişi
Sınıflar

Osmanlı İmparatorluğu'nda Batılı milliyetçilik anlayışının yükselişi,[1] Osmanlı millet anlayışının çöküşüne neden oldu. Osmanlı İmparatorluğu'nda hakim olan ve dini merkeze aldığı için mevcut millet kavramından farklı olan millet anlayışı, Osmanlı İmparatorluğu'nun gerilemesinde kilit bir faktör oldu.

Arka plan[değiştir | kaynağı değiştir]

Ana madde: Millet (Osmanlı İmparatorluğu)

Osmanlı İmparatorluğu'nda İslam inancı resmi dindi ve mensupları tüm haklara sahipken, gayrimüslimlerin hakları kısıtlanmıştı.[2] Gayrimüslim (zimmi) etnik-dinsel yasal gruplar,[3] "millet" anlamına gelen farklı milletler olarak tanımlanmıştır.[2]

Milliyetçilik fikirleri Avrupa'da 19. yüzyılda, Balkanlar'ın çoğunun hâlâ Osmanlı yönetimi altında olduğu bir dönemde ortaya çıktı. Sırplar ve Yunanlarla başlayan, ancak daha sonra Karadağlılara ve Bulgarlara da yayılan Osmanlı İmparatorluğu'nun Hristiyan halkları, Sırp İsyanları (1804-17) ve Sırbistan Prensliği ile Birinci Helen Cumhuriyeti'ni kuran Yunan İsyanı (1821-29) ile başlayan bir dizi silahlı isyanla özerklik talep etmeye başladı.[4] Osmanlı İmparatorluğu'nda milliyetçi bir ideoloji altında savaşan ilk isyan Sırp İsyanları'dır.[5] Daha sonra Karadağ Prensliği, Karadağ'ın laikleşmesi ve Grahovac Muharebesi ile kurulmuştur. Bulgaristan Prensliği ise Bulgar millî uyanışı, Bulgar Eksarhlığı'nın kurulması, 1876 Nisan Ayaklanması ve 93 Harbi süreçleriyle kurulmuştur.

Jön Türk hareketinin 20. yüzyılın başlarındaki radikal unsurları, Avrupa yayılmacılığının ilerlemesini veya Balkanlar'daki milliyetçi hareketlerin yayılmasını durdurmayı başaramayan 19. yüzyıl Osmanlı reformcularının başarısızlıkları olarak algıladıkları şeylerden dolayı hayal kırıklığına uğramışlardı. Bu duygular Kemalistler tarafından da paylaşılıyordu. Bu gruplar, reform kuşağının temel ilkesi olan ittihad-ı anasır - "Etnik Unsurların Birliği" - fikrini terk etmeye ve bunun yerine Türk milliyetçiliğini benimsemeye karar verdiler.[6]

Michael Hechter, Osmanlı İmparatorluğu'nda milliyetçiliğin yükselişinin, Osmanlı'nın daha önce daha fazla özerkliğe sahip olan halklar üzerinde daha doğrudan ve merkezi yönetim biçimleri kurma girişimlerine karşı bir tepkinin sonucu olduğunu ileri sürmektedir.[7]

Arnavutlar[değiştir | kaynağı değiştir]

Ana madde: Arnavut milliyetçiliği

93 Harbi, Balkan Yarımadası'ndaki Osmanlı gücüne kesin bir darbe indirdi ve imparatorluğa sadece Makedonya ve Arnavut nüfusun yaşadığı topraklar üzerinde güvencesiz bir tutunma alanı bıraktı. Arnavutların yaşadıkları toprakların Karadağ, Sırbistan, Bulgaristan ve Yunanistan arasında paylaşılacağı korkusu Arnavut milliyetçiliğinin yükselişini körükledi. Arnavutlar, Arnavut milliyetlerini teyit etmek istiyorlardı. Savaş sonrası ilk antlaşma olan ve 3 Mart 1878'de imzalanan başarısız Ayastefanos Antlaşması, Arnavut nüfusun yaşadığı toprakları Sırbistan, Karadağ ve Bulgaristan'a tahsis etti. Arnavut hareketleri esas olarak vergilere ve merkezi politikalara karşı olmuştu.[8] Ancak Ayastefanos Antlaşması ile hareketler milliyetçi bir hal aldı. Avusturya-Macaristan ve Birleşik Krallık, Rusya'ya Balkanlar'da baskın bir konum kazandırdığı ve böylece Avrupa güç dengesini bozduğu için anlaşmayı engelledi. Anlaşmazlığı çözmek için yılın ilerleyen günlerinde Berlin'de Berlin Kongresi olarak bilinen bir barış konferansı düzenlendi.[8] Berlin Kongresi'nin açılışından bir hafta bile geçmeden Büyük Britanya'dan Lord Beaconsfield'e tüm Arnavutlar adına bir muhtıra gönderildi.[8] Bu muhtıranın Büyük Britanya'ya gönderilmesinin nedeni, Arnavutların kendilerini temsil edememeleriydi, çünkü hâlâ Osmanlı yönetimi altındaydılar.[8] Büyük Britanya'nın Arnavutları temsil etmek için en iyi konumda olmasının bir başka nedeni de Büyük Britanya'nın Türk İmparatorluğu'nun yerini almak istememesiydi.[8] Bu memorandum Arnavutlara ait toprakları tanımlamalı ve bağımsız bir Arnavutluk yaratmalıydı.[8]

Araplar[değiştir | kaynağı değiştir]

Ana madde: Arap milliyetçiliği
1916-1918 Arap İsyanı sırasında Arap İsyanı bayrağını taşıyan Mekke Şerifi'nin askerleri.

Arap milliyetçiliği, 20. yüzyılda[9] esas olarak Türk milliyetçiliğine bir tepki olarak ortaya çıkan milliyetçi bir ideolojidir.[kaynak belirtilmeli] Fas'tan Arap Yarımadası'na kadar uzanan ulusların ortak dilsel, kültürel ve tarihi miraslarıyla birleştiği önermesine dayanır.[9] Pan-Arabizm, tek bir Arap devletinin kurulması çağrısında bulunan ilgili bir kavramdır, ancak tüm Arap milliyetçileri aynı zamanda Pan-Arabist değildir. 19. yüzyılda Batı etkilerine tepki olarak radikal bir değişim şekillendi. İmparatorluk'un farklı bölgelerindeki Müslümanlar ve Hristiyanlar arasında bu hiyerarşiye meydan okuyan çatışmalar patlak verdi. Bu, 20. yüzyıl boyunca İmparatorluk'un ardılı olan devletlerdeki milliyetçi ve dini retoriğe büyük ölçüde ilham veren gerilimlerin başlangıcı oldu.[10][11]

Arap kabile soyundan gelme iddiaları ve Kur'an'da örneklenen Klasik Arapçanın devamı ile vurgulanan Arap kabile dayanışması (asabiyye) duygusu, İslam'ın yükselişinden itibaren Araplar arasında belirsiz bir Arap kimliği duygusunu korumuştur. Ancak bu olgunun siyasi bir tezahürü olmadı (Arabistan'daki 18. yüzyıl Vehhabi hareketi dini-kabilevi bir hareketti ve "Arap" terimi esas olarak Arabistan sakinlerini ve göçebeleri tanımlamak için kullanılıyordu); ta ki 19. yüzyılın sonlarında Arap edebiyatının yeniden canlanmasını Osmanlı İmparatorluğu'nun Suriye vilayetlerinde Arap kültürel kimliğinin tartışılması ve Suriye için daha fazla özerklik talepleri izleyene kadar. Ancak bu hareket neredeyse sadece bazı Hristiyan Araplarla sınırlı kaldı ve çok az destek gördü. Osmanlı'daki 1908 Jön Türk Devrimi'nden sonra, bu talepler bazı Suriyeli Müslüman Araplar tarafından benimsendi ve Osmanlı Arap vilayetleri için özerklikten bağımsızlığa kadar çeşitli talepleri ilerletmek için çeşitli açık veya gizli cemiyetler (Selim Ali Selam liderliğindeki Beyrut Islahat Cemiyeti, 1912; Osmanlı İdari Adem-i Merkeziyet Partisi, 1912; el-Kahtaniyye, 1909; el-Fetat, 1911; ve el-Ahd, 1912) kuruldu.[kaynak belirtilmeli] Bu gruplardan bazılarının üyeleri el-Fetat'ın isteği üzerine bir araya gelerek Paris'te 1913 Arap Kongresi'ni oluşturdu ve burada istenen reformlar tartışıldı.

Ermeniler[değiştir | kaynağı değiştir]

Ana madde: Ermeni ulusal uyanışı

Tanzimat reformları yapılana kadar Ermeni milleti bir Etnark'ın ('ulusal' lider), Ermeni Apostolik Kilisesi'nin denetimi altındaydı. Ermeni milleti büyük bir güce sahipti - kendi kanunlarını koyuyor ve kendi vergilerini toplayıp dağıtıyorlardı. Tanzimat döneminde, bir dizi anayasal reform, Osmanlı İmparatorluğu'nun Ermeniler için de sınırlı bir modernleşmesini sağladı. 1856'da "Islahat Fermanı", etnik köken ve mezheplerine bakılmaksızın tüm Osmanlı vatandaşlarına eşitlik vadederek 1839 Tanzimat Fermanı'nın kapsamını genişletti.

Osmanlı, Ermeni ulusal uyanışıyla başa çıkmak için Ermeni ve diğer Hristiyan vatandaşlarına kademeli olarak daha fazla hak tanıdı. Ermeni Ulusal Anayasası, 1863 yılında "Ermeni aydınları" tarafından hazırlanan ve Ermeni Patriği ile yeni kurulan "Ermeni Millet Meclisi"nin yetkilerini tanımlayan 150 maddeden oluşan "Nizamname"nin Osmanlı tarafından onaylanmış haliydi.[12] Reformist dönem, Genç Osmanlılar üyeleri tarafından yazılan ve 23 Kasım 1876'da ilan edilen 1876 Osmanlı Anayasası ile zirveye ulaştı. Bu anayasa inanç özgürlüğünü ve tüm vatandaşların kanun önünde eşitliğini tesis ediyordu. Ermeni Ulusal Meclisi, Ermeni toplumu arasında siyasi tabakaların gelişmesiyle Ermeni soylularının aristokratik hakimiyetini ortadan kaldırmak için bir "yönetim içinde yönetim" oluşturdu.[13]

Süryaniler[değiştir | kaynağı değiştir]

Ana maddeler: Süryani bağımsızlık hareketi ve Asur milliyetçiliği

Osmanlı İmparatorluğu'nun millet sistemi altında, Süryani ulusunun her mezhebi kendi patriği tarafından temsil ediliyordu. Doğu Kilisesi mezhebine göre patrik, milletin geçici lideriydi ve patriğin altında her bir aşireti yöneten bir dizi "malik" vardı.

Modern Süryani milliyetçiliğinin yükselişi, Yakubi, Nasturi ve Keldani mezheplerini içeren birleşik bir Süryani ulusu için baskı yapan Aşur Yusuf, Naum Faik ve Ferid Nazha gibi entelektüellerle başladı.[14]

Boşnaklar[değiştir | kaynağı değiştir]

Ana madde: Bosna Ayaklanması

Osmanlı Sultanları 19. yüzyılın başlarında, çoğunlukla sınır savaşlarının neden olduğu ciddi sorunları ele almak için çeşitli ekonomik reformlar uygulamaya çalıştı. Ancak reformlar genellikle Bosna'daki askeri kaptanlıklar tarafından direnişle karşılandı. Bu ayaklanmaların en ünlüsü 1831 yılında Yüzbaşı Hüseyin Kaptan Gradaşçeviç tarafından gerçekleştirildi. Gradaşçeviç, Sırbistan, Yunanistan ve Arnavutluk'un doğu topraklarına özerklik verilmesinin Bosna devletinin ve Boşnak halklarının konumunu zayıflatacağını düşünüyordu.[15] Osmanlı, iki Bosna vilayetini alıp Sırplara dostça bir hediye olarak Sırbistan'a verdiğinde durum daha da kötüleşti.[16][17][18] Öfkelenen Gradaşçeviç, yüzbaşının sağduyusuna ve cesaretine inanan ve ona Zmaj od Bosne (Bosna'nın ejderhası) adını veren binlerce yerli Bosnalı askerin de katılımıyla vilayette geniş çaplı bir isyan başlattı. Başta ünlü Kosova Muharebesi olmak üzere birkaç önemli zafer kazanmalarına rağmen, isyancılar sonunda 1832'de Saraybosna yakınlarındaki bir muharebede, Sultan'ı destekleyen Hersekli soyluların çıkmazı bozmasıyla yenildiler. Hüseyin Kaptan'ın bir daha ülkeye girmesi yasaklandı ve sonunda İstanbul'da zehirlendi. Bosna Hersek 1878 yılına kadar Osmanlı İmparatorluğu'nun bir parçası olarak kalacaktı. Avusturya-Macaristan tarafından resmen işgal edilmeden önce, bölge birkaç ay boyunca fiilen bağımsızdı. Hüseyin Kaptan Gradaşçeviç hareketinin amacı Bosna'da statükoyu korumaktı. Modern anlamda Boşnak milliyetçiliği Avusturya-Macaristan İmparatorluğu'nun yönetimi altında ortaya çıkacaktı.[19]

Bulgarlar[değiştir | kaynağı değiştir]

Ana maddeler: Bulgar millî uyanışı, Bulgar Eksarhlığı ve Bulgar İsyanları
Hristo Çernopeev'in bandosu (1903'te), 31 Mart Vakası sırasında İstanbul'a yapılacak yürüyüşün bir parçası olacaktı

Bulgaristan'da ulusal bilincin yükselişi Bulgar uyanış hareketine yol açtı. Yunanistan ve Sırbistan'ın aksine, Bulgaristan'daki milliyetçi hareket başlangıçta Osmanlı İmparatorluğu'na karşı silahlı direnişe değil, kültürel ve dini özerklik için barışçıl mücadeleye odaklanmış ve bunun sonucunda 28 Şubat 1870'te Bulgar Eksarhlığı kurulmuştur. Geniş çaplı bir silahlı mücadele hareketi 1870'lerin başından itibaren İç Devrim Örgütü ve Bulgar Devrimci Merkez Komitesinin kurulması ve Vasil Levski'nin her iki örgütte de aktif olarak yer almasıyla gelişmeye başladı. Mücadele, Nisan 1876'da Mezya, Trakya ve Makedonya'daki çeşitli Bulgar bölgelerinde patlak veren Nisan Ayaklanması ile zirveye ulaştı. Ayaklanmanın sertçe bastırılması ve sivil halka karşı işlenen zulüm, Bulgarların bağımsızlık arzusunu arttırdı. Aynı zamanda Avrupa'da da büyük bir öfkeye neden oldular ve Bulgar Dehşeti olarak anılmaya başladılar.[20] Sonuç olarak, Tersane Konferansı olarak da bilinen 1876-1877 İstanbul Konferansı'nda Avrupalı devlet adamları bir dizi reform önerisinde bulundu. Rusya, şartları kabul etmemesi halinde Sultan'ı Kıbrıs ile tehdit etti. Ancak şartlar çok ağır olduğu için Sultan bunları uygulamayı reddetti ve Rusya savaş ilan etti. Savaş sırasında Bulgar gönüllü kuvvetleri (Bulgarca: опълченци) Rus ordusunun yanında savaştı. Şipka Geçidi için yapılan muharebede özellikle üstünlük kazandılar. Savaşın sonunda Rusya ve Osmanlı, Bulgaristan'a özerklik veren Ayastefanos Antlaşması'nı imzaladı. 1878'de imzalanan Berlin Antlaşması, esasen Ayastefanos Antlaşması'nı geçersiz kıldı. Bunun yerine Bulgaristan iki vilayete bölündü. Kuzey vilayetine siyasi özerklik verildi ve Bulgaristan Prensliği olarak adlandırıldı, güney vilayeti Doğu Rumeli ise Sultan'ın doğrudan siyasi ve askeri kontrolü altına alındı.[21]

Yunanlar[değiştir | kaynağı değiştir]

Ana maddeler: Modern Yunan Aydınlanması ve Yunan İsyanı
Hermes o Logios, 18. ve 19. yüzyılların Yunan edebiyat dergisi

Doğu Roma İmparatorluğu'nun çöküşüyle birlikte Yunan kültürü, edebiyatı ve dilinin üstün rolü daha belirgin hale geldi. 13. yüzyıldan itibaren, İmparatorluk'un topraklarının sadece Yunanca konuşulan bölgelere indirgenmesiyle birlikte, zaten zayıflamış olan eski çok etnikli gelenek yerini bilinçli bir ulusal Yunan bilincine bıraktı ve Helen kültürüne daha büyük bir ilgi gelişti. Bizanslılar kendilerini sadece Romalı (Rhomaioi) olarak değil, Yunan (Helen) olarak da tanımlamaya başladılar. İmparatorluk'un siyasi olarak yok olmasıyla birlikte, Yunan Ortodoks Kilisesi ve Yunan kolonizasyon ve göç bölgelerindeki Yunanca konuşan topluluklar, hem klasik Yunan geçmişine hem de Roma İmparatorluğu'na dayanan bir Bizans imparatorluk mirası ideolojisinin yanı sıra okullaşma yoluyla bu kimliği geliştirmeye devam etti.[22]

Eğitimli ve ayrıcalıklı Rumların Osmanlı İmparatorluğu içindeki konumu 17. ve 18. yüzyıllarda iyileşti. İmparatorluk daha yerleşik hale geldikçe ve Avrupalı güçler karşısında giderek geri kaldığını hissetmeye başladıkça, geniş Osmanlı nüfusunun sahip olmadığı türden akademik, idari, teknik ve mali becerilere sahip Rumları giderek daha fazla işe aldı. İmparatorluk'un tercümanlarının, finansörlerinin, doktorlarının ve akademisyenlerinin çoğunluğunu Rumlar oluşturuyordu. 1600'lerin sonlarından itibaren Rumlar Osmanlı devletinin en yüksek makamlarından bazılarını doldurmaya başladılar. Konstantinopolis'in Fenar semtinde yaşayan zengin Rumlardan oluşan bir sınıf olan Fenerliler giderek güçlendi. Tüccar ya da diplomat olarak Batı Avrupa'nın diğer bölgelerine yaptıkları seyahatler onları Aydınlanma'nın ileri fikirleriyle, özellikle de liberalizm, radikalizm ve milliyetçilikle temasa geçirdi ve modern Yunan milliyetçi hareketi Fenerliler arasında olgunlaştı. Bununla birlikte, Yunan milliyetçiliğinin baskın biçimi (daha sonra Megali İdea'ya dönüşen), özellikle Frenk kültürünü küçümseyen ve Ortodoks Kilisesi'nin himayesinden yararlanan emperyal Bizans restorasyonunun mesihçi bir ideolojisiydi.[23]

Milliyetçilik fikirleri Osmanlı İmparatorluğu'na ulaşmadan çok önce Avrupa'da gelişmeye başladı. Milliyetçiliğin Osmanlı üzerindeki ilk etkilerinden bazıları Yunan İsyanı ile ilgilidir. Savaş, Osmanlı İmparatorluğu'na karşı bir ayaklanma olarak başladı. O sırada eski bir Arnavut paralı asker olan Mehmed Ali Mısır'ı oldukça başarılı bir şekilde yönetiyordu. En büyük projelerinden biri, askere alınmış köylülerden oluşan modern bir ordu kurmaktı. Sultan ona ordusunu Yunanistan'a götürmesini ve bu ayaklanmaları durdurmasını emretti. O dönemde milliyetçilik Avrupa'da yerleşik bir kavram haline gelmişti ve bazı Yunan entelektüeller saf bir Yunan devleti fikrini benimsemeye başlamıştı. Avrupa'nın çoğu bu fikri büyük ölçüde destekledi, çünkü kısmen Antik Yunanistan mitolojisine dair fikirler Batı dünyasında büyük ölçüde romantize ediliyordu. Devrim zamanındaki Yunanistan Avrupa'nın görüşüne pek benzemese de çoğu kişi bu düşünceye dayanarak körü körüne destekledi.

Mehmed Ali'nin Yunanistan'ı istila etmeyi kabul etmek için kendi gerekçeleri vardı. Sultan, Ali'ye kendisini Girit Valisi yapacağına dair söz verdi, bu da Ali'nin statüsünü yükseltecekti. Ali'nin ordusu ilk başta Hristiyan isyanlarını bastırmada önemli başarılar elde etti, ancak çok geçmeden Avrupalı güçler müdahale etti. Yunan milliyetçiliğini desteklediler ve hem Ali'nin ordusunu hem de Osmanlı kuvvetlerinin geri kalanını Yunanistan'dan çıkardılar.

Yunan milliyetçiliği örneği, bu kavramın Osmanlı'ya tanıtılmasında önemli bir etken oldu. Yunanistan'daki başarısızlıkları nedeniyle Osmanlı, Batı'da milliyetçilik lehine meydana gelen değişiklikleri kabul etmek zorunda kaldılar. Bunun sonucunda Osmanlı tarihinde, İmparatorluk'un yabancı güçlerin eline geçmesini önlemek için modernleşmeye çalıştıkları savunmacı bir kalkınmacılık dönemi başlayacaktı. Bu şekilde gelişen milliyetçilik fikri Osmanlıcılık olarak adlandırıldı ve İmparatorlukta birçok siyasi, hukuki ve sosyal değişikliğe neden oldu.

  • 1821'de bağımsız bir Yunanistan yaratmaya çalışan Yunan devrimi, kısa bir süre için Boğdan ve Muntenya prensleri tarafından desteklenen Romanya topraklarında patlak verdi.
  • Dostluk Cemiyeti (Filiki Eterya) adlı gizli bir Yunan milliyetçi örgütü 1814 yılında Odessa'da kuruldu. Jülyen takvimine göre 25 Mart (günümüzde Yunan Bağımsızlık Günü) miladi takvime göre 6 Nisan 1821'de Patras Ortodoks Metropoliti Germanos ulusal ayaklanmayı ilan etti.[24][25] Makedonya, Girit ve Kıbrıs da dahil olmak üzere Yunanistan genelinde eşzamanlı ayaklanmalar planlandı. İsyan, Mart 1821'de Etairistlerin lideri Aleksandro İpsilanti'nin küçük bir birlikle Prut Nehri'ni geçerek Türklerin elindeki Boğdan'a girmesiyle başladı. Başlangıçtaki sürpriz avantajıyla Yunanlar Mora'yı ve diğer bazı ele geçirmeyi başardılar.

Kürtler[değiştir | kaynağı değiştir]

Ana maddeler: Kürt milliyetçiliği ve Kürt tarihi

İdris'in getirdiği yönetim sistemi 1828-29 Osmanlı-Rus Savaşı'nın sonuna kadar değişmeden kaldı. Ancak Kürtler, ülkelerinin başkentten uzaklığı ve Osmanlı İmparatorluğu'nun gerilemesi nedeniyle, nüfuz ve güçlerini büyük ölçüde artırmış ve ülkenin batısında Ankara'ya kadar yayılmışlardı.

Savaştan sonra Kürtler kendilerini Osmanlı kontrolünden kurtarmaya çalıştılar[kaynak belirtilmeli] ve 1834'te Bedirhan aşiretinin ayaklanmasından sonra onları itaat altına almak gerekli hale geldi. Bu, Reşid Paşa tarafından yapıldı. Başlıca şehirler güçlü bir şekilde garnizonlaştırıldı ve Kürt beylerinin çoğunun yerine Türk valiler atandı. 1843'te Bedirhan Bey'in önderliğinde çıkan bir ayaklanma sert bir şekilde bastırıldı ve Kırım Savaşı'ndan sonra Osmanlı bölge üzerindeki hakimiyetlerini güçlendirdi.

93 Harbi'ni, 1880-1881 yıllarında Şeyh Ubeydullah'ın Osmanlı İmparatorluğu'nun koruması altında bağımsız bir Kürt prensliği kurma girişimi izledi. Rusya'nın egemenliği altında bir Ermeni devleti kurulması projesine bir cevap olarak Osmanlı tarafından ilk başta teşvik edilen bu girişim, Ubeydullah'ın İran'a yaptığı baskından sonra, çeşitli koşulların merkezi hükûmetin üstün otoritesini yeniden ortaya koymasına yol açmasıyla çöktü. 1828-1829 Rus-Osmanlı Savaşı'na kadar Kürtler ve Ermeniler arasında çok az düşmanca duygu vardı ve 1877-1878 gibi geç bir tarihte her iki ırkın dağlıları oldukça iyi bir şekilde bir arada yaşamışlardı.

1891'de Ermeni Komitelerinin faaliyetleri Osmanlı'yı, iyi silahlanmış ve Sultan II. Abdülhamid'in adıyla Hamidiye olarak anılan bir Kürt düzensiz süvari birliği kurarak Kürtlerin konumunu güçlendirmeye sevk etti. Küçük çaplı karışıklıklar sürekli olarak meydana geldi ve kısa süre sonra 1894-1896 yılları arasında Sason'da ve diğer yerlerde Ermenilerin katledilmesinde Kürtler de aktif rol aldı. Kürtlerin bir kısmı, milliyetçi Ermeniler gibi, bir Kürt ülkesi kurmayı amaçlıyordu.

Yahudiler[değiştir | kaynağı değiştir]

Ana madde: Siyonizm

Siyonizm uluslararası bir siyasi harekettir; Osmanlı İmparatorluğu dışında başlamış olmasına rağmen, siyonizm Yahudileri ulusal bir varlık olarak görür ve bu varlığı korumaya çalışır. Bu, öncelikle Vadedilmiş Topraklar'da Yahudi halkı için bir anavatan yaratılmasına odaklanmıştır ve (bu hedefe ulaştıktan sonra) modern İsrail devletine destek olarak devam etmektedir.

Kökenleri daha eskiye dayansa da hareket 19. yüzyılın sonlarında Avusturya-Macaristanlı gazeteci Theodor Herzl'in katılımıyla daha iyi organize olmuş ve dönemin emperyal güçleriyle daha yakın ilişkiler kurmuştur. Hareket sonunda 1948'de dünyanın ilk ve tek modern Yahudi devleti olarak İsrail'in kurulmasında başarılı oldu. "Diaspora milliyetçiliği"[26] olarak tanımlanan bu hareketin savunucuları, hareketi Yahudi halkının kendi kaderini tayin etmesini amaçlayan bir ulusal kurtuluş hareketi olarak görmektedir.

Makedonlar[değiştir | kaynağı değiştir]

Ana madde: Makedon milliyetçiliği

Makedonların ulusal uyanışının 19. yüzyılın sonlarında başladığı söylenebilir; bu dönem Belgrad, Sofya,[27][28] Selanik ve Sankt-Peterburg'daki sınırlı entelektüel grupların etnik milliyetçiliği ilk ifade ettikleri dönemdir.[29] "Makedonya Sorunu" özellikle 1912-1913 Balkan Savaşları ve ardından Osmanlı Makedonyası'nın üç komşu Hristiyan devlet arasında paylaşılması ve bu devletler arasında Makedonya'ya sahip olma konusunda yaşanan gerginlikler sonrasında öne çıkmıştır. Bu ülkelerin her biri kendi iddialarını meşrulaştırmak için halkı bağlılığa 'ikna' etmeye çalıştı. Makedonist fikirler Birinci Dünya Savaşı'ndan sonra hem Yugoslavya Krallığı'nda hem de Bulgaristan Krallığı'ndaki sol eğilimli diaspora arasında önem kazandı ve Komintern tarafından desteklendi.

Karadağlılar[değiştir | kaynağı değiştir]

Ana madde: Karadağ milliyetçiliği

Prenslik, 13 Mart 1852 tarihinde, daha önce II. Vladika Danilo olarak bilinen Danilo I Petrović-Njegoš'un prens-piskopos olarak dini konumundan vazgeçip evlenmeye karar vermesiyle kurulmuştur. "Danilo Kanunu" olarak bilinen ilk Karadağ anayasası 1855 yılında ilan edildi. Yüzyıllar süren teokratik yönetimin ardından bu, Karadağ'ı laik bir prensliğe dönüştürdü.

I. Danilo'nun ağabeyi olan Büyük Voyvoda Mirko Petrović, 7500 kişilik güçlü bir ordunun başında 1 Mayıs 1858'de Grahovac'ta Osmanlı'ya(7000-13.000 kişilik bir ordu) karşı önemli bir zafer kazandı. Bu zafer, büyük güçleri Karadağ ile Osmanlı arasındaki sınırları resmen çizmeye zorladı ve Karadağ'ın yüzyıllardır süregelen bağımsızlığını fiilen tanıdı.

Rumenler[değiştir | kaynağı değiştir]

Bükreş'te Osmanlı ve Eteristler arasında mücadele
Ana maddeler: Eflak İsyanı (1821) ve Romanya'nın bağımsızlığını kazanması

1821 Eflak İsyanı, Fenerli karşıtı bir isyan olarak başladı ve Yunan Filiki Eterya'nın da katılımıyla bir ayaklanmaya dönüştü. Boğdan, İpsilanti tarafından işgal edilirken; Eflak, Tudor Vladimirescu'nun elindeydi. Vladimirescu isyancı ordusunda ("Pandurlar") disiplini sağlayamadığı ve Osmanlılarla uzlaşmaya istekli olduğu için, Osmanlı ordusu Bükreş'i direniş göstermeden geri aldıktan sonra Eterya onu tutuklattı. Ordusu dağıtıldı ve Osmanlılar Tuna Prenslikleri'ndeki Eterya'lıları yok ettikten sonra isyan bastırıldı. Özgürlük elde etme konusunda başarısız olsa da Fenerliler dönemini sona erdirdi; Osmanlı Sultanı II. Mahmud 1822'de iki yerli boyarın, Ioan Sturdza ve IV. Grigore Ghica'nın Boğdan ve Eflak'ın hospodarları olarak atanmasına razı oldu.

1848 yılında hem Boğdan'da hem de Eflak'ta isyan çıktı.

Sırplar[değiştir | kaynağı değiştir]

Ana maddeler: Sırp İsyanları, Sırp Sorunu ve Sırp milliyetçiliği
Orašac meclisi - 1804'te Birinci Sırp Ayaklanması'nın başlangıcı.

Sırp ulusal hareketi, Osmanlı yönetimine karşı başarılı ulusal direnişin ilk örneklerinden birini temsil etmektedir. Bu hareket 19. yüzyılın başında iki kitlesel ayaklanmayla doruğa ulaşarak ulusal kurtuluşa ve Sırbistan Prensliği'nin kurulmasına yol açtı. Bu hareketin ana merkezlerinden biri, yeniden kurulan Sırp ulusal devletinin çekirdeği haline gelen Semendire Sancağı'ydı ("Belgrad Paşalığı").

Yükselişine bir dizi faktör katkıda bulundu. Her şeyden önce ulusal kimliğin çekirdeği, Osmanlı dönemi boyunca şu veya bu şekilde özerk kalan Sırp Ortodoks Kilisesi biçiminde korundu. Ortodoks Hristiyanlığa bağlılık, etnik kendi kaderini tayin etme de hâlâ önemli bir faktör olarak kabul edilmektedir. Sırp Kilisesi, Orta Çağ Sırp geçmişiyle bağlarını koruyarak ulusal kurtuluş fikrini canlı tuttu.

Diğer bir grup faktör ise özellikle 17. ve 18. yüzyıllar olmak üzere Osmanlı egemenliği dönemindeki bölgesel siyasi olaylardan kaynaklanmaktadır. Avusturya'nın Osmanlı İmparatorluğu'na karşı yürüttüğü savaşlar, Sırbistan'ın merkezinde Avusturya egemenliği dönemleriyle (1718-39 ve 1788-92) sonuçlandı, dolayısıyla 19. yüzyılın başında Avrupa egemenliği nispeten yeni tecrübe edildi. Kuzey Sırbistan toprakları ilk olarak Belgrad Antlaşması uyarınca Osmanlı yönetimine geçmiş olsa da bölge 18. yüzyıl boyunca neredeyse sürekli çatışmalara sahne oldu. Sonuç olarak, Osmanlı Belgrad Paşalığı'nda hiçbir zaman tam bir feodal düzen kuramadı ve nüfusun çoğunluğunu küçük toprak parçalarına sahip özgür[kaynak belirtilmeli] köylüler oluşturdu. Dahası, gelecekteki silahlı isyanların liderlerinin çoğu, Avusturya'nın düzensiz birlikleri olan Freikorps'ta görev yaparak değerli askeri bilgiler edindi. Avusturya sınırına yakınlık, ihtiyaç duyulan askeri malzemeyi elde etme fırsatı sağlıyordu. Sırp liderler ayrıca Avusturya İmparatorluğu'nda görece refah içinde yaşayan Sırp dostlarının mali ve lojistik desteğine de güvenebilirlerdi.

Birinci Sırp Ayaklanması'nın (1804-13) başlamasının ilk nedeni, iktidarı ele geçiren Yeniçeri birliklerinin (Dahije olarak bilinir) vilayeti kötü yönetmesiydi. Sırp nüfusu önce Dahije'ye karşı ayaklanırken, kısa sürede elde ettikleri başarı ulusal kurtuluş arzusunu körükledi ve tam teşekküllü bir savaşa yol açtı. Başarısız olsa da bu isyan, sonunda başarıya ulaşan 1815 İkinci Sırp Ayaklanması'nın yolunu açtı. Sırbistan; başta Bosna, Hersek ve Makedonya olmak üzere Sırpların yaşadığı komşu topraklardaki ve Yunanistan gibi Hristiyanların yaşadığı diğer topraklardaki kurtuluş hareketlerini aktif olarak ya da gizlice destekleyerek Osmanlılara karşı bir direniş merkezi haline geldi. Bu durum 1875'te Hersek İsyanı'na ve Sırp-Osmanlı Savaşı'na (1876-1878) yol açtı. 1903 yılında Sırp Çetnik Örgütü, Kosova Vilayeti ve Makedonya vilayetlerinin Osmanlı egemenliği altındaki topraklarında bulunan Eski Sırbistan'ı (Kosova ve Makedonya) kurtarmak amacıyla kuruldu. Sırp-Osmanlı çatışması 1912'de Birinci Balkan Savaşı ile sonuçlandı.

Türkler[değiştir | kaynağı değiştir]

Ana maddeler: Türk milliyetçiliği, Jön Türk Devrimi ve Türk Kurtuluş Savaşı
Kuvâ-yi Milliye

Pan-Türkizm, 1839 yılında Tatarlar tarafından kurulan Turan Cemiyeti ile ortaya çıktı. Ancak Türk milliyetçiliği çok daha sonra 1908'de Türk Derneği ile gelişti, daha sonra Türk Ocağı'na[30] dönüştü ve nihayetinde Pan-Turanizm ve Pan-Türkizm gibi ideolojileri içerecek şekilde genişledi. Osmanlı İmparatorluğu'nun dağılmasıyla birlikte, İmparatorluk'un Balkanlar ve Kafkasya'da yeni kurulan devletlere sürülen Türk nüfus, Mustafa Kemal'in önderliğinde Kemalist ideoloji doğrultusunda yeni bir ulusal kimlik oluşturdu.

Anadolu Hareketi, Osmanlı İmparatorluğu'nun I. Dünya Savaşı'na katılımını sona erdiren Mondros Mütarekesi'nin ardından Osmanlı İmparatorluğu'nun İtilaf Devletleri ve Osmanlı hükûmeti tarafından bölünmesine ve 1920'de Osmanlı hükûmeti tarafından imzalanan ve Anadolu'yu İtilaf kuvvetleri ve destekçileri arasında paylaştıran Sevr Antlaşması'na karşı isyan eden vatanseverlerden oluşuyordu.

Atatürk önderliğindeki Anadolu Hareketi, Türk Kurtuluş Savaşı sırasında, Ermeniler (Birinci Ermenistan Cumhuriyeti), Yunanlılar (Yunanistan) ve Fransız Ermeni Lejyonu tarafından desteklenen İtilaf kuvvetlerine karşı savaştı. Anadolu Hareketi Sevr Antlaşması'nı reddetti ve Türkiye Cumhuriyeti'nin bağımsızlığını ve Doğu Trakya ve Anadolu üzerindeki mutlak egemenliğini tanıyan Lozan Antlaşması'nı müzakere etti.

Kadınların rolü[değiştir | kaynağı değiştir]

Osmanlı reformları, devlet içinde yükselen milliyetçilik ve Avrupa yayılmasıyla mücadele etmek için yürürlüğe kondu. Osmanlı Devleti, yüksek statülü kadınlar da dahil olmak üzere kadınları giderek daha fazla kısıtladı.[31] Kadınların istedikleri gibi hareket etmelerine ve giyinmelerine izin verilmiyordu.[31] Bu nedenle, 1839 tarihli Tanzimat Fermanı ve 1856 tarihli Islahat Fermanı'nda belirtilen reformların hedefleri aslında sadece Osmanlı İmparatorluğu'nda Sultan'ın erkek tebaasının eşitliğine odaklanmıştı.[31]

Ancak Osmanlı İmparatorluğu'nun son yüzyıllarında kadınlar, Osmanlı İmparatorluğu'nun geleceğine ilişkin tartışmalara daha fazla dahil olmaya başladı.[31] Kadınların toplumda yeni bir role sahip olmaya başlamasıyla toplumsal cinsiyet ilişkileri yeniden incelenmeye başlandı.[31] Osmanlı İmparatorluğu'nda milliyetçiliğe odaklanılması Osmanlı toplumunun tüm yapısını değiştirdi. Osmanlı İmparatorluğu'nun önceliklerinden biri, milliyetçiliğin yükselişini önlemek ve Osmanlı İmparatorluğu'na ait toprakların Rusya ve Avrupa tarafından fethedilmesini engellemek için ordunun geliştirilmesiydi. Kadın ve erkeklerin seferberliği imparatorluğu siyasi ve ekonomik olarak güçlendirecekti.[31] Yeni Osmanlı nesillerinin yetiştirilmesinden kadınlar sorumluydu.[31] Anneler kültürel kimliği yaratıyor ve sürdürüyordu ve bu, modernleşme çabalarını destekleyecekti.[31] Bu nedenle kadınların eğitiminin iyileştirilmesine yönelik bir talep vardı. Kadınların üstlendiği yeni rol, haklarını savunmalarının önünü açtı.[31] Ancak Osmanlı İmparatorluğu'nda çok sayıda farklı etnik-dinsel topluluk olması nedeniyle kadın toplulukları arasında pek çok farklılık vardı.[31] Kadınlar, fikirlerini bir etnik-dinsel gruptan diğerine yaymak için resmi ve gayri resmi iletişim yolları aracılığıyla birbirleriyle temasa geçmeye çalıştılar.[31] Eğitim kurumları, diğer etnik-dinsel topluluklardaki gelişmelerle ilgili bilgilerin paylaşıldığı yerlerdi.[31]

1917 yılında Osmanlı Aile Hakları Kanunu, Osmanlı reformunun bir parçasıydı.[32] Bazı kadınlar bu reformu kadın haklarını iyileştirmek için kritik bir an olarak görmüştür.[32] Ancak bu, Osmanlı İmparatorluğu'ndaki feministler için zordu çünkü İslam'ın rolünü sorgulamak istemiyorlardı ve milliyetçilik döneminde kendi geleneklerini değiştirmek istemiyorlardı.[32] Kadınlar kendi lehlerine bir yasal reform için çabaladılar, ancak Osmanlı Aile Hakları Kanunu kadın haklarını genişletme konusunda pek bir şey değiştirmeyecekti. Sicil kayıtlarına göre, kadınlar rollerini değiştirmek ve kadın haklarını arttırmak için şeriat mahkemelerinde aktif olarak çalışmışlardır.[33] Şeriat mahkemeleri kadınlara eylemliliklerini artırma fırsatı verdi.[33]

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

  1. ^ Roshwald, Aviel (2013). "Part II. The Emergence of Nationalism: Politics and Power – Nationalism in the Middle East, 1876-1945". Breuilly, John (Ed.). The Oxford Handbook of the History of Nationalism. Oxford and New York: Oxford University Press. ss. 220-241. doi:10.1093/oxfordhb/9780199209194.013.0011. ISBN 9780191750304. 
  2. ^ a b Antonello Biagini; Giovanna Motta (19 Haziran 2014). Empires and Nations from the Eighteenth to the Twentieth Century: Volume 1. Cambridge Scholars Publishing. ss. 143-. ISBN 978-1-4438-6193-9. 
  3. ^ Cagaptay 2014, s. 70.
  4. ^ Stojanović 1968, s. 2.
  5. ^ M. Şükrü Hanioğlu (8 Mart 2010). A Brief History of the Late Ottoman Empire. Princeton University Press. ss. 51-. ISBN 978-1-4008-2968-2. 
  6. ^ Zürcher, Erik J. (2010). The Young Turk Legacy and Nation Building: From the Ottoman Empire to Atatürk's Turkey. I.B. Tauris. s. 60. ISBN 9781848852723. 
  7. ^ Hechter, Michael (2001). Containing nationalism. Oxford University Press. ss. 71-77. ISBN 0-19-924751-X. OCLC 470549985. 22 Haziran 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Aralık 2022. 
  8. ^ a b c d e f Skendi, Stavro (1967). The Albanian National Awakening 1878-1912. Princeton, New Jersey: Princeton University Press. ss. 3-88. 
  9. ^ a b Charles Smith, The Arab-Israeli Conflict, in International Relations in the Middle East by Louise Fawcett, s. 220.
  10. ^ Christians and Jews in the Ottoman Arab World, Bruce Masters, Cambridge
  11. ^ "Arab Nationalism". 1 Kasım 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Ağustos 2009. 
  12. ^ Richard G. (EDT) Hovannisian "The Armenian People from Ancient to Modern Times" s. 198
  13. ^ İlber Ortaylı, Tanzimattan Cumhuriyete Yerel Yönetim Gelenegi, İstanbul 1985, s. 73
  14. ^ "A Brief Study in the Palak Nationalism", by Dr. David Barsoum Perley LL.B.
  15. ^ Sućeska 1985, s. 81.
  16. ^ English translation: Leopold Ranke, A History of Serbia and the Serbian Revolution. Translated from the German by Mrs Alexander Kerr (London: John Murray, 1847)
  17. ^ "The Serbian Revolution and the Serbian State". 26 Haziran 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  18. ^ L. S. Stavrianos, The Balkans since 1453 (London: Hurst and Co., 2000), s. 248-250.
  19. ^ Babuna, Aydın (1999). "Nationalism and the Bosnian Muslims". East European Quarterly. XXXIII (2). s. 214. 
  20. ^ "National revolution (from Bulgaria) -- Encyclopædia Britannica". 21 Mayıs 2006. 21 Mayıs 2006 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Aralık 2022. 
  21. ^ Lord Kinross, The Ottoman Centuries: The Rise and Fall of the Turkish Empire, Morrow Quill Paperbacks (New York) 1977, s. 525.
  22. ^ Encyclopædia Britannica, Greece during the Byzantine period (c. AD 300–c. 1453) > Population and languages > Emerging Greek identity, 2008 ed.
  23. ^ Ροτζώκος Νίκος, Επανάσταση και εμφύλιος στο εικοσιένα, pages 131-137
  24. ^ McManners, John (2001). The Oxford illustrated history of Christianity. Oxford University Press. ss. 521-524. ISBN 0-19-285439-9. The Greek uprising and the church. Bishop Germanos of old Patras blesses the Greek banner at the outset of the national revolt against the Turks on 25 March 1821. The solemnity of the scene was enhanced two decades later in this painting by T. Vryzakis….The fact that one of the Greek bishops, Germanos of Old Patras, had enthusiastically blessed the Greek uprising at the onset (25 March 1821) and had thereby helped to unleash a holy war, was not to gain the church a satisfactory, let alone a dominant, role in the new order of things. 
  25. ^ "Greek Independence Day". www.britannica.com. 1 Aralık 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Eylül 2009. The Greek revolt was precipitated on March 25, 1821, when Bishop Germanos of Patras raised the flag of revolution over the Monastery of Agia Lavra in the Peloponnese. The cry “Freedom or Death” became the motto of the revolution. The Greeks experienced early successes on the battlefield, including the capture of Athens in June 1822, but infighting ensued. 
  26. ^ Ernest Gellner, 1983. Nations and Nationalism (First edition), s 107-108.
  27. ^ Д. Т. Левов. Лоза, Свобода, ВИ/786, Софиja, 13. 04 1892, 3.
  28. ^ †Лоза#, месечно списание, издава Младата македонска книжевна дружина, Свобода, VI/774, Софија, 18. 02 1892, 3.
  29. ^ К.П.Мисирков, „За Македонцките работи“, јубилејно издание, Табернакул, Скопје, 2003
  30. ^ "Turkish Society (Turkish organization) -- Britannica Online Encyclopedia". 23 Ocak 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Mart 2008.  (1912)
  31. ^ a b c d e f g h i j k l Kanner, Efi (2016). "Transcultural Encounters: Discourses on Women's Rights and Feminist Interventions in the Ottoman Empire, Greece, and Turkey from the Mid-Nineteenth Century to the Interwar Period". Journal of Women's History. 28 (3). ss. 66-92. doi:10.1353/jowh.2016.0025. ISSN 1527-2036. 2 Haziran 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Aralık 2022. 
  32. ^ a b c Tucker, Judith E. (1996). "Revisiting Reform: Women and the Ottoman Law of Family Rights, 1917". The Arab Studies Journal. 4 (2). ss. 4-17. ISSN 1083-4753. JSTOR 27933698. 15 Nisan 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Aralık 2022. 
  33. ^ a b Zachs, Fruma; Ben-Bassat, Yuval (2015). "Women's Visibility in Petitions from Greater Syria During the Late Ottoman Period". International Journal of Middle East Studies. 47 (4). ss. 765-781. doi:10.1017/S0020743815000975. ISSN 0020-7438. JSTOR 43998040. 20 Aralık 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Aralık 2022. 

Konuyla ilgili yayınlar[değiştir | kaynağı değiştir]

  • Karpat, Kemal H. (2002). Studies on Ottoman Social and Political History: Selected Articles and Essays. BRILL. ISBN 90-04-12101-3. 
  • Karpat, K.H., 1973. An inquiry into the social foundations of nationalism in the Ottoman state: From social estates to classes, from millets to nations (No. 39). Center of International Studies, Princeton University.
  • Karpat, K.H., 1972. The transformation of the Ottoman State, 1789-1908. International Journal of Middle East Studies, 3(3), ss. 243-281.
  • Mazower, Mark (2000). The Balkans: A Short History. Modern Library Chronicles. New York: Random House. ISBN 0-679-64087-8. 
  • Stojanović, Mihailo D. (1968) [1939]. The Great Powers and the Balkans, 1875-1878. Cambridge University Press. 15 Ocak 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Aralık 2022. 
  • Mete Tunçay; Erik Jan Zürcher (1994). Socialism and nationalism in the Ottoman Empire, 1876-1923. British Academic Press in association with the International Institute of Social History, Amsterdam. ISBN 978-1-85043-787-1. 
  • William W. Haddad; William Ochsenwald (1977). Nationalism in a non-national state: the dissolution of the Ottoman Empire. Ohio State University Press. ISBN 978-0-8142-0191-6. 
  • Charles Jelavich; Barbara Jelavich (20 Eylül 2012). The Establishment of the Balkan National States, 1804-1920. University of Washington Press. ISBN 978-0-295-80360-9. 
  • Zeine, Z.N., 1958. Arab-Turkish Relations and the Emergence of Arab Nationalism. Khayat's.
  • Kanner, Efi (2016). "Transcultural Encounters: Discourses on Women's Rights and Feminist Interventions in the Ottoman Empire, Greece, and Turkey from the Mid-Nineteenth Century to the Interwar Period". Journal of Women's History. 28 (3): ss. 66-92.
  • Kayali, H., 1997. Arabs and Young Turks: Ottomanism, Arabism, and Islamism in the Ottoman Empire, 1908-1918. Univ of California Press.
  • Haddad, W.W., 1977. Nationalism in the Ottoman Empire. Nationalism in a Non-national State: the Dissolution of the Ottoman Empire, ss. 3-25.
  • Roudometof, V., 1998. From Rum Millet to Greek Nation: Enlightenment, Secularization, and National Identity in Ottoman Balkan Society, 1453-1821. Journal of Modern Greek Studies, 16(1), ss. 11-48.
  • Ülker, E., 2005. Contextualising ‘Turkification’: nation‐building in the late Ottoman Empire, 1908-18. Nations and Nationalism, 11(4), ss. 613-636.
  • Sućeska, Avdo (1985). Istorija države i prava naroda SFRJ [History of the state and the rights of the people of SFRY]. Saraybosna: Svjetlost. OCLC 442530093. 20 Aralık 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Aralık 2022. 
  • Sugar, P.F., 1997. Nationality and society in Habsburg and Ottoman Europe (Vol. 566). Variorum Publishing.
  • Cagaptay, Soner (1 Şubat 2014). The Rise of Turkey: The Twenty-First Century's First Muslim Power. Potomac Books, Inc. ss. 70-. ISBN 978-1-61234-650-2. 
  • Tucker, Judith E. (1996). "Revisiting Reform: Women and the Ottoman Law of Family Rights, 1917". The Arab Studies Journal. 4 (2), ss. 4-17.
  • Zachs, Fruma; Ben-Bassat, Yuval (2015). "WOMENS VISIBILITY IN PETITIONS FROM GREATER SYRIA DURING THE LATE OTTOMAN PERIOD". International journal of Middle East Studies, 47, ss. 765-781.
  • Skendi, Stavro (1967). The Albanian National Awakening 1878-1912. Princeton, New Jersey: Princeton University Press, ss. 3-88.
"https://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Osmanlı_İmparatorluğu%27nda_milliyetçiliğin_yükselişi&oldid=32470653" sayfasından alınmıştır