Sovyetler Birliği'nde latinizasyon

Vikipedi, özgür ansiklopedi

Latin harfleriyle yazılmış, Almatı'da yayımlanan 1937 tarihli Kazakça bir gazete.

Sovyetler Birliği'nde latinizasyon veya latinleştirme (Rusça: латиниза́ция; latinizatsiya) 1920'ler ve 1930'larda, Sovyetler Birliği'nde konuşulan tüm diller için geleneksel yazı sistemlerini Latin alfabesini kullanan sistemlerle değiştirmeyi veya o sırada bir yazı sistemi olmayan diller için Latin alfabesine dayanan bir tanesini oluşturma çabasıydı.

Bu alfabelerin çoğu zaman içinde kullanımdan düştü ve birçoğu (özellikle Kafkasya'daki diller), 2023 itibarıyla Unicode desteğine sahip olmayan birden çok harf içerir.

Tarihçe[değiştir | kaynağı değiştir]

Tacik SSC'nde yayımlanan, Latin harfleriyle yazılmış 1936 tarihli Tacikçe bir gazete

Arka plan[değiştir | kaynağı değiştir]

1700'den başlayarak, bazı Rus entelektüelleri Batı ile yakın ilişkiler kurma arzusuyla Rusçayı Latin alfabesine uydurmaya çalıştılar.[1]

20. yüzyılın başlarında Bolşeviklerin dört hedefi vardı: Çarlıktan kopmak, sosyalizmi tüm dünyaya yaymak, Sovyetler Birliği'nin Müslüman sakinlerini Arap-İslam dünyasından, dininden izole etmek ve basitleştirme yoluyla herkesi okuryazar yapmak.[1] Bolşevikler, Latin alfabesinin dördüncü hedefi gerçekleştirmek için doğru araç olduğu sonucuna vardılar ve 1917 Rus Devrimi sırasında iktidarı ele geçirdikten sonra bu idealleri gerçekleştirmek için planlar yaptılar.[1]

İlk başta ilerleme yavaş olsa da, 1926'da Sovyetler Birliği'nin Türk çoğunluklu cumhuriyetleri Latin alfabesini benimseyerek Türkiye'deki reformculara büyük bir destek sağladı.[2] Mustafa Kemal Atatürk 1928'de yeni Türk Latin alfabesini tanıttığında, bu da Sovyet liderlerini bu konuda ilerlemeye teşvik etti.[1] 1933'e gelindiğinde, Arapça temelli bir alfabeden Latinceye geçen bazı dil gruplarında okuryazarlık oranlarının %2'den %60'a çıktığı tahmin ediliyordu.[3]

Latinizasyon süreci[değiştir | kaynağı değiştir]

Rus Devrimi'nden sonra Sovyetler, Rus İmparatorluğu'nu oluşturan çeşitli ulusal grupları daha iyi barındıran bir devlet kurmaya çalışırken okuryazarlık ve ulusal dil desteği önemli bir siyasi proje haline geldi. Sovyet milliyetler politikası, dil reformu ihtiyacını teşvik eden eğitim ve hükümet çalışmalarının ulusal dillerde yürütülmesi çağrısında bulundu.[4] Orta Asya'nın İslam ve Türk halkları arasında konuşulan diller için en yaygın yazı sistemleri Arap veya Fars alfabesine dayanıyordu; ancak bunlar, özellikle Türk dilleri için oldukça uyumsuz olması nedeniyle okuryazarlığın önünde bir engel olarak görülüyordu. 1920'lerde Arap alfabesini (Tatarca için geliştirilen Yaña imlâ gibi) değiştirmek için çaba gösterildi, ancak bazı kesimler bunun yerine Latin temelli alfabeleri benimsedi. Çarlık misyonerleriyle geçmişte yaşanan çatışmalar nedeniyle Latince tabanlı bir alfabe, Kiril alfabesinden "daha az iğrenç" olarak görülüyordu.[5] On yılın sonunda, Latinleşme çabaları tüm hızıyla devam ediyordu. 8 Ağustos 1929'da SSCB Merkez Yürütme Komitesi ve Halk Komiserleri Konseyi'nin "SSCB'nin Arap Yazı Dili Kullanan Halklarının Yeni Latinleştirilmiş Alfabeleri Üzerine" kararnamesiyle Sovyetler Birliği'ndeki tüm Türk-Tatar dilleri için Latin alfabesine geçişe resmi bir statü verildi.[5]

Bunun ardından, Türk dilleri için Arap alfabesini değiştirmenin ötesine geçmek ve Sovyetler Birliği'ndeki tüm ulusal diller için Latince tabanlı alfabeler geliştirmek için ciddi çabalar başladı. 1929'da, RSFSC Halk Komiserliği, Rus alfabesinin latinizasyonu sorusunu ortaya çıkarmak için Profesör Nikolay Feofanoviç Yakovlev [ru] ve dilbilimcilerin, bibliyografların, matbaacıların ve mühendislerin katılımıyla Tüm Birlik Yeni Alfabe Merkez Komitesi [ru]'ni (ВЦК НА; VTsK NA) kurdu. 1932'ye gelindiğinde, SSCB'deki 72[5] yazılı dilden 66'sı olmak üzere, neredeyse tüm Türk, İran, Moğol, Tunguz ve Ural dilleri için Latince tabanlı alfabeler geliştirilmişti. Diğer Slav dilleriyle birlikte Rusça, Çince ve Korece için de Latinizasyon planları vardı. [5]

VTsK NA, çalışmalarını Ocak 1930'un ortalarında tamamladı; ancak 25 Ocak 1930'da Genel Sekreter Josef Stalin, Rusçanın latinleştirmesi çalışmalarının durdurulmasını emretti.[1] Belarusça ve Ukraynaca da benzer şekilde latinleştirme çabalarının dışında bırakıldı.[5] 1933'e gelindiğinde, latinleştirmeye yönelik tutumlar önemli ölçüde değişti ve yeni Latinize edilen tüm diller, Kiril alfabesine geçirildi.[5] SSCB'deki tüm diller arasında latinleştirme girişimi olmayan tek dil Gürcüce idi.[5]

Toplamda, 1923 ile 1939 arasında, SSCB'nin 72 yazılı dilinden 50'si için Latin alfabeleri kullanıma konuldu ve daha önce yalnızca sözlü olarak var olan diller için Latin alfabeleri geliştirildi. Marice, Mordvince ve Udmurtçada Kiril alfabesinin kullanımı, kısmen bu dillerde Kiril alfabesi ile yazılan eserlerin artması nedeniyle latinleşmenin had safhada olduğu dönemde bile devam etti.[5][6]

1936'da, SSCB halklarının tüm dillerini Kiril alfabesine geçirmek için yeni bir seferberlik başladı ve 1940'ta büyük ölçüde tamamlandı (SSCB'de yaygın olan dillerden Almanca, Gürcüce, Ermenice ve Yidiş kirilize edilmedi; bu dillerin Almanca dışındaki hepsi asla latinize edilmedi). Daha sonra SSCB'de kullanılmaya başlayan Lehçe, Fince, Letonca, Estonca ve Litvanca dilleri de kirilize edilmedi.

Aşağıdaki diller, 1920'ler ve 1930'larda latinleştirildi veya yeni Latin tabanlı alfabelere uyarlandı:[7]

  1. Abazaca (1932)
  2. Abhazca (Abhaz alfabesi) (1924)
  3. Adigece (1926)
  4. Altayca (1929)
  5. Suretçe (1930)
  6. Avarca (1928)
  7. Azerice (Azeri alfabesi) (1922)
  8. Beluçça (Beluç Latin alfabesi) (1933)
  9. Başkurtça (1927)
  10. Buhara İbranicesi (1929)
  11. Buryatça (1929)
  12. Çeçence (1925)
  13. Çince (Latinxua Sin Wenz) (1931)
  14. Çukçice (Çukçi Latin alfabesi) (1931)
  15. Kırım Tatarcası (1927)
  16. Dargince (1928)
  17. Dunganca (1928)
  18. Eskimoca (1931)
  19. Evence (1931)
  20. Evenkice (Evenki Latin alfabesi) (1931)
  21. İngrice (İngri alfabesi) (1932)
  22. İnguşça (1923)
  23. İtelmence (1931)
  24. Cuhuri (1929)
  25. Kabardey-Çerkezce (1923)
  26. Kalmukça (1930)
  27. Karaçay-Balkarca (1924)
  28. Karaimce (1928)
  29. Karakalpakça (1928)
  30. Karelce (Karel alfabesi) (1931)
  31. Kazakça (Kazak alfabesi) (1928)
  32. Ketçe (1931)
  33. Hakasça (1929)
  34. Hantıca (1931)
  35. Komice (1932)
  36. Permyakça (1932)
  37. Koryakça (1931)
  38. Kırımçakça (1928)
  39. Kumandıca (1932)
  40. Kumukça (1927)
  41. Kürtçe (Kürt alfabeleri) (1929)
  42. Kırgızca (Kırgız alfabesi) (1928)
  43. Lakça (1928)
  44. Lazca (1930)
  45. Lezgince (Lezgin alfabesi) (1928)
  46. Mansice (1931)
  47. Moldovaca (Rumence için SSCB'de kullanılan terim; Moldova alfabesi) (1928)
  48. Nanayca (1931)
  49. Nenetsçe (1931)
  50. Gilyakça (1931)
  51. Nogayca (1928)
  52. Osetçe (1923)
  53. Fars alfabesi (1930)
  54. Laponca (Kildin & Ter) (1931)
  55. Selkupça (1931)
  56. Şorca (1931)
  57. Şugnanca (1932)
  58. Yakutça (1920/1929)
  59. Tabasaranca (1932)
  60. Tacik alfabesi (1928)
  61. Talışça (1929)
  62. Tatça (1933)
  63. Tatarca (Yañalif) (1928)
  64. Sahurca (1934)
  65. Türkmen alfabesi (1929)
  66. Udegeyce (1931)
  67. Udince (1934)
  68. Uygurca (1928)
  69. Özbekçe (1927)
  70. Vepsçe (1932)

Aşağıdaki diller için latinizasyon projeleri oluşturulmuş ve onaylanmıştır, ancak uygulanmamıştır:

  1. Aleutça
  2. Arapça
  3. Korece
  4. Udmurtça

Ayrıca bakınız[değiştir | kaynağı değiştir]

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

  1. ^ a b c d e Languages in the World: How History, Culture, and Politics Shape Language. Chichester, West Sussex, England: John Wiley & Sons. 2016. s. 110. ISBN 978-1-118-53115-0. OCLC 913573164. Erişim tarihi: 7 Haziran 2017. 
  2. ^ Zürcher, Erik Jan (2004). Turkey: A Modern History. 3rd. Londra: I.B. Tauris. s. 188. ISBN 1-4175-5697-8. OCLC 56987767. 
  3. ^ Wells, Linton (10 Ağustos 1933). "Soviets Attempt to Latinize the Alphabet". The Bristol Daily Corier. XXVIII (58). Bristol, Pennsylvania. s. 1. 2 Şubat 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Ağustos 2023 – Newspapers.com vasıtasıyla. 
  4. ^ Martin, Terry (2001). "The Latinization Campaign and the Symbolic Polities of National Identity". The Affirmative Action Empire: Nations and Nationalism in the Soviet Union, 1923–1939. Ithica, New York: Cornell University Press. ss. 183-184. doi:10.7591/9781501713323-009. ISBN 978-1-5017-1332-3. 
  5. ^ a b c d e f g h Martin (2001).
  6. ^ Алпатов, В. М. (2000). 150 языков и политика. 1917—2000. Социолингвистические проблемы СССР и постсоветского пространства. Moskova. s. 70. 
  7. ^ Алфавит Октября. Итоги введения нового алфавита среди народов РСФСР (Rusça). Moskova. 1934. ss. 156-160. 9 Eylül 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Nisan 2020. 

Alakalı kitaplar[değiştir | kaynağı değiştir]

"https://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Sovyetler_Birliği%27nde_latinizasyon&oldid=32293305" sayfasından alınmıştır