Tezek

Tezek, yakıt olarak kullanılan kurutulmuş hayvan dışkısıdır. Genelde sığır gibi büyükbaş hayvanların dışkısı (mayısı) henüz sıcakken, yani hayvan dışkıyı bırakır bırakmaz kolay tutuşsun diye içine biraz ot, saman karıştırılarak iki el kullanılarak hamur açar gibi düzleştirilip yuvarlaklaştırılır ve daha sonra kuruyunca kolayca kaldırılabilsin diye düz bir zemine çoğunlukla da bina duvarlarına yapıştırılırlar.

Etimoloji[değiştir | kaynağı değiştir]

Tezek kelimesinin kökeni Eski Türkçeye dayanmaktadır. Eski Türkçe sözcük yapısı muğlaktır, ancak "hayvan dışkısı" anlamında kullanılan ters sözcüğü ile ilgili olabileceği belirtilmiştir. Irk Bitig ve Dîvânu Lugâti't-Türk'de kullanımı kaydedilmiştir.^[1]

Tarihçe[değiştir | kaynağı değiştir]

Güney Hindistan'da yapılan arkeolojik kazılara göre hayvanların evcilleştirilmesinden önce bile tezeğin yakıt amaçlı kullanıldığı kaydedilmiştir. Bereketli Hilal bölgesindeki ilk toplumlarda da tezeğin önemli bir yer tuttuğu bilinmektedir.^[2]

Tezek çeşitleri[değiştir | kaynağı değiştir]

Büyükbaş hayvan mayıslarına ait tezek[değiştir | kaynağı değiştir]

Ahırda hayvanların altından çıkan mayıs tezgelelerle (dört kollu ahşap taşıma kabı) veya sepetle serilecek alana götürülüp dökülür. Bu dökme işlemi yaklaşık 15 veya 20 cm kalınlığına gelene kadar serili bir şekilde kurutulmaya bırakılır. Kurutma süresi bittikten sonra bel küreği ile kare veya dörtgen şeklin de kalıplara ayrılır ve ardışık sıra halinde dizilir. Bu kurutma işleminin birinci aşamasıdır. Daha sonra kuruyan tezekler, ikinci ve son aşama olarak büyük yığınlar haline getirilir. Bu işlem de sıralı halde yapılır. Kurutulan tezekler, kışa hazırlık olmak üzere "kalak" denilen depolama yığını işlemine tabii tutulur. Bu tür tezeklerin ısı kalorisi, Küçükbaş hayvanların mayıslarından yapılan tezeklerin ısı kalorisinden düşüktür.^{[kaynak belirtilmeli]}

Anadolu'da, hayvancılığın yaygın olduğu ve kış şartlarının ağır geçtiği bölgelerde yakacak olarak büyükbaş hayvan dışkısından (hayvan gübresinden) elde edilen tezek özellikle fazla sayıda büyükbaş besi hayvanının dışkısı, kış boyunca köylerde açık alanlara öbek öbek biriktirilir. Bahar aylarında bu öbekler belirli kalınlıkta düzleştirilir. Bir müddet sonra iyice kurumaya yüz tutmuş olan dışkı üzerinde loğ taşı ile düzleştirme ve baskıya dayalı sertleştirme işlemi yapılır. Çünkü baskı tezekte sıkılık sağlamak suretiyle, onun sobada dayanıklılığını artıracak, uzun süre yanmasını sağlayacaktır. Yaz aylarında ise baskıya alınmış ve tamamına yakını kurumuş durumda olan dışkı, bel küreği ile kareler şeklinde kesilir. Kesilme esnasında tezekler, kenarları üzerine birbirlerine destek olacak şekilde, güneşte kurumaya terk edilir. Kışın ısınma maksatlı olarak yakılan tezeğin yapılmasında da küçük çaplı loğ taşının kullanımı tezeğin yoğunluğunu artırmaktadır.^{[kaynak belirtilmeli]}

Küçükbaş hayvan mayıslarından elde edilen (kemre) tezek[değiştir | kaynağı değiştir]

Bu tezek türü, diğer tezek türünden işlem olarak farklı bir işlemle işlenir. Doğu Anadolu'da küçükbaş hayvanların ahırı "kom", dışkılama yoluyla ürettiklerinden elde edilen yakıt maddesi de "Kemre" diye adlandırılmaktadır. Küçük baş hayvanların (koyun, kuzu, keçi) komda oldukları süre içerisinde yaptıkları dışkı atıkları, büyük baş hayvanlarda olduğu gibi günlük olarak temizlenip barınaktan dışarı çıkartılmaz. Her defasında üst üste birikir. Sürekli hayvanlar tarafından yerde, zeminde çiğnendiği için aşırı baskı sonucu kemre çok daha serttir. Komda fazla ıslaklık olduğunda, bazen az miktarda zemine saman serpilir. Hayvanların altı kuru olmak üzere tekrar içeriye alınırlar. Bu işlem belli bir süre devam eder. Daha sonra komda (hayvan barınağında) bu birikimin kalınlığı 15 veya 20 cm e gelince, diğer tezek türünden yapılan kesme işlemi gibi işlem yapılır. Kare şeklinde zemin üzerinde yapılan kesim sonucu elde edilen tezek, yan yana "domine desteği" usulünce dizilir ve kurutmaya bırakılır. Birkaç gün süreyle hayvanlar zemin kesimi yapılan komlara alınmaz. Kemre kalıpları taşındığında kopup dağılmayacak halde iseler, komun dışında yığın halinde yığılırak "kalak" denen öbek halinde örülerek iyice kurumaya terk edilir. Bu kurutma işlemi uzundur. Kemrenin tezeğe göre ısı kalorisi çok yüksektir.^{[kaynak belirtilmeli]}

Etkileri[değiştir | kaynağı değiştir]

Tezek yakmak odun ve doğal gaz yakmaya kıyasla çok daha fazla oranda uçucu organik bileşik üretmesinden dolayı doğaya ve insan sağlığına zararlı olarak değerlendirilmektedir.^[3]

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]