Temeşvar
Vikipedi, özgür ansiklopedi
| Temeşvar Timișoara | |
|---|---|
 Arma | |
  Temeşvar Temeşvar’ın Romanya'daki konumu | |
| Ülke |  Romanya |
| İl | Timiș ili |
| İdare | |
| • Belediye Başkanı | Dominic Fritz |
| Rakım | 90 m |
| Nüfus (2011)[1] | |
| • Şehir | 332,983 |
| • Yoğunluk | oto/km² |
| • Metropol | 468,162 |
| Zaman dilimi | UTC+02.00 (DAS) |
| • Yaz (YSU) | UTC+03.00 (DAYS) |
| Plaka kodu | TM |
Resmî site Temeşvar Belediyesi | |
Temeşvar (Rumence: Timișoara, Almanca: Temeschwar veya Temeschburg, Macarca: Temesvar), Romanya'nın batı kesiminde, Temeş ilinin merkezi şehir. 2011 yılı itibarıyla Romanya'nın üçüncü büyük şehri olan Temeşvar, sosyal, ekonomik ve kültürel olarak Batı Romanya'nın ana merkezidir. Belgrad'ın yaklaşık 130 km kuzeydoğusunda, akışı kanallarla düzenlenmiş Bega Nehri'nin kıyısında yer alır.
Etmoloji[değiştir | kaynağı değiştir]
Şehir adını Macarca Temes Nehri (Timiş Nehri) üzerindeki kaleden (Macarca: vár) almaktadır. Macarca Temesvár olan şehrin adı Osmanlı kaynaklarında Temeşvar ve Tımışvar olarak kaydedilmiştir.
Tarih[değiştir | kaynağı değiştir]
Erken dönem ve Orta Çağ[değiştir | kaynağı değiştir]
Temeşvar’ın yakınlarında yapılan arkeolojik araştırmalar sonucunda Cilalı Taş Devri ve Roma döneminde yerleşim görüldüğü anlaşılmaktadır. Tarihi kayıtlarda ilk olarak 1212 yılında burada Temesiensis adıyla bilinen, Roma döneminden kalma bir askeri savunma castrumundan[2] ya da castrum regium Themes olarak bahsedilmiştir.[3] Yerleşim 13. yüzyılda Avrupa'nın Moğollar tarafından istilası sırasında yağmalanmış ve askeri yapı hasar görmüştür. 1307’de buraya gelen I. Károly kaleyi tamir ettirmiş ve burada kendisine kraliyet sarayı yaptırtmıştır. Bu yüzyılda bataklığın içerisinde bir kale hüviyetini kazanmıştır.
Bulundurduğu kalenin varlığıyla, Banat Ovasını kontrol eden stratejik konuma ulaşmış ve yerleşimin önemi daha da artmıştır.[4]
14. yüzyıl sonlarına doğru Osmanlı ilerleyişi nedeniyle Temeşvar'da bulunan kale önemli bir savunma merkezi olmuştur. János Hunyadi 1440 yılında Timiș Kontu olarak atanmış ve ailesiyle birlikte Temeşvar'a taşınarak burada kalıcı bir askeri kamp oluşturmuştur.[5]
Osmanlı dönemi[değiştir | kaynağı değiştir]
1551 yılındaki başarısız kuşatmadan sonra 27 Haziran 1522’de Temeşvar önlerine gelen Kara Ahmed Paşa komutasındaki Osmanlı güçleri kısa sürede kuşatma harekâtına başlamış ve kale, 27 Temmuz 1552'de teslim yoluyla alınmıştır. Şehir Osmanlı hakimiyetine girmesinden sonra sancak olarak Budin Eyaleti'ne bağlanmıştır. 1554 yılında merkezi Temeşvar olan Temeşvar Eyaletini kurulmuş ve ilk beylerbeyi de Güzelce Kasım Paşa olmuştur. Güzelce Kasım Paşa 1555 yılında eyalet merkezini Lipova'ya taşınmasını talep etmiş, talebinin uygun bulunmasıyla da iki yıl boyunca Lipva, Temeşvar Eyaleti'nin merkezi şehri olmuştur. Temeşvar kenti kısa süre sonra yeniden eyalet merkezi olmuş, Osmanlı hakimiyeti boyunca eyaletin ve eyalete bağlı sancağın başkenti olarak kalmıştır. Osmanlı döneminde Temeşvar; kale, kalenin güneyinde ırmak üzerinden bir köprüyle bağlanılan şehir ve onun etrafında da varoşlardan oluşmaktadır. Kale, iç ve dış olmak üzere iki kısımdan oluşmaktadır. İlerleyen yıllarda nüfus artışıyla birlikte sur dışında da yeni yerleşim kurulmaya başlamıştır. Temeşvar merkezli nahiye; 1554 yılı tahririnde; 5 varoş (şehir), 112 köy ve 42 mezradan oluşmaktadır. Bu beş şehir; Temeşvar, Rekas (Recaş), Veliki Secsan, Sarad ve Utvin’dir. 1569 yılı tahririnde şehir sayısı aynıyken, köy sayısı 121’e, mezraa sayısı da 88’e yükselmiştir. 1579 yılında ise nahiyede şehir sayısı gene 5 olarak görülürken, köy sayısı 126’ya, mezra sayısı da 92’ye yükselmiştir. Kırsaldaki artışın nedeni, merkezde askeri nüfus nedeniyle buradaki Hristiyan halkın kale içerisinden çıkarılmasına bağlı olarak Hristiyanların kırsala yerleşmeye başlaması olarak değerlendirilmektedir.
16. yüzyılda Temeşvar’da 4 tane cami ve 1 mescit bulunmaktadır. Bunlar; Merkezdeki Câmi’i Kebîr (Ulu Camii), kale dışında Siget (Ada) denilen yerde Cami’i Şerif, dış kalede diğer Cami’i Şerif ve Ramazan Ağa Mahallesindeki Ramazan Ağa Camii, iç kale yanındaki Mescid-i Şerif’tir. 1554 yılında Temeşvar şehir içerisinde 15 mahalle (401 hane) ve 2 cemaat bulunmaktadır. Bahsi geçen iki cemaat, kale dışında yaşamakta olup, Müslüman olan (3 hane) ve olmayan (24 hane) şeklinde ayrılan Kıpti topluluklarından oluşmaktadır. Buna göre şehir içerisinde 3.039 Macar, 472 Müslüman, 141 Kıpti ve 21 Müslüman Kıpti olmak üzere 3.673 kişi yaşamaktadır. Ayrıca bunlar haricinde Varoş-ı Sziget (ada) denilen bölgede de yoğun yaşam (108 hane) görülmektedir. 1569 yılında kale dışında, Hristiyanların yaşadığı 7 mahalle olup bunlar; Sziget (Ada) Evvel, Sziget (Ada) Diğer, İrişak, Halas, Sekraş, Martalosan, ve Budiyarika’dır. Toplam 314 hane ve 153 bekâr erkeğin kaydedildiği bu mahallelerde toplam nüfusta 1.726 kişidir. Kale içerisindeki 599 Müslüman nüfusla birlikte Temeşvar’ın toplam nüfusu 2.322 kişiden oluşmaktadır. 1569 yılı kayıtlarında şehirde Kıpti nüfustan bahsedilmemiştir. 1579 yılındaki kayıtlar incelendiğindeki şehir nüfusundaki azalış devam etmiş ve toplam nüfus 1.964 kişiye düşmüştür.
Tememşvar nahiyesi ele alındığında diğer şehirlerde nüfus; Rekas’da 1554 yılında 2.076, 1569 yılında 1.615 ve 1579 yılında 1.496 kişi, Utvin’de 1554 yılında 1.148, 1569 yılında 924 ve 1579 yılında 828 kişi, Sarad’da 1554 yılında 707, 1569 yılında 576 ve 1579 yılında 628 kişi, Veliki Secsan’da 1554 yılında 617, 1569 yılında 354 ve 1579 yılında 401 kişi olarak görülmektedir. 1554 yılında Temeşvar Nahiyesi'ne bağlı 112 köyde Macarlardan oluştuğu düşünülen toplam 16.524 kişi yaşamaktadır. 1569 yılında nahiyedeki 116 köyde 18.313 kişi, 1579 yılında 121 köyde 19.029 kişi yaşamaktadır.[6]
Temeşvar, 9-10 Temmuz 1596’da Erdel Prensi Sigismund Báthory komutasındaki güçler tarafından kuşatılsa da Cafer Paşa komutasındaki Osmanlı kuvvetleri ile Kırım güçlerinin yardıma gelmesiyle kale kuşatmadan kurtulmuştur. 1597 yılı Kasım ayında Erdel güçleri yeniden kaleyi kuşatsa da şehir teslim olmamış ve kale kuşatması kaldırılmak zorunda kalmıştır.[7] Şehir bu saldırılardan sonra uzun bir süre nispeten sakin bir dönem yaşamıştır.
1652-53 Şer’iye Sicili’ne göre Temeşvar şehrinde 17 mahalle görülmektedir. Temeşvar’daki mahalleler; Alay Begi, Mustafa Paşa, Cami’-i Kebir, Kasım Paşa, Cimcime, Nasuh Paşa, Muharrem Beg, Debbağhâne, Kezban Hatun, Solak, Seget/Siget, Hisar Ardı, Hızır Ağa Mahmud Kethüdâ, Memi Ağa, Perkos (Berkos) ve Martolos’dur. Perkos ve Martolos adlı mahallelerde Gayrimüslimler, diğerlerinde Müslümanlar yaşamaktadır. Buna göre şehir merkezindeki nüfusun tamamına yakını Müslümanlardan oluşmaktadır. 1659 yılı kayıtlarına göre hisar içinde 1.200 ve varoşta 1.500 olmak üzere şehirde toplam 2.700 hane bulunmaktadır. Bunun yanı sıra; hisar içinde 4 cami, 4 tekke, 7 sıbyan mektebi, 3 han, 4 hamam, 400 adet dükkân ile kale içinde ambarlar ve kahvehaneler yer almaktadır. Temeşvar'ı gören Evliya Çelebi, şehirde iç ve dış kale olduğunu, dış kalenin de 4 kapısından bahsetmiştir. Evliya Çelebi hisar içinde bulunan 4 camiden üçü olan Süleyman Han Camii, Cimcime Camii ve Seget Camii'nden bahsetmiştir. Temeşvar'da 1658-59 yılında beylerbeyi Seydi Ahmed Paşa tarafından yaptırılan ve kendi adıyla bilinen cami bulunmaktadır. 1643- 44 yılında yaptırılan ve günümüze sadece kitabesi ulaşan Sultan İbrahim Hamamı, 18. yüzyılda yıktırılmıştır. 1663 yılında Temeşvar’da bir süre kalan Avusturya elçilik heyetinden Henrik Ottendorf şehri; kale, merkez ve varoş olarak üç bölüme ayırmıştır. Şehirde; Kadın Mescidi, Kilise, Hünkar, Cimcime, Seydi Ahmed Paşa, Silahdar, Ayşe Kadın ve Muradiye adıyla 8 adet camiden bahsetmiştir. Bunlara ilave olarak şehrin varoşunda tahtadan inşa edilmiş 3 küçük mescitten de söz etmiştir.[8]
1699 yılında imzalanan Karlofça Antlaşması sonrası Osmanlı Devletinin Avrupa'daki en önemli eyaletlerinden biri olarak kalmıştır. 5 Ağustos 1716 tarihinde yaşanan Petrovaradin Muharebesi'de galip gelen Savoy Prensi Eugen komutasındaki Avusturya Arşidüklüğü kuvvetleri kısa süre sonra Temeşvar'ı kuşatmış ve 57 günlük kuşatmanın akabinde Osmanlı güçleri 17 Ekim 1716'da teslim olmuştur. 1718'deki Pasarofça Antlaşması'ndan sonra şehir ve Temeşvar Banatı olarak bilinen bölge kesin olarak Osmanlı hakimiyetinden çıkmıştır.[9]
Habsburglar ve Avusturya-Macaristan Dönemi[değiştir | kaynağı değiştir]
Habsburglar'ın egemenliğinde Temeşvar ve içerisinde bulunduğu Banat Bölgesi'ne destekçileri olan halk varlığını arttırmak, tarım arazilerini geliştirmek ve Doğu Avrupa'daki Roma Katolik dinini yaygınlaştırmak amacıyla çoğunlukla Svabya Bölgesinden etnik Almanlar yerleştirilmeye başlanmıştır.[10]
1848 Macar Devrimiyle birlikte Macarlar, Avusturya İmparatorluğu’ndan bağımsızlık mücadelesine başlamışlardır. Kale, Macar bağımsızlık güçlerince 11 Haziran-Ağustos 1849 tarihleri arasında kuşatılmış, Temeşvar önlerinde yaşanan muharebede Macar güçlerinin yenilmesiyle kuşatmadan kurtulmuştur.
İmparator I. Franz Joseph 1892 yılında Temeşvar'ın kale statüsünü kaldırmış, 1899 yılında da şehir etrafındaki tahkimatlar yıkılmaya başlamıştır.[11] Yerleşim, özellikle ticari ve bankacılık faaliyetler başta olmak üzere ekonomik merkez haline gelmiştir.[12]
1919'da Sırpların işgal ettiği Temeşvar, Trianon Antlaşması'yla (1920) Romanya'ya bırakıldı. Romanya cumhurbaşkanı Nikolay Çavuşesku'nun Aralık 1989'da devrilmesiyle sonuçlanan ilk olaylar Temeşvar'da başladı.
2016 yılında, 2021 Avrupa Kültür Başkenti seçildi.
İklim[değiştir | kaynağı değiştir]
 Temeşvar iklimi  | |||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Aylar | Oca | Şub | Mar | Nis | May | Haz | Tem | Ağu | Eyl | Eki | Kas | Ara | Yıl |
| En yüksek sıcaklık (°C) | 17,4 | 20,5 | 28,2 | 32,0 | 34,5 | 38,4 | 39,6 | 41,0 | 39,7 | 33,8 | 27,1 | 20,2 | 41,0 |
| Ortalama en yüksek sıcaklık (°C) | 2,3 | 5,6 | 11,9 | 17,6 | 22,8 | 25,7 | 27,8 | 27,6 | 24,0 | 18,1 | 10,3 | 4,2 | 16,5 |
| Ortalama sıcaklık (°C) | −1,6 | 1,2 | 5,8 | 11,2 | 16,3 | 19,4 | 21,1 | 20,4 | 16,5 | 11,0 | 5,6 | 0,8 | 10,6 |
| Ortalama en düşük sıcaklık (°C) | −4,8 | −2,3 | 1,2 | 5,8 | 10,1 | 13,4 | 14,6 | 14,3 | 11,2 | 6,2 | 2,1 | −1,7 | 5,8 |
| En düşük sıcaklık (°C) | −35,3 | −29,2 | −20 | −5,2 | −5 | 2,2 | 5,9 | 5,0 | −1,9 | −6,8 | −15,4 | −24,8 | −35,3 |
| Ortalama yağış (mm) | 40 | 36 | 37 | 48 | 65 | 76 | 64 | 50 | 40 | 39 | 48 | 50 | 593 |
| Kaynak: Deutscher Wetterdienst[13] | |||||||||||||
Kültür ve Eğitim[değiştir | kaynağı değiştir]
Bir kültür merkezi olan Temeşvar'da aralarında bir üniversitenin de (1945) bulunduğu çeşitli yükseköğretim kurumları, Rumen, Macar ve Alman asıllı sanatçılardan oluşan toplulukların oyunlar sahnelediği bir devlet tiyatrosu, bir devlet opera ve balesi, bir filarmoni orkestrası ve bir kütüphane vardır. Şehir merkezinden geçen, ulaşıma elverişli Bega Kanalının kıyıları boyunca parklar yer alır. Şehirdeki önemli yapılar arasında büyük Katolik katedrali (1736-73), 1791'de onarılan Sırp katedrali (1748) ve bugün bölge müzesi olarak kullanılan 14. yüzyıla ait bir saray sayılabilir.
Şehirde önemli oranda Macar azınlık yaşamaktadır.
Ekonomi[değiştir | kaynağı değiştir]
Aynı zamanda bir ticaret merkezi olan Temeşvar, özellikle II. Dünya Savaşı'ndan sonra hızla sanayileşmiştir. Şehirdeki fabrikalarda elektrik motorları ve elektrikli araçlar, kumaş, tarım makineleri ve araçları, kimyasal ve plastik maddeler, ayakkabı ve gıda maddeleri üretilir.
Resimler[değiştir | kaynağı değiştir]
-
Temeşvar, sokaklarında elektrikli lamba kullanan şehirler içinde Avrupa’da birinci, dünyada New York’tan sonra ikincidir. -
Zafer Meydanı -
Lloyd Sarayı -
Hotel Continental -
Hunyadi Kalesi -
Temeşvar Batı Üniversitesi -
Temeşvar Politeknik Üniversitesi -
Temeşvar Politeknik Üniversitesi spor sahası -
33 numaralı otobüs hattı -
17. yüzyılda Osmanlı Devleti zamanında Temeşvar Eyaleti sınırları
_-_IMG_01.jpg)
Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]
- ^ "Populaţia României pe localitati la 1 ianuarie 2016" (Rumence). INSSE. 6 Haziran 2016. 27 Ekim 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Ekim 2017.
- ^ "Timișoara". Encyclopedia Britannica. 20 Şubat 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Nisan 2023.
- ^ Vistai, András János. "Tekintő. Erdélyi helynévkönyv" (PDF). Adatbank. s. 1063. 28 Ocak 2021 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi.
- ^ Hațegan, Ioan; Boldea, Ligia; Țeicu, Dumitru (2006). Cronologia Banatului (PDF). II. Editura Banatul. ISBN 973-7836-56-1. 3 Eylül 2013 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi.
- ^ Munteanu, Ioan; Munteanu, Rodica (2002). Timișoara. Monografie. Timișoara: Editura Mirton. ISBN 973-585-650-6.
- ^ Serdaroğlu, Murat (2019). "XVI. Yüzyılda Osmanlı Hakimiyetinde Tımışvar Sancağı" (PDF). T.C. Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü-Doktora Tezi, 14. DergiPark. ss. 151-194. 31 Mart 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 31 Mart 2023.
- ^ Yusuf, Heper (2021). "Uzun Savaşlar Döneminden Bir Kesit: Erdel'in Temeşvar'ı Geri Alma Teşebbüsleri (1596-97)". Karadeniz İncelemeleri Dergisi, 30. DergiPark. ss. 429-450. 3 Mayıs 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Nisan 2023.
- ^ Bıyık, Ömer (2015). "1652-53 Tarihli Şer'iye Sicili'ne Göre Temeşvar (1596-97)". Karadeniz Araştırmaları, 45. DergiPark. ss. 233-251. 4 Nisan 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Nisan 2023.
- ^ Gökpınar, Bekir (2019). "Osmanlı Macaristan'ında Son Kale: Temeşvar'ın Osmanlı Hakimiyetinden Çıkması (1716)". T.C. Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü-Doktora Tezi. 54 (54). DergiPark. ss. 199 - 240. 12 Şubat 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Mart 2023.
- ^ ""History of German Settlements in Southern Hungary" by Sue Clarkson". 4 Şubat 1997 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Eylül 2009.
- ^ Glăvan, Ciprian (2013). "Defortificarea cetății Timișoara" (PDF). Analele Banatului, Arheologie–Istorie. XXI: 421-430. 16 Kasım 2021 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Nisan 2023.
- ^ "Istorie și urbanism". Timisoara-Info.ro. 3 Ekim 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ "Klimatafel von Temeswar (Temeschburg) / Rumänien" (PDF). Deutscher Wetterdienst (Almanca). Erişim tarihi: 23 Kasım 2016.
