Yaşamın evrimsel tarihi kronolojisi

Vikipedi, özgür ansiklopedi


Yaşamın evrimsel tarihi kronolojisi, gezegenimiz Dünya'daki yaşamın gelişmesini ve önemli başlıca olayları özetlemektedir (bkz: Organizma). Daha ayrıntılı bir açıklama için Yerküre tarihi ve Jeolojik devir maddelerine bakınız. Bu makalede verilen tarihler bilimsel kanıta dayalı tahminlerdir.

Evrim, biyolojide canlı popülasyonların kazandığı yeni özelliklerin nesillerden nesile aktarıldığı bir süreçtir. Evrimin uzun zaman süreçleri içinde yayılarak oluşumu, yeni türlerin kökenini ve biyolojik canlılığın oluşturduğu muazzam çeşitliliği açıklamaktadır. Günümüz canlı türleri ortak bir ata üzerinden birbirleriyle akraba olup milyarlarca yıl süren bir evrimin ve türleşmenin sonucu olarak meydana gelmiştir.

Basit kronoloji[değiştir | kaynağı değiştir]

Başlıca evrimsel gelişmelere genel bakış:

Basitleştirilmiş evrim kronolojisi
Dünya jeolojisinin evrimi
Başlıca önemli gelişimler


Yukarıdaki şemada gösterilen basitleştirilmiş evrim kronolojinde Dünya 4,5 milyar yıl yaşında olup, verilen tarihler aşağı yukarıdır.


Detaylı kronoloji[değiştir | kaynağı değiştir]

Hadean Devir[değiştir | kaynağı değiştir]

Günümüzden 3,8 milyar yıl ve öncesi

Zaman Gelişmeler Görsel
4,6 milyar yıl önce Gezegenimiz Dünya genç yaştaki Güneşimizin çevresindeki moleküler bulutsu diskin yoğunlaşması sonucu oluştu.[1]
4,5 milyar yıl önce Dev çarpışma hipotezine göre Ay, Dünya'nın Theia gezegeni ile çarpışması ve bu çarpışmada genç yaştaki Dünya'nın yörüngesine dağılan çok sayıda küçük Ay parçalarının tekrar birleşmesi sonucu oluştu.[2] Yeni oluşan Ay'ın çekim kuvveti, Dünya yörüngesinin dalgalanma eksenini dengeleyip sabitleştirerek yaşamın oluşması için gerekli koşulları hazırladı.[3]
4,1 milyar yıl önce Dünya'nın yüzeyi bir yerkabuğu oluşturabilecek kadar soğumaya başladı. Atmosfer ve okyanuslar oluşmaya başladı.[4] Derin okyanuslardaki levhalar boyunca polisiklik aromatik hidrokarbon oluşumları[5] ve demir sülfür sentezi, birbirleriyle rekabet eden organik bileşiklerin RNA Dünyasını oluşturmasına neden olmuş olabilir.
4,0 milyar yıl önce Bu dönemde geceleri gökyüzünde bir büyüklükte görünen gezegenimizin uydusu Ay, hâlâ çok yakın bir yörünge üzerinde Dünyamızın çevresinde dönmekte ve gezegenimiz üzerinde büyük bir çekim gücü oluşturarak bunun meydana getirdiği 305 m yükseklikteki gelgit dalgaları, tüm yeryüzü çevresinde denizlerden denizlere koşuşturmaktadır.

Bununla birlikte yeryüzü kasırga şiddetindeki rüzgarlar tarafından sürekli olarak sarsıntıya uğratılmakta ve yüksek voltajlı milyonlarca şimşek ve yıldırım içten içe atmosferi titretmektedir. Kaynayan okyanuslar, meteor çarpmaları, yüksek voltajlı şimşekler ve kuvvetli gelgit dalgaları gibi bu olağanüstü doğa şartların ve etkenlerin evrimsel süreçlere ve cansız maddeden canlılığın oluşmasına önayak olduğu düşünülmektedir (bkz: Miller deneyi).

4,5 - 3,5 milyar yıl önce En erken yaşam, muhtemelen kendi kendileri kopyalayabilen RNA molekülerinden oluşarak görülmeye başladı.[6][7] Doğal seçilimin replikasyon için daha uygun olan molekülleri tercih etmesi yüzünden kısa bir süre sonra bu organizmaların replikasyonu rekabet ile sonuçlanıp enerji, yaşama uygun mekanlar ve küçük yapı taşları gibi tükenmeye başlayan kaynaklara daha çok ihtiyaç duyulmaya başladı. DNA molekülleri, daha sonra ana replikasyonlar ve ilkel genomlar, kendilerine istikrarlı bir fiziksel ve kimyasal ortam sağlayan elverişli kapalı membranlar içinde gelişmeye başladığında bu süreçleri devralarak ilk proto-hücreleri (ön hücre) oluşturdular.[8][9][10]
3,9 milyar yıl önce Geç Dönem Ağır Bombardıman ve iç gezegenlerde gerçekleşen sayısız meteor çarpma olaylarının zirve yaptığı dönem. Sürekli devam eden bu çarpışmalar ve meydana gelen düzensiz bozunumlar, bu noktaya kadar evrilebilmiş olan her türlü yaşamı muhtemelen yok etmiş veya bazı erken termofil mikroplar yeryüzünün altında okyanus tabanlarındaki sıcak hidrotermal bacalarda hayatta kalmış;[11] ya da yaşam başka bir yerden bir meteorit tarafından Dünya'ya taşınmış olabilir.[12]
3,9 - 2,5 milyar yıl önce Prokaryotlara benzeyen hücreler görünmeye başlamıştır.[13] Bu ilk organizmalar kemoototrof olup bir karbon kaynağı olarak karbondioksit kullanıyor ve inorganik maddeleri yükseltgenip enerji elde edebiliyorlardı. Daha sonra prokaryotlar, glikoz gibi organik maddelerdeki enerjiyi serbest bırakan bir dizi kimyasal tepkimelerle glikoliz geliştirdiler ve ATP kimyasal bağları içinde biriktirmeye başladılar. Glikoliz (ve ATP) bu güne kadar değişmemiş bir şekilde hemen hemen bütün organizmalarda kullanılmaya devam etmektedir.[14][15]

Arkeyan Devir[değiştir | kaynağı değiştir]

Günümüzden 3,8 - 2,5 milyar yıl önce

Zaman Gelişmeler Görsel
3,5 milyar yıl önce Son evrensel atanın yaşadığı dönem,[16][17] bu dönemde bakteriler ile arkeler gitgide farklılaşarak birbirlerinden ayrılmaya başlar.[18]

Bakteriler, başlangıçta oksijen üretiminin olmadığı ilkel fotosentez şekilleri geliştirdiler.[19] Bu organizmalar, hemen hemen bütün organizmalar tarafından hâlâ günümüzde de kullanılan protonlardaki elektrokimyasal bir gradyan değişiminden yararlanarak ATP üretmeye başlarlar.

3,4 milyar yıl önce Fosil katmanlarında metabolizma için kükürt bileşikleri kullanan ilk mikrofosil mikro organizmalar görünür.[20][21]
3,0 milyar yıl önce Fotosentez yapabilen siyanobakteriler evrildi; bu bakteriler indirgeyici madde olarak H2O kullandıklarından bu şekilde atık madde olarak oksijen meydana getirebiliyorlardı.[22] Fotosentez sonucu meydana gelen bu oksijen ise başlangıçta okyanuslarda çözülü hâlde bulunan demiri oksitleyerek demir cevherinin oluşmasına yol açıyordu.

Oksijen seviyesi atmosfer yüzeyinde gitgide artarak birçok bakteri için zehirli olabilecek bir konsantrasyona ulaştı ve büyük çaplı bir çevresel değişime neden olan Oksijen felaketine yol açtı.[23]

Proterozoik Devir[değiştir | kaynağı değiştir]

Günümüzden 2,5 milyar yıl ile 542 milyon yıl önce

Zaman Gelişmeler Görsel
2,5 milyar yıl önce Siyanobakterilerin oksijenli fotosentez yapmaya başlamaları sonucu meydana gelen Büyük oksidasyon olayı, Dünya'nın atmosferinde küresel değişimlerin oluşmasına yol açtı.[22] Bu, yeryüzünde ilk kez bol miktarda bulunan serbest oksijenin okyanuslarda çözünmüş hâlde bulunan demirle tepkimeye girerek birlikte çökmelerine, emilerek okyanusların demirden temizlenmesine ve zengin bir oksijen içeriğine sahip bir atmosferin oluşmasına neden oldu.[24]
2,0 milyar yıl önce Fosil kayıtlarda Acritarch mikro fosillerinin çeşitlenmeye ve yayılmaya başlamasının görülmesi.[25]

Bu küçük organik fosillerin çeşitlenip yayılmaları, avcıların ortaya çıkışı, Kartopu dünya ve Kambriyen patlaması gibi önemli ekolojik olayları yansıttığı düşünülmektedir.[26]

~1,85 milyar yıl önce Ökaryotik hücrelerin görünmeye başlaması. Ökaryotlar, tek çekirdekli hücreler olup membrana bağlı olan ve çeşitli işlevler gören organellere sahiptir. Bu organeller, muhtemelen fagositoz yoluyla birbirlerini karşılıklı olarak yutan prokaryotlardan türemiştir.[27][28]

Simbiyogenez teorisine göre, mitokondri veya kloroplast gibi bazı organeller, siyanobakterilerin prokaryotlar tarafından yutulup birbirleriyle simbiyoz ilişkiye girmeleri sonucu oluşmuştur.[29][30]

1,40 milyar yıl önce Stromatolit çeşitliliğinde büyük bir artışın görülmesi.
~1.20 milyar yıl önce Kırmızı alglerle birlikte Eşeyli üremenin ilk olarak görülmesi evrimleşme hızının önemli ölçüde artmasına yol açtı.[31]
1,20 milyar yıl önce Basit çok hücreli organizmaların evrimi. Bu basit çok hücreli organizmalar, çoğunlukla sınırlı karmaşıklığa sahip olup bir araya gelerek hücre kolonileri oluşturuyorlardı. Bu dönemde ilk çok hücreli organizma olan kırmızı algler evrilmiştir.
1,10 miyar yıl önce Eşeyli ve eşeysiz çoğalabilen, iki kamçılı ve iri çekirdekli, stigmaya sahip ilk ateşrengi alglerin görülmesi (dinoflagellates).
1,0 milyar yıl önce Altın su yosunu olarak da bilinen ilk Vaucheria sarı-yeşil alglerin ortaya çıkışı (daha önce: Palaeovaucheria).
750 milyon yıl önce Tek hücreli olmalarına rağmen, çok hücrelilerde görülen yaşamsal işlevlerin birçoğunu yapabilen ve çoğu türlerinin hem hayvan hem de bitki özelliği gösterebildiği ilk protozoaların (bir hücreliler) görülmesi.
850–630 milyon yıl önce Kartopu dünya adı verilen küresel bir buzullaşma olayının görülmesi[32][33] Bu olayın, canlılarda biyoçeşitliliği ve evrimleşme hızını artırdığı ya da azalttığı konusunda farklı görüşler mevcuttur.[34][35][36]
580–542 milyon yıl önce Her ne kadar birbirleriyle olan yakınlık dereceleri hâlâ bir tartışma konusu olsa da fosil kayıtlarda ilk büyük, karmaşık ve çok hücreli organizmaları temsil eden Edikara faunasına ait canlıların görünüşleri.[37]
580–500 milyon yıl önce Kambriyen patlamasına ait fosil kayıtlarda günümüz modern hayvan şubelerinin çoğunun görünmeye başlaması.[38][39]
580–540 milyon yıl önce Atmosferdeki oksijen birikimleri, ozonosferin ve ozon tabakasının oluşumunu sağladı.[40] Ozon tabakası mor ötesi ultraviyole ışınları engellediği için bu durum canlılığın sudan karaya çıkışlarına imkân tanıdı.[40]
560 milyon yıl önce İlk mantarların görünmesi (fungi).
550 milyon yıl önce Fosil kayıtlarda ilk taraklılar (Ctenophora), süngerler (Porifera) ve mercanların (anthozoa) (koral & deniz laleleri) görülmeye başlaması.

Fanerozoik Devir[değiştir | kaynağı değiştir]

Paleozoik Zaman[değiştir | kaynağı değiştir]

Mezozoik Zaman[değiştir | kaynağı değiştir]

Senozoik Zaman[değiştir | kaynağı değiştir]

Konuyla ilgili yayınlar[değiştir | kaynağı değiştir]

Ayrıca bakınız[değiştir | kaynağı değiştir]

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

  1. ^ Klahr, Hubert (2006). "Planet Formation". Cambridge University Press. ss. 25. ISBN 0521860156. 
  2. ^ Planetary Science Institute page 8 Haziran 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. on the Giant Impact Hypothesis. Hartmann and Davis belonged to the PSI. This page also contains several paintings of the impact by Hartmann himself.
  3. ^ "Because the Moon helps stabilize the tilt of the Earth's rotation, it prevents the Earth from wobbling between climatic extremes. Without the Moon, seasonal shifts would likely outpace even the most adaptable forms of life." Making the Moon 20 Kasım 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Astrobiology Magazine. (URL accessed on August 7, 2010)
  4. ^ "However, once the Earth cooled sufficiently, sometime in the first 700 million years of its existence, clouds began to form in the atmosphere, and the Earth entered a new phase of development." How the Oceans Formed 5 Şubat 2005 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (URL accessed on January 9, 2005)
  5. ^ *The 'PAH World' 17 Temmuz 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
  6. ^ Gilbert, Walter (Şubat 1986). "The RNA World". Nature. 319 (6055). s. 618. Bibcode:1986Natur.319..618G. doi:10.1038/319618a0. 
  7. ^ Joyce, G.F. (2002). "The antiquity of RNA-based evolution". Nature. 418 (6894). ss. 214-21. doi:10.1038/418214a. PMID 12110897. 
  8. ^ Hoenigsberg, H. (Aralık 2003). "Evolution without speciation but with selection: LUCA, the Last Universal Common Ancestor in Gilbert's RNA world". Genetic and Molecular Research. 2 (4). ss. 366-375. PMID 15011140. 24 Eylül 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Ağustos 2008. (also available as PDF 16 Ekim 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.)
  9. ^ Trevors, J. T. and Abel, D. L. (2004). "Chance and necessity do not explain the origin of life". Cell Biol. Int. 28 (11). ss. 729-39. doi:10.1016/j.cellbi.2004.06.006. PMID 15563395. 
  10. ^ Forterre, P., Benachenhou-Lahfa, N., Confalonieri, F., Duguet, M., Elie, C. and Labedan, B. (1992). "The nature of the last universal ancestor and the root of the tree of life, still open questions". BioSystems. 28 (1-3). ss. 15-32. doi:10.1016/0303-2647(92)90004-I. PMID 1337989. 
  11. ^ Steenhuysen, Julie (May 21, 2009). "Study turns back clock on origins of life on Earth". Reuters.com. Reuters. Retrieved May 21, 2009.
  12. ^ " Between about 3.8 billion and 4.5 billion years ago, no place in the solar system was safe from the huge arsenal of asteroids and comets left over from the formation of the planets. Sleep and Zahnle calculate that Earth was probably hit repeatedly by objects up to 500 kilometers across" Geophysicist Sleep: Martian underground may have harbored early life 10 Ekim 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (URL accessed on January 9, 2005)
  13. ^ Carl Woese, J Peter Gogarten, "When did eukaryotic cells (cells with nuclei and other internal organelles) first evolve? What do we know about how they evolved from earlier life-forms? 13 Ekim 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi." Scientific American, October 21, 1999.
  14. ^ Romano, AH; Conway, T. (1996). "Evolution of carbohydrate metabolic pathways". Res Microbiol. 147 (6-7). ss. 448-55. doi:10.1016/0923-2508(96)83998-2. PMID 9084754. 
  15. ^ Knowles JR (1980). "Enzyme-catalyzed phosphoryl transfer reactions". Annu. Rev. Biochem. 49 (1). ss. 877-919. doi:10.1146/annurev.bi.49.070180.004305. PMID 6250450. 
  16. ^ Doolittle, W. Ford (February, 2000). Uprooting the tree of life. Scientific American 282 (6): 90–95.
  17. ^ Nicolas Glansdorff, Ying Xu & Bernard Labedan: The Last Universal Common Ancestor : emergence, constitution and genetic legacy of an elusive forerunner. Biology Direct 2008, 3:29.
  18. ^ Hahn, Jürgen (1986). "Traces of Archaebacteria in ancient sediments". System Applied Microbiology. 7 (Archaebacteria '85 Proceedings). ss. 178–83. 
  19. ^ Olson JM (Mayıs 2006). "Photosynthesis in the Archean era". Photosyn. Res. 88 (2). ss. 109-17. doi:10.1007/s11120-006-9040-5. PMID 16453059. 
  20. ^ Allwood, Abigail (2009). "Controls on development and diversity of Early Archean stromatolites". Proceedings of the National Academy of Sciences. Cilt 106. ss. 9548-9555. doi:10.1073/pnas.0903323106. 
  21. ^ For a description of the method used to establish this date, see J. William Schopf, Cradle of Life: The Discovery of Earth's Earliest Fossils, Princeton U. Press, 1999. pp. 87-89 and Fig. 3.9. The remarkable precision was possible because the fossils were sandwiched between lava flows that could be precisely dated from embedded zircon crystals.
  22. ^ a b Buick R (Ağustos 2008). "When did oxygenic photosynthesis evolve?". Philos. Trans. R. Soc. Lond., B, Biol. Sci. 363 (1504). ss. 2731-43. doi:10.1098/rstb.2008.0041. PMC 2606769 $2. PMID 18468984. 
  23. ^ Dole, M. (1965). "The Natural History of Oxygen". The Journal of General Physiology 49 (1): 5. doi:10.1085/jgp.49.1.5. PMC 2195461[ölü/kırık bağlantı]. PMID 5859927 15 Mayıs 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
  24. ^ Jeolojik Etken Olarak İnsan, Hüseyin Çelebi F.Ü., Müh. Fak. 23 Kasım 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Jeoloji Mühendisliği Bölümü, Elazığ
  25. ^ DOI:10.1038/nature08793
  26. ^ Bengtson, S. (2002). Origins and early evolution of predation Kowalewski, M., and Kelley, P.H. (Ed.). "The fossil record of predation. The Paleontological Society Papers 8" (PDF). The Paleontological Society. ss. 289- 317. 30 Ekim 2019 tarihinde kaynağından (Free full text) arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Kasım 2011. 
  27. ^ Knoll, Andrew H. (2006). "Eukaryotic organisms in Proterozoic oceans". Philosophical Transactions of the Royal Society of London, Part B. 361 (1470). ss. 1023-38. doi:10.1098/rstb.2006.1843. PMC 1578724 $2. PMID 16754612. 
  28. ^ Fedonkin, M. A. (Mart 2003). "The origin of the Metazoa in the light of the Proterozoic fossil record" (PDF). Paleontological Research. 7 (1). ss. 9-41. doi:10.2517/prpsj.7.9. 26 Şubat 2009 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Eylül 2008. 
  29. ^ Margulis L, Bermudes D (1985). "Symbiosis as a mechanism of evolution: status of cell symbiosis theory". Symbiosis. Cilt 1. ss. 101-24. PMID 11543608. 
  30. ^ de la Cruz F, Davies J (2000). "Horizontal gene transfer and the origin of species: lessons from bacteria". Trends Microbiol. 8 (3). ss. 128-33. doi:10.1016/S0966-842X(00)01703-0. PMID 10707066. 
  31. ^ "Nicholas J. Butterfield, "Bangiomorpha pubescens n. gen., n. sp.: implications for the evolution of sex, multicellularity, and the Mesoproterozoic/Neoproterozoic radiation of eukaryotes"". 7 Mart 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Kasım 2011. 
  32. ^ Hoffman, P.F. (28 Ağustos 1998). "A Neoproterozoic Snowball Earth". Science. 281 (5381). ss. 1342-6. Bibcode:1998Sci...281.1342H. doi:10.1126/science.281.5381.1342. PMID 9721097. 25 Eylül 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Mayıs 2007.  Full online article (pdf 260 Kb) 24 Eylül 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
  33. ^ Kirschvink, J.L. (1992). "Late Proterozoic low-latitude global glaciation: The snowball Earth". Schopf, JW, and Klein, C. (Ed.). The Proterozoic Biosphere: A Multidisciplinary Study (PDF). Cambridge University Press, Cambridge. ss. 51-52. 9 Eylül 2014 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Kasım 2011. 
  34. ^ "Arşivlenmiş kopya" (PDF). 10 Eylül 2008 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Kasım 2011. 
  35. ^ Corsetti, F.A. (15 Nisan 2003). "A complex microbiota from snowball Earth times: Microfossils from the Neoproterozoic Kingston Peak Formation, Death Valley, USA". Proceedings of the National Academy of Sciences. 100 (8). ss. 4399-4404. doi:10.1073/pnas.0730560100. PMC 153566 $2. PMID 12682298. 15 Mart 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Haziran 2007. 
  36. ^ Corsetti, F.A. (2006). "The biotic response to Neoproterozoic Snowball Earth". Palaeogeography, Palaeoclimatology, Palaeoecology. 232 (232). ss. 114-130. doi:10.1016/j.palaeo.2005.10.030. 
  37. ^ Narbonne, Guy (Haziran 2006). "The Origin and Early Evolution of Animals". Department of Geological Sciences and Geological Engineering, Queen's University. 17 Temmuz 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Mart 2007. 
  38. ^ "The Cambrian Period". 18 Ocak 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Kasım 2011. 
  39. ^ "The Cambrian Explosion – Timing". 7 Mart 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Kasım 2011. 
  40. ^ a b "Formation of the Ozone Layer". 28 Ağustos 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Kasım 2011. 

Dış bağlantılar[değiştir | kaynağı değiştir]

"https://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Yaşamın_evrimsel_tarihi_kronolojisi&oldid=30386544" sayfasından alınmıştır