Yakutça
Vikipedi, özgür ansiklopedi
| Yakutça | |
|---|---|
| Саха тыла Saha tıla | |
| Ana dili olanlar | Rusya |
| Konuşan sayısı | 450.140 kişi (2010)[1] |
| Dil ailesi | Türk dilleri
|
| Resmî durumu | |
| Resmî dil |  Rusya |
| Dil kodları | |
| ISO 639-2 | sah |
| ISO 639-3 | sah |
 Yakutça | |
Yakutça veya Sahaca (Saqa tıla), Saha Türklerinin konuştuğu dildir. Çuvaşça ile birlikte Türkçenin toplam 2 lehçesinden biridir.[2] Türk dillerinin Sibirya grubuna bağlı dil 450.140 kişi tarafından konuşulur. Ayrıca Taymir Yarımadası'nın doğusunda yaşayan halkların ticaret dilidir (Ruslar hariç). Konuşucuların çoğunluğu Rusya'ya bağlı Yakutistan'da yaşar.
Sahaca (Yakutça) bazı tümceler[değiştir | kaynağı değiştir]
- Olorbuttâğar ülelêbit orduk = Çalışmak oturmaktan daha iyi(dir).
- Min ubayım saha oskuolatıgar bâr = Benim abim Yakut okulundadır.
- Bihigi at mïnen barıahpıt = Biz at(a) binip gideceğiz.
- Haydah oloroğut? = Nasılsınız? ("Nasıl yaşıyorsunuz?")
- En olus türgennik sanarağın = Sen çok hızlı konuşuyorsun.
- Min sahalıı kıratık öydüübün = Ben Yakutça biraz anlarım.
- Bihigi sarsıarda erde turabıt = Biz sabahleyin erken kalkarız.
- Ol oğo tüün ıtıır = O çocuk gece(leri) ağlar.
- Miehe sıttık hâta uonna holuoha nâda = Bana yastık kılıfı ile galoş gerek.
- Bu son sieğe olus kılgas = Bu ceket(in) yen(leri) çok kısa.
- En ubayın hanna üöreneriy? = Senin abin nerede okuyor?
Dil Bilgisi[değiştir | kaynağı değiştir]
İsimler[değiştir | kaynağı değiştir]
İsimlerin tekil ve çoğul halleri vardır. Bir sözcüğü çoğul yapmak için genelde /-lar/ son ekinden yararlanılır. Bu son ek sözcükteki ünlü ve ünsüz harflere göre -лар (-lar), -лэр (-ler), -лөр (-lör), -лор (-lor), -тар (-tar), -тэр (-ter), -төр (-tör), -тор (-tor), -дар (-dar), -дэр (-der), -дөр (-dör), -дор (-dor), -нар (-nar), -нэр (-ner), -нөр (-nör), veya -нор (-nor) hallerini alabilir. İsimlerde diğer Türk Dillerinde olduğu gibi cinsiyet ayrımı yoktur.
İsmin Hâlleri[değiştir | kaynağı değiştir]
| eye 'barış' | uot 'ateş' | |
|---|---|---|
| Yalın hâl | eye | uot |
| Belirtme | eyeni | uotu |
| Yönelme | eyeɣe | uokka |
| Bulunma | eyete | uotta |
| Ayrılma[a] | eyetten | uottan |
Adıllar[değiştir | kaynağı değiştir]
| Tekil | Çoğul | ||
|---|---|---|---|
| 1. şahıs | Yakutça: мин (min) | Yakutça: биһиги (bihigi) | |
| 2. şahıs | Yakutça: эн (en) | Yakutça: эһиги (ehigi) | |
| 3. şahıs | insan | Yakutça: кини (kini) | Yakutça: кинилэр (kiniler) |
| insan değil | Yakutça: ол (ol) | Yakutça: олор (olor) | |
Sahaca (Yakutça) rakamlar[değiştir | kaynağı değiştir]
| Eski Türkçe | Azerice | Türkçe | Çuvaşça | Saha (Yakut) |
|---|---|---|---|---|
| bir | bir | bir | pĕrre | biir |
| eki | iki | iki | ikkĕ | ikki |
| üç | üç | üç | vişşĕ | üs |
| tört | dörd | dört | tăvattă | tüört |
| beş | beş | beş | pillĕk | bies |
| altı | altı | altı | ulttă | alta |
| yeti | yeddi | yedi | şiccĕ | sette |
| sekiz | səkkiz | sekiz | sakkăr | ağis |
| tokuz | doqquz | dokuz | tăhhăr | toğus |
| on | on | on | vunnă | uon |
Sahaca, Kırgızca ve Türkçe karşılaştırmaları[değiştir | kaynağı değiştir]
Türkçede Eski Türkçe kökenli söz başlarındaki Y ile başlayan sözcükler Kırgızcada "C" sesi ile söylenirken Sahacada "S" olmuştur. Eski Türkçede "Y" olan bu imce zaman içinde Türk topluluklarında Y>C>S şeklinde değişime uğramıştır. Türkçe, Azerice, Türkmence, Özbekçe ve Uygurcada "Y" ile söylenirken Kazakistan'da "J", Kazakçada "C", Altayca, Hakasça ve Tıvacada "Ç", Sahacada ise bu imce "S" olmuştur.
| TÜRKÇE (Y) | KIRGIZCA (C) | SAHACA (S) | кыргызча | саха тыла | Türkçe Kiril harfli |
| Yıl | Cıl | Sıl | жыл | Сыл | йыл |
| Yağmur | Camgır | Samıır | жамгыр | cамыыр | яғмур |
| Yaka | Caka | Sağa | жака | саҕа | яка |
| Yalamak | Caloo | Salaa | жалоо | салаа | яламак |
| Yaş | Caş | Saas | жаш | саас | яш |
| Yaşdaş | Caştaş | Saastıı kihi | жашташ | саастыы киһи | яшдаш |
| Yat | Cat | Sit- | жат | сит | ят |
| Yedi | Ceti | Sette | жети | сэттэ | еди |
| Yel | Cel | Siel | жел | сиэл | ел |
| Yeni | Cañı | Saña | жаңы | саҥа | ени |
| Yeniden | Cañıdan | Sañattan | жаңыдан | саҥаттан | енидең |
| Yer | Cer | Sir | жер | сир | ер |
| Yumak (yıkamak) | Cuu- | Suuy- | жуу | сууй | юмак(йыкамак) |
| Yıldız | Cıldız | Sulus | жылдыз | сулус | йылдыз |
| Yirmi | Cıyırma | Süürbe | жыйырма | сүүрбэ | йирми |
| Yok (hayır) | Cok | Suox | жок | суох | ёк (хайыр) |
| Yol | Col | Suol | жол | суол | ёл |
| Yumurta | Cumurtka | Sımmııt | жумуртка | сымыыт | юмурта |
| Yumuşak | Cumşak | Sımnağas | жумшак | сымнаҕас | юмушак |
| Yüz | Cüz | Süüs | жүз | сүүс | йүз |
Yazı sistemi[değiştir | kaynağı değiştir]
Yakutça Kiril alfabesiyle yazılır: Modern Yakut alfabesi, 1939 yılında Sovyetler Birliği tarafından Rusçada bulunanlarla birlikte Ҕҕ, Ҥҥ, Өө, Һһ, Үү harflerinin de eklenmesiyle oluşturuldu.
Сахалыы сурук-бичигэ Saqalıı suruk-biçige (Yakut alfabesi)
| Harf | Söyleniş | UFA | Not | Türkçe Romanizasyon.[3] |
|---|---|---|---|---|
| А а | а | /a/ | A a | |
| Б б | бэ | /b/ | B b | |
| В в | вэ | /v/ | yalnızca Rusçadan alınan sözcüklerde bulunur[4] | V v |
| Г г | гэ | /ɡ/ | G g | |
| Ҕ ҕ | ҕэ | /ɣ, ʁ/ | Ğ ğ | |
| Д д | дэ | /d/ | D d | |
| Дь дь | дьэ | /ɟ/ | C c | |
| Е е | е | /e, je/ | yalnızca Rusçadan alınan sözcüklerde bulunur | Ye ye or e |
| Ё ё | ё | /jo/ | yalnızca Rusçadan alınan sözcüklerde bulunur | Yo yo |
| Ж ж | жэ | /ʒ/ | yalnızca Rusçadan alınan sözcüklerde bulunur | J j |
| З з | зэ | /z/ | yalnızca Rusçadan alınan sözcüklerde bulunur | Z z |
| И и | и | /i/ | İ i | |
| Й й | ый | /j, ȷ̃/ | Y y | |
| К к | кы | /k/ | K k | |
| Л л | эл | /l/ | L l | |
| М м | эм | /m/ | M m | |
| Н н | эн | /n/ | N n | |
| Ҥ ҥ | ҥэ | /ŋ/ | Ñ ñ | |
| Нь нь | ньэ | /ɲ/ | Ń ń | |
| О о | о | /o/ | O o | |
| Ө ө | ө | /ø/ | Ö ö | |
| П п | пэ | /p/ | P p | |
| Р р | эр | /ɾ/ | R r | |
| С с | эс | /s/ | S s | |
| Һ һ | һэ | /h/ | H h | |
| Т т | тэ | /t/ | T t | |
| У у | у | /u/ | U u | |
| Ү ү | ү | /y/ | Ü ü | |
| Ф ф | эф | /f/ | yalnızca Rusçadan alınan sözcüklerde bulunur | F f |
| Х х | хэ | /q~x/ | X x (Q q) | |
| Ц ц | цэ | /ts/ | yalnızca Rusçadan alınan sözcüklerde bulunur | S s (Ts ts) |
| Ч ч | че | /c/ | Ç ç | |
| Ш ш | ша | /ʃ/ | yalnızca Rusçadan alınan sözcüklerde bulunur | Ş ş |
| Щ щ | ща | /ɕː/ | yalnızca Rusçadan alınan sözcüklerde bulunur | Ş ş |
| Ъ ъ | кытаанах бэлиэ | /◌./ | yalnızca Rusçadan alınan sözcüklerde bulunur | " |
| Ы ы | ы | /ɯ/ | I ı | |
| Ь ь | сымнатар бэлиэ | /◌ʲ/ | Rusçadan alınan sözcüklerde bu harf kullanılırken Yakut kökenli sözcüklerde дь ve нь harfleri kullanılır | ' |
| Э э | э | /e/ | E e | |
| Ю ю | ю | /ju/ | yalnızca Rusçadan alınan sözcüklerde bulunur | Yu yu |
| Я я | я | /ja/ | yalnızca Rusçadan alınan sözcüklerde bulunur | Ya ya |
Ayrıca bakınız[değiştir | kaynağı değiştir]
- Yakutlar
- Dolganca
- Semyon Novgorodov – IPA'ya uyarlanmış ilk Yakut alfabesinin yaratıcısı.
Notlar[değiştir | kaynağı değiştir]
- ^ The Ablative suffix appears as -TAn following a consonant and -TTAn following a vowel. Clear examples of the former are ox 'arrow' → oxto 'from an/the arrow', oxtorton 'from (the) arrows'.
Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]
- ^ 2010 Rusya nüfus sayımı 27 Ocak 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.,
- ^ Türkçe, Edebiyat ve. "Dilin Kullanımdan Doğan Türleri - Lehçe, Şive, Ağız, Jargon, Argo Nedir?". 4 Haziran 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Ekim 2023.
- ^ Yuriy Vasiliev (Cargıstay) (1995). Türkçe—Sahaca (Yakutça) sözlük. Ankara: Atatürk kültür, dil ve tarih yürsek kurumu türk dil kurumu yayınları. s. 312. ISBN 975-16-0731-0.
- ^ Krueger, John R. (1962). Yakut Manual. Bloomington: Indiana U Press.
Sahaca karşılaştırmalı sözlükler[değiştir | kaynağı değiştir]
- Yuriy Vasiliev (Cargıstay) . Türkçe - Sahaca (Yakutça) Sözlük (Turkish- Sakha Dictionary). Ankara: Türk Dil Kurumu, 1995 . Orijinal yumuşak plastik cildinde. Cildi çok az yorgun. 312 s. 13x19 ISBN /
Dış bağlantılar[değiştir | kaynağı değiştir]
Özgür Ansiklopedi Vikipedi'nin Yakutça (sah) sürümü
 | Vikigezgin'de Sakha phrasebook ile ilgili gezi rehberi bulunmaktadır. |
Yakutça içerikler[değiştir | kaynağı değiştir]
- Sakha Open World - Орто Дойду -Orto Doydu 29 Aralık 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. - İnternet üzerinde Yakutçayı tanıtmak için kurulmuş, haber, şiir, müzik, forum ve videolar içeren site (Yakutça)
- Kyym.ru 11 Ekim 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. - Yakutistan haberler sitesi
- Sahaca - İngilizce Sözlük 9 Nisan 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- Mukayeseli Yakut Türkçesi ve Moğolca kelimeler9 Şubat 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- Yakut texts with Russian translations26 Temmuz 2004 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Kahramanlık şiirleri, peri masalları, efsane, atasözleri, vb.
- Sakhalyy suruk 27 Mart 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Saha Unicode fontları ve bilgisayar için klavye
- Sakhatyla.ru 27 Ekim 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. - Çevrimiçi Saha Türkçesi-Rusça, Rusça-Saha Türkçesi sözlük
- Saha Türkçesi-İngilizce Sözlük 9 Nisan 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- Saha Alfabesi 12 Şubat 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- Saha Yeri ve Saha Türkçesi
