Daruğa
Daruğa yä daruxaçı yä daruxa - tatar häm başqa törki, mongol illärendä türä, tatar xanı xärbi bulmağan wäkile. Mongol süzennän daruğa - ıru başlığı kilep çıqqan.
Daruğa, Mongol İmperiäsendä, Cüçi Olısında häm Qazan, Seber xanlıqlarında bilgele ber yünäleş töbäge.
16 yöz axırlarında – 18 yöz başlarında Urıs däwlätendä Tatar, Başqort häm başqa Törkilär yäşägän töbäklärgä nisbätle räweştä dä qullanışta bula (Qazan, Zöyä, Ufa öyäzlärendä).
Xanlıq märkäzennän mäğlüm ber yünäleştä urnaşqan bistä häm awıllarnı berläştergän, daruğa başlığına buysınğan töbäk. Qazan Xanlığı 5 taraf-yünäleşkä: Alat, Arça, Gäreç, Cöri, Nuğay daruğalarına bülänä. Nuğay daruğası belän Manğıt bäge, başqaları belän olısbäklär (daruğa bäkläre) idarä itkän. 18. yöz azaqlarına qädär Orenburg gubernası cirläreneñ dä Qazan, Nuğay, Seber, Usa daruğaları bülenüe mäğlüm.
Tarix
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]Altın Urda däwläteneñ säyäsi häm ictimaği tormışında basqaqlar belän daruxaçılar (daruxalar) zur urın totqannar. Basqaqlar xärbi xezmättä bulıp, xökümätneñ iminlegen saqlaw wazifasın ütägännär; daruxalarnıñ töp wazifaları isä yasaq cıyunıñ barışın küzätep toru bulğan.
Basqaqlar XIV yözneñ başında uq beterelsä, daruxaçılar äle darux-ölkälärneñ xäkimiät başlıqları sıyfatında Qazan xanlığında dä yäşäp häm eşläp kilgän. Yasaq cıyuda alarğa yärdämçeläre bulışqan; boların bitekçe dip yörtkännär. Xäyer, Cuçi Olısında bitekçe xäyran zur däräcäle keşe sanalğan. Bitekçe xan diwanında da bula, anısı baş bitekçe dip atalğan; annarı ulus sayın bitekçe bulıp, şaqtıy eşne änä şular başqarğan.
Ädäbiät
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]- Равил Фәхретдинов. ТАТАР ХАЛКЫ ҺӘМ ТАТАРСТАН ТАРИХЫ.
- Фёдоров-Давыдов Г. А. Общественный строй Золотой Орды. — М.: Издательство Московского университета, 1973. — С. 30—31.