Qıpçaq tele
| Qıpçaq tele | |
| Барлыкка килү урыны | Кыпчаклар |
|---|---|
| Тел типологиясе | агглютинатив тел |
| Сөйләшүчеләр саны | 0 кеше кеше |
| Телнең ЮНЕСКО статусы | үле тел[d] |
Qıpçaq tele - başta VIII-IX ğasırlarda kimäklär belän bergä İrtış häm Altayda yäşägän qıpçaqlarnıñ üle törki tele. IX ğasırda qıpçaqlar, oğuzlarnı qısrıqlap, Könbatışqa taba dalağa küçä. Alğa taba XI ğasırda kipçäklärneñ ber öleşe İdel aşa küçep kitä häm diñgez artı dalalarına urnaşa, peçeneglarnı, torqlarnı, bolğarlarnı, xazarnı häm başqa törki kavemnärne qısrıqlap, qısrıqlap çığara. Duna häm İdel tübänlekläre arasında yäşägän qıpçaqlar — polovtsı digän borınğı rus çığanaqlarında, ä Yevropa häm Vizantiä çığanaqlarında-qumannar. Alarnıñ tele fändä polovetskiy bularaq bilgele. Polovets tele XIV ğasırnıñ «Qumaniqus Kodeksı» digän yazma istälektä, ul missionerlar tarafınnan Qıpçaq telen öyränü häm Altın Urda xalqın xristianlıq belän tanışu öçen bilgelängän. Urta ğasırlarda başqa tanılğan Qıpçaq tele Üzäk Aziä, Kavkaz häm Priçernoyı diñgez dalasınnan äsir-qıpçaqlar näsele bulğan Misır mamlyuklarınıñ tele bula. Mamlek-Qıpçaq tele XIII — XV ğasırlarda yäşägän, anda ğäräp xatı belän yazılğan berniçä häykäl qalğan. XIII ğasırdan başlap Qıpçaq telläreneñ törle telläre Altın Urdada aralaşu telläre bulıp sanala (yazma telneñ role, läkin könyaqtan kilep çıqqan qarşılıqlar — Xorezm-törki häm soñraq Çağatay telläre). Qıpçaq tele qırımtatar, qaraim, qırımçaq, qaraçay-balqar, qumıq, noğay, qazaq, qaraqalpaq, tatar, seber-tatar, başqort) telläre törkeme nigezenä yattı. Qayber tel belgeçläre qıpçaq teleneñ tarqaluın ike öleşkä bülä — könbatış häm könçığış. Qıpçaq häm borınğı qırğız (Yenisey-qırğız) qäbiläläreneñ üzara xezmättäşlege näticäsendä barlıqqa kilgän könçığış çığanaq söyläm tibı IX ğasırda uq ayırım telgä räsmiläşterelä. Könçığış Qıpçaq tele könyaq altay (XI — XIV ğasır), fergan-qıpçaq häm qırğız telläre (XV ğasırdan) xronologik ezleklektä tarqala.]. Aldağı ğasırlarda könbatış qırpaq arealı idel buyı-qıpçaq (XIII ğasır), polovets-qıpçaq (XI — XIII ğasırlar) häm noğay-qıpçaq (XIV — XVI ğasırlar) xronologik ezleklelegendä tarqala.
İskärmälär
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]Çığanaqlar
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]- Э. Н., Благова Г. Ф. Мамлюкско-кыпчакский язык // Языки мира: Тюркские языки. — М.: Институт языкознания РАН, 1996. — С. 75—116. — (Языки Евразии). — ISBN 5-655-01214-6.
- Чеченов А. А. Половецкий язык // Языки мира: Тюркские языки. — М.: Институт языкознания РАН, 1996. — С. 110—116. — (Языки Евразии). — ISBN 5-655-01214-6.
- Тенишев Э. Р. Тюркоязычных древних памятников языки // Языки мира: Тюркские языки. — М.: Институт языкознания РАН, 1996. — С. 35—47. — (Языки Евразии). — ISBN 5-655-01214-6.
- Сравнительно-историческая грамматика тюркских языков. Региональные реконструкции / Тенишев Э. Р.. — М.: Наука, 2002. — С. 216—338, 736—737.