Boxara xanlığı

Boxara xanlığı üzbäkçä Buxoro xonligi 1501 — 1785
Başqala	Boxara
räsmi tel	üzbäkçä, tacikçä
Din	İslam
İdärä itü tärtibe	Monarxiä
Үрнәк: Карау • Бәхәс • Үзгәртү

Boxara xanlığı (üzbäkçä Buxoro xonligi) - 1501-1785 yıllarda märkäze Boxara belän bügenge Üzbäkstan, Tacikstan, Törekmänstan, könyaq Qazaqstan, tönyaq Äfğänstan bilämälärendä bulğan däwlät.

1501 yılda Şäybäni citäklägän küçmä üzbäklär qäbiläläre Timer däwläteneñ başqalası Sämärqand şähären basıp ala häm Maweranahrda Boxara xanlığına nigez sala. Çınnan da baştaraq Sämärqand däwlätneñ başqalası bulıp qalğan, tik 1533 yılda Ğöbäydulla xan idärä itkän çorda başqalası Boxarağa küçerelä.

Möxämmäd Şäybäni (1451—1510) Maweranahr häm Böyek Xorasan töbägen basıp ala. 1510 yılda Merw yanında İran şahı İsmail I Säfäwidkä ciñelä häm üterelä.

1533 yılda Ğöbäydulla xan başqalasın Boxarağa küçerä, däwlät Boxara xanlığı atala başlıy, cirle xalıqlar törkilär, qarluqlar, qıpçaq toqımnarı, miñlär, qoñıratlar, merkitlar, dulatlar qäbiläläre kilgän ilbasarları küçmä üzbäklär belän quşılalar, näq ciñgäm köçmä üzbäklär ataması xalıqqa yaña isemne birä - üzbäklär.

Qarluq tele (çağatay söyläme) kilgän törki küçmä söylämnäre belän quşıla häm üzbäk telenä äwerelä.

Şäybänilär Säfäwid däwlätenä qarşı Xorasan öçen häm Herat öçen suğışalar.

Abdulla II xan (1557-1598) berençe tapqır barlıq üzbäklär xanı bulıp telgä alına, ul küp mäçetlär, mädräsälär, kärwän-saraylarğa saldıra.

Abdulla II ulı Abdulämin xan üterelgännän soñ, Şäybäni näsele özelä.

Şäybäni näsele urınına Aştarxan näsele (1601-1756) täxetkä utıra. Aştarxan xannar Ästerxan xannarınnan çığalar.

Aştarxan näselennän çıqqan iñ kürenekle xan İmamquli (1611-1642) idärä itkän çorda Registan tözep beterelä.

Ğöbäydulla II (1701-1711) häm Abulfäiz (1711-1747) idärä itkän çorda däwlät zäğiflänä, näticädä manğıt dinastiäsennän Möxämmäd Räxim xan täxetkä utıra.

Aştarxan näsele urınına Manğıt näsele täxetkä utıra, bu dinastiä Oktäber İnqıylabına qädär xäkimlek itä.

1740 yılda İran xakime Nädir şah Maweranahrğa yaw belän kilü waqıtında Möxämmäd Xakim bi anıñ belän solıx kileşüen tözärgä mäcbür bula, ä ber ulı Möxämmäd Räxim bi Nädir şah belän berläşä.

1747 yılda Abulfäiz xannı ütergännän soñ, Möxämmäd Räxim bi xäkimiätkä kilä.

1758 yılda Möxämmäd Räxim bi ülgännän soñ, Daniälbi täxetkä utıra, läkin Boxara keşeläre aña qarşı baş kütärä, näticädä ulı Şahmorad (1785-1800) täxetkä utıra.

Şahmorad xäkimiätkä kilgäç, xan titulınnan baş tarta, ämir bulıp qalğan, şuñä kürä Boxara xanlığı Boxara ämirlegenä äwerelä.

• Бухара, ханство // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона : в 86 т. (82 т. и 4 доп.). — СПб., 1890—1907.
• Д. Ю. Арапов Бухарское ханство в русской востоковедческой историографии. М. Изд-во МГУ, 128 с., 1981.
• Н. Ханыков, «Описание Бухарского ханства» (СПб., 1843).
• Н. Ф. Бутенев, статьи о минеральных богатствах Б. («Горный Журнал», 1842);
• П. Савельев, «Бухара в 1835 г., с присоединением известий обо всех европейских путешественниках, посещавших этот город до 1835 г.» (СПб., 1836);
• A. Lehmann’s, «Reise nach Buchara und Samarkand in 1841—42» (СПб., 1852, 17 т., «Beitr ä ge zur Kentniss des russ. Reiches»);
• А. Попов, «Сношения России с Хивой и Бухарой при Петре Великом» («Записки Императорского Русского географического общества», кн. 9, 1853); «О Шегри-Себзкой области Б. ханства» («Известия Императорского Русского географического общества», 1865); «Бухарский эмир и его подданные» («Известия Императорского Русского географического общества», 1866);
• Львов, «Ханство Бухарское» («Современная Летопись», 1868, № 22);