Nobel büläge

Nobel büläge (Нобель бүләге) — fänneñ meditsina häm fiziologiä, fizika, ximiä, ädäbiät häm solıx ölkälärendä birelä torğan dönyanıñ iñ möhim büläge. Ekonomika ölkäsendäge büläk 1968 yılda Şvetsiä üzäk bankı tarafınnan Alfred Nobel istälegenä bağışlap birelä. Berençe tapqır Nobel büläge 1901. yılda birelä başlıy. Nobel Solıx büläge küp belgeçlär tarafınnan säysi yaktan yoğıntığa birelgän dip täñqitlänä. Solıx bülägennän qala, Nobel büläkläre Stockholm şähärendä yıl sayın 10. Dekäberdä, Alfred Nobelneñ ülgän könendä tapşırıla. Härber büläk aluçı, ğädät buyınça, cıyılğan qunaqlar aldında leksiä belän çığış yasarğa tieş.

Nobel üzeneñ baylığınıñ 94%, yäğni 31 Şved kronasın, fondqa tapşıra. Nobel'neñ qaldırğan wasiäte tübändägedän ğibärät:

Minnnän qalğan mölkät tübändägeçä faydalanırğa tieş: Kapital minem wasiät idäräçeläre tarafınnan saqlıy xissiälärgä salınırğa tieş häm alar fondnı täşkil itä. Şul fondtağı aqçanıñ protsentları yıl sayın büläk formasında üzkän yıl eçendä keşelelelek öçen iñ zur fayda kitergän ahellärgä taratılırğa tieş. Äytelgän prosent biş öleşkä bülenergä tieş, wä şul öleşlar tübändägeçä tapşırıla: ber öleşe - fizikä ölkasenä qarağan iñ möhim açış yasawçığa yäki uylap tabuçığa; ber öleşe - ximiägä qarağan iñ zur açış yäki alğarış yasawçığa; ber öleşe - fiziologiä vä meditsina ölkäsendä yasalğan ıñ zur açış yasawçığa; ber öleşe - matur ädäbiätneñ idealistik yünäleşenä qarağan iñ aldınğı avtorğa; ber öleşe - millätlär arasında duslıq mönäsäbätläre, ärme sanın kimetü, häm solıx kongressların oyıştıru ölkälärendä iñ zur eş başqaruçıga. Fizika häm ximiä ölkäsendäge büläklärne Şved Fännär Akademiäse; fiziologiä häm meditsina büläklären Stockholm'da urnaşqan Caroline İnstitutı; matur ädäbiät bülägen Stockholm Akademiäse, häm Solıx bülägen - Norvegiä Storting saylağan biş keşe komitetı bilgelärgä tieş. Min şunı belderäm, büläkne birgändä bülaklänüçeneñ milläte qaralırğa tieş tügel, in layıqlısına berlergä tieş, Skandinaviä keşe bulu-bulmawı möhim tügel.

Tieşle komitetlar Nobel büläge laureatların Öktäber ayında iğlan itä. Şunnan soñ, bülaklär tantanalı räweştä 10. Dekäberdä tapşırıla. Sönğı yıllarda banket Stockholm Şähär Sarayında ütä.

Büläk maksimum öç laureatqa birelä ala. Härber büläk altın medaldän, diplom häm aqçadan tora. Xäzerge waqıtta aqçalata büläkneñ zurlığı - $1 million çaması.

Alfred Nobelneñ büläkne matemtiklarğa birmäw mäs'äläse buyınça törle fikerlär yöri. Nobel wasiäte praktik açışlar turında süz yörtä, ä matematika isä, praktik fännär rätenä kermi. İkençe säbäbe - 20. yöz başında Şvetsiädä inde matematika ölkäsendä zur bülakneñ buluı. Şulay uq, legenda räweşendä, Nobel xatınınıñ ber matematik belän bulğan mäxäbbäte atalsa da, bu legenda çınğa aşuı mömkin tügel, çönki Nobel berqayçan da öylänmägän bulğan.^[1]

• Maria Skłodowska-Curie: Fizika 1903, radionurlanış açışı öçen; Ximiä 1911, çista radiumnı ayırğan öçen
• Linus Pauling: Ximiä 1954, hibrid orbital teoriä öçen; Solıx 1962, atom-töş sınawlarnı tuqtatu öçen alıp barğan köräşe öçen;
• John Bardeen: Fizika 1956, tranzistornı uylap tabu; Fizika 1972, ütäütkäröçänlek teoriäse (BCS teoriäse) öçen;
• Frederick Sanger: Ximiä 1958, insulin molekulasının strukturasın açqan öçen; Ximiä 1980, virus nukleotidın tärtipkä kertü öçen.

Tarixta Curie ğäiläse biş Nobel bülägen alğan:

• Maria Skłodowska-Curie, Fizika 1903 häm Ximiä 1911
• Xäläl cefete Pierre Curie, Fizika 1903
• Qızları Irène Joliot-Curie, Ximiä 1935
• Kiäwläre Frederic Joliot-Curie, Ximiä 1935

1. ↑ The Nobel Prize Internet Archive. "Why Is There No Nobel Prize in Mathematics?". almaz.com. October 24, 2007 тикшерелгән.

• Nobel büläge (ingl)
• Norwegiä Nobel Institutı (ingl)