Arap masjidi

Masjid
Arap masjidi turkcha: Arap Camii
Oʻng tarafda joylashgan shodirvon bilan masjidning umumiy koʻrinishi
Mamlakat	Turkiya
Istanbul	Beyoʻgʻlu tumani
Manzil	Qorakoʻy mahallasi, Galata
Koordinatalar	41°01′27.552″N 28°58′15.744″E / 41.02432000°N 28.97104000°E / 41.02432000; 28.97104000
Yoʻnalishi	sunniy
Meʼmoriy uslub	gotika
Binokorlik	1323—1325
Minoralar soni	1
Minoralar soni	1
Holati	amaldagi
Arap masjidi Vikiomborda

Arap masjidi (turkcha: Arap Camii) – Turkiyaning Istanbul shahri, Qorakoʻy mahallasida joylashgan masjid. Bino dastlab 1325-yilda Dominikan rohiblari tomonidan Avliyo Paulga bagʻishlab Rim-katolik cherkovi sifatida 1233-yilda qurilgan oldingi ibodatxona yaqinida yoki tepa qismida qurilgan (italyancha: San Paolo)^[1]. Usmonlilar imperiyasi davrida masjidning tuzilishiga birmuncha oʻzgartirishlar kiritilgan boʻlsa-da, ushbu masjid Istanbulda saqlanib qolgan, oʻrta asrlarda gotika uslubida yaratilgan yagona inshoot hisoblanadi.

Cherkov 1475—1478-yillarda Usmonlilar imperiyasi tomonidan Sulton Mehmed II Fotih davrida masjidga aylantirilgan va Galata masjidi nomi bilan mashhur boʻlgan. Keyinchalik, bino Sulton Boyazid II tomonidan 1492-yilda ispan inkvizitsiyasidan qochib, Istanbulning Galata mahallasiga (shuning uchun uning hozirgi nomi Arab masjidi) joylashib olgan al-Andaluslik musulmon qochqinlarga berilgan.

Arap masjidi Istanbulning Beyogʻlu tumani, Qorakoʻy (oʻrta asr Galatasi) mahallasi, Oltin Shoxning shimoliy qirgʻoqlaridan unchalik uzoq boʻlmagan Galata Mahkemesi Sokak hududida joylashgan. Masjidning atrofi hunarmandchilik doʻkonlari bilan oʻralgan.

VI asrda masjid oʻrnida Avliyo Irenga bagʻishlab qurilgan boʻlishi mumkin boʻlgan Vizantiya cherkovi mavjud boʻlgan^[2]. Hozirgi kunda yodgorlik devorining faqatgina bir qismigina saqlanib qolgan^[2].

717—718-yillarda Umaviylar shahzodasi va general Maslama ibn Abdulmalik tomonidan Konstantinopolning ikkinchi bor arablar tomonidan qamal qilinishi vaqtida ushbu hududda masjid qurilgan boʻlishi mumkinligi haqida bir qancha afsonalar mavjud^[3][4]. Usmonli yilnomachilari bu joyni Maslama ibn Abdulmalikning dafn etilgan joyi, qabri, shuningdek, masjid deb taʼriflaganlar^[5], lekin ular ikkinchi arab qamalini bir avlod oldingi arablarning birinchi qamali bilan aralashtirib yuborishgan va masjid qurilishini taxminan 686-yilda qurilgan deb notoʻgʻri talqin qilishgan^[3][6][7][8].

1233-yilda toʻrtinchi salib yurishidan keyin barpo etilgan Konstantinopol Lotin imperiyasi (1204—1261) davrida ushbu cherkov Avliyo Paulga (San-Paolo) bagʻishlangan kichik ibodatxonaga aylantirilgan^[9].

1299-yilda dominikanlik rohib Guillaume Bernard de Sévérac cherkov yaqinidan uy sotib olgan va u yerda 12 ta rohib bilan birgalikda monastir tashkil qilgan^[10]. 1307-yilda Vizantiya imperatori Andronikos II Palaiologos Konstantinopolda istiqomat qiluvchi dominikanliklarini Genuya Respublikasining chekka qismi – Peraga koʻchirgan^[11].

1325-yilda San-Paolo ibodatxonasining yaqinida yoki tepa qismida yangi, ancha kattaroq cherkov qurilgan^[12]. Shundan soʻng cherkov rasman San-Domenikoga bagʻishlangan^[13], biroq shunday boʻlsa-da, mahalliy aholi oʻzining qadimiy mazhabidan foydalanishda davom etgan^[14]. 1407-yilda Papa Gregory XII cherkovni saqlab qolishni taʼminlash maqsadida San-Paolo monastiriga tashrif buyuruvchilarga erkinlik beruvchi bir qancha qoidalarni qabul qilgan^[15].

Konstantinopol fathidan soʻng, Usmonli imperiyasi Genuya Respublikasiga taslim boʻlgan, buning natijasida oʻsha paytda turklar tomonidan „Mesa Domeniko“ nomi bilan tanilgan cherkov Respublika qoʻliga oʻtgan^[16], lekin 1475 va 1478-yillar orasida Usmonlilar imperiyasi sultoni Mehmed II Fotih tomonidan ushbu cherkovga kichik oʻzgartirishlar kiritilgan. Bir qancha qurilish ishlaridan soʻng bino masjidga aylantirilgan va Galata Camii (Galata masjidi) yoki Cami-i Kebir (Ulugʻ masjid) nomlari bilan mashhur boʻlgan. Cherkov masjidga aylantirilganidan keyin 1476-yilda rohiblar Galatadagi San-Pietro erkaklar monastriga, mehrobdagi barcha liboslar Genuyaga, arxivlar esa Feodosiyaga koʻchirilgan^[17].

XV asrning oxirlarida Sulton Boyazid II masjidni ispan inkvizitsiyasidan qochib, Istanbulga koʻchib kelgan ispaniyalik musulmonlarga (moriskolar) topshiradi. Shu sababli ham masjidning hozirgi nomi Arap Camii (Arab masjidi) deb ataladi^[18][19]. Sulton Mahmud III ham oʻz hukmronlik davrida binoni taʼmirlagan^[20].

1731-yilgi Buyuk Galata olovidan soʻng, 1734—1735-yillarda Mahmud I ning onasi Soliha Sulton^[21] binoni taʼmirlab, gotika uslubida qurilgan deraza va portalni Usmonli uslubiga oʻzgartirgan^[22]. 1808-yildagi navbatdagi yongʻindan soʻng, XIX asr oʻrtalarida Mahmud II ning qizi Adile Sulton masjidni yana taʼmirlagan va 1868-yilda hovlida shodirvon (namoz oʻqishdan oldin tahorat olish uchun buloq) qurdirgan^[23].

1913—1919-yillarda Giridli Hasanbey binoni qayta tiklagan^[24]. Masjidning yogʻoch pollarini almashtirish vaqtida u yerdan XIV asrning birinchi yarmidan XV asrning oʻrtalariga qadar boʻlgan bir nechta Genuya qabr toshlari topilgan va ular Istanbul arxeologiya muzeyiga keltirilgan^[24][25].

2010-yillar boshida masjidda keng qamrovli taʼmirlash ishlari olib borilib, 2013-yilda masjid toʻliq qurib bitkazilgan. Masjidga 715-yilda asos solinganligi toʻgʻrisidagi notoʻgʻri yozuvlar ham restavratsiya doirasida binoning old qismiga yozib qoʻyilgan.

Arap masjidi oʻsha davrdagi italyan cherkovlari namunalari asosida bunyod etilgan^[26]. Masjidning sharqiy qismi toʻrtburchak shaklda boʻlib, qoʻrgʻonlar bilan oʻralgan toʻrtburchak ziyoratgohga ega boʻlgan^[27].

Gotika uslubida yaratilgan portal, lansetli derazalar va koʻzga koʻrinib turadigan qoʻngʻiroqli minora (konussimon tom qoʻshilishi bilan minoraga aylantirilgan) binoni shahardagi Vizantiya cherkovlaridan ajratib turadi^[28].

Cherkovning uzun markaziy qismi yon tarafida bir qator ibodatxonalar yonma-yon joylashgan boʻlib, ularning har biri zodagon genuya oilasiga tegishli boʻlgan. Ulardan biri Bibi Maryamga, ikkinchisi esa Aziz Nikolayga bagʻishlangan^[29]. Umuman olganda, bino Italiyadagi Chieri va Finale Ligure cherkovlariga oʻxshab qurilgan^[30].

Masjidning yassi yogʻoch tom qismi va juda chiroyli uslubda ishlangan yogʻoch galereyalar 1913—1919-yillarda qayta tiklangan. Shu sababli bino balandligi qisqargan va u yerdan koʻplab genuya qabr toshlari topilgan^[31]. Aynan shu restavratsiya ishlari paytida mehrob yonidan bir qancha rasm qoldiqlari ham topilgan, ammo ular yana qayta koʻmib tashlangan^[32].

Binoning shimoliy qismida shodirvonli katta va chiroyli hovli mavjud.

Bugungi kunda Arap masjidi Galatadagi eng katta masjid hisoblanadi. Shuningdek, bino gotika uslubida bunyod etilganligi hamda cherkov qoʻngʻirogʻiga ega ekanligi bilan ham shaharning eng qiziqarli masjidlardan biri hisoblanadi.

• 
  2013-yilda binoning old qismida Maslama ibn Abdulmalikning (715-yilda yaratilgani toʻgʻrisidagi xatolik bilan birga) masjidga qachon asos solinganligi yozilgan
• 
  Minoraning koʻrinishi, original holatda qoʻngʻiroq
• 
  Minoraning masjid hovlisi tomondan koʻrinishi
• 
  Masjid interyeri
• 
  Mehrob

• Canard, Marius (1926). "Les expéditions des Arabes contre Constantinople dans l'histoire et dans la légende" (fr). Journal Asiatique (208): 61–121. ISSN 0021-762X. http://gallica.bnf.fr/ark:/12148/bpt6k933084/f65. 
• Janin, Raymond. La Géographie Ecclésiastique de l'Empire Byzantin. 1. Part: Le Siège de Constantinople et le Patriarcat Oecuménique. 3rd Vol. : Les Églises et les Monastères (fr). Paris: Institut Français d'Etudes Byzantines, 1953. 
• Eyice, Semavi. Istanbul. Petite Guide a travers les Monuments Byzantins et Turcs (fr). Istanbul: Istanbul Matbaası, 1955. 
• Gülersoy, Çelik. A Guide to Istanbul. Istanbul: Istanbul Kitaplığı, 1976. OCLC 3849706. 
• Hasluck, F. W. „LVII. The Mosques of the Arabs in Constantinople“, . Christianity and Islam Under the Sultans, Volume 2. Oxford, United Kingdom: Clarendon Press, 1929 — 717–735-bet. 
• Mamboury, Ernest. The Tourists' Istanbul. Istanbul: Çituri Biraderler Basımevi, 1953. 
• Mordtmann, J. H. (1986). "(al-)Ḳusṭanṭīniyya". The Encyclopedia of Islam, New Edition, Volume V: Khe–Mahi. Leiden and New York: BRILL. 532–534 b. ISBN 90-04-07819-3. http://referenceworks.brillonline.com/entries/encyclopaedia-of-islam-2/al-kustantiniyya-COM_0549. 
• Müller-Wiener, Wolfgang. Bildlexikon zur Topographie Istanbuls: Byzantion, Konstantinupolis, Istanbul bis zum Beginn d. 17 Jh (de). Tübingen: Wasmuth, 1977. ISBN 978-3-8030-1022-3.