Hadis ilmi

Hadis ilmi (arabcha: علم الحديث , ilm al-hadis yaʼni „hadis ilmi“, shuningdek, hadis ilmi tanqidi yoki hadis tanqidi yoki hadis tanqidi ilmi)^[1] islom hadislarini oʻrganish va baholashda musulmon ulamolari tomonidan qoʻllaniladigan bir qancha diniy ilmiy fanlardan iborat. (Yaʼni, paygʻambarimiz Muhammad sollallohu alayhi vasallam gapirgan soʻzlari, qilgan amallari va sukutlari qayd etilgan^[2])

Hadisning ishonchliligini aniqlash Islomda juda muhim, chunki Qur’on bilan bir qatorda Islomda Muhammad paygʻambarning sunnatlari — soʻzlari, xatti-harakatlari va sukuti — ilohiy vahiyning izohi va ularning qaydi hisoblanadi, yaʼni hadis islom huquqining (shariat) asosini beradi. Qolaversa, Qur’onda shariatga oid oyatlarning soni nisbatan kam boʻlsa-da, hadislar farzlarning tafsilotidan (masalan, gʻusl yoki tahorat, namoz namozi uchun tahorat^[3])dan tortib, salomlashishning toʻgʻri shakllariga qadar koʻrsatma beradi^[4] va bandalarga yaxshilik qilishning ahamiyati haqida ham koʻrsatmalar berilgan^[5]. Shunday qilib, islom hukmi qoidalarining „katta qismi“ Qur’ondan koʻra hadislardan olingan^[6].

Hadisning sahihligini (صحيح) aniqlashning uchta asosiy usuli bor:

#Roviylardan kelgan bir xil xabarlar" borligini aniqlashga urinish.

#Hisobotni uzatuvchilarning ishonchliligini aniqlash.

#Hadisning rivojlanish zanjirining uzluksizligini oʻrganish^[1].

Anʼanaviy hadisshunoslik baʼzilar tomondan „Tarixiy tanqidning eng yuqori nuqtasi“^[7] deb maqtovga sazovor boʻlgan ammo, „sahih boʻlmagan“ hadislarning katta miqdorini filtrdan oʻtkaza olmagani uchun qattiq tanqid qilingan^[8].

Uni muhaddislardan biri Jaloliddin as-Suyutiy (vaf. 911 hijriy/1505 y.) sanad, rivoyat va matn shart-sharoitini taʼminlovchi tamoyillar haqidagi fan sifatida taʼriflagan. Bu fan sahihni undan boshqasidan farqlash maqsadi bilan sanad va matn qismlarini tekshiradi. Ibn Hajar al-Asqaloniyning aytishicha, afzal taʼrif:

Roviy va rivoyatning holati belgilanayotgan tamoyillar haqidagi bilimdir.

— Ibn Hojar asqoloniy, Tadrib al-Rawi, vol. 1, pp. 38–9.

Roviy va rivoyatning holati belgilanayotgan tamoyillar haqidagi bilimdir^[9].

Olim Ismoil Lutfiy Chakanning fikricha, hadis ilmidagi ayrim fanlar qatoriga quyidagilar kiradi </ref name="Çakan-2010">/Çakan. „The Science of Hadith“. Last Prophet (2010-yil 11-mart). 2023-yil 22-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 1-may.</ref>

• „Har bir hadisning kelib chiqishi bilan bog‘liq holatlarni o‘rganish“, yaʼni hadis nima uchun aytilganligi sabablari</ref name="Çakan-2010">Çakan. „The Science of Hadith“. Last Prophet (2010-yil 11-mart). 2023-yil 22-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 1-may.</ref>
• Hadislarda uchraydigan odamlar uchun tushunarsiz boʻlgan soʻzlarning „oʻziga xos hadis lugʻati“ni taqdim etgan gʻaribul hadisni oʻrganish^[10]
• Hadis matni va/yoki zanjiridagi kamchiliklarni o‘rganuvchi "ilal al-hadis" ni o‘rganish^[10]
• Hadisning ziddiyatlarini yarashtirishga harakat qiladigan al-hadis al-muhtalifni oʻrganish^[10]
• Hadisdagi nasx yoki nosix va mansuxni o‘rganish, bunda ham hadislardagi ziddiyatlarni yarashtirishga harakat qilinadi, lekin zid hadislardan qaysi biri ikkinchisini bekor qilishini aniqlash orqali^[10]
• „Paygʻambarimiz Muhammad (s.a.v.)ning (uni aytishdagi) niyatlarini tushuntirishga“ urinilgan hadislarga sharh boʻlgan sharh al-hadisni oʻrganish. ^[10]
• Hadis rivoyat qiluvchilarning ishonchliligini, kamchiliklari va fazilatlarini tekshirishgakatta eʼtibor beriladi </ref name=Çakan-2010"</ref>
• Hadis rijollarini oʻrganish, roviylarning tarjimai hollari va ular kiradigan turli toifalarni taqdim etuvchi ilm al-rijol (odamlar ilmi)^[10].

Muhammad sollallohu alayhi vasallam vafotidan keyin uning soʻzlari ogʻzaki tarzda yetkazilgan^[11]. Islom anʼanalariga koʻra, ikkinchi xalifa Umar ibn al-Xattob barcha hadislarni bir jildga jamlash ishlarini boshlagan, ammo „Qur’on musulmonlar tomonidan eʼtiborsiz qolishidan qoʻrqib“ bu harakatdan voz kechgan (Muhammad (s.a.v) soʻzlariga koʻra). Zubayr Siddiqiy)^[11].

Umaviylar xalifasi Umar ibn Abdulaziz (umar II, milodiy 717-720 yillarda hukmronlik qilgan) ham barcha hadislarni toʻplashga harakat qila boshladi. Hadislarni oʻrgatish va toʻplash uning musulmon jamiyatining maʼnaviy hayotini yangilash rejasining bir qismi edi. U fiqh oʻqituvchilarini qoʻllab-quvvatlagan, badaviy qabilalariga oʻqituvchilar yuborgan, Hijozda haftalik hadis maʼruzalarini buyurgan, Misr va Shimoliy Afrikaga hadis olimlarini yuborgan (Muhammad Zubayr Siddiqiyga koʻra)^[11].

Umar (r.a) Madinaning buyuk olimi Abu Bakr ibn Hazmga Umar ibn al-Xattobning barcha hadislarini, xususan, Oisha roziyallohu anho rivoyat qilgan hadislarni yozishni buyurdi. U bu hadislarni Umaviylar imperiyasi boʻylab tarqalgan kitoblarda toʻplagan. Garchi bu kitoblar bugungi kunda yoʻqolgan boʻlsa-da, Ibn an-Nadimning sharhlari ularning fiqh kitoblari, masalan Imom Molikning Muvattosi, birinchi yirik hadislar toʻplami tuzilganligini koʻrsatadi. Imom Molikning oʻzi, ehtimol, Umar (r.a) buyurgan ilk hadis kitoblardan birinchisini yozgandir^[11].

Hadisshunoslikda sahih boʻlmagan hadislarning koʻpayishi sodir boʻlganidan^[12] keyin eng mashhur hadis toʻplovchisi va "ilm al-hadis" amaliyotchisi Muhammad al-Buxoriy tomonidan 16 yoshdan kattaroq vaqtida 600 000 ga yaqin^[13] yigʻilgan hadislari tufayli rivojlandi.

Anʼanaviy rivoyatlarda hadisni tizimli oʻrganish bu muammoni toʻgʻirlashga intilayotgan taqvodor olimlarning fidoyiligi bilan izohlanadi^[14].

III asrda oltita yirik sahihlar yigʻilib hadis to‘plamiga (Kutubi sitta) aylanganligi sababli hadis ilmi yetuk tizim^[15] ga aylandi va oʻzining „yakuniy bosqichi“ga kirdi^[16].

Hadislarning tasnifi

• sahih, mutavotir yoki sahih;
• hasan, yaxshi;
• da'if, zaif,
• nosahih^[15].

Ali ibn al-Madiniy (161-234 hijriy) tomonidan yigʻilgan hadislar bu ilmining dastlabki bosqichlarida qoʻllangan^[17]. Keyinchalik al-Madiniyning shogirdi Muhammad al-Buxoriy (810-870) hozirda "Sahihi Buxoriy" nomi bilan mashhur boʻlgan toʻplam muallifi boʻlib, sunniy olimlar tomonidan eng sahih hadis toʻplami sifatida qabul qilingan, undan keyin uning shogirdi Muslim ibn al-Hajjojning toʻplami^[18] Al-Buxoriyning hadis va isnodlarni sinash usullari rivojlanayotgan hadis ilmi metodologiyasining namunasi sifatida qaraladi^[19].

Hadis ilmi olimlari tomonidan kki asosga asoslangan anʼanalarning haqiqiyligini aniqlash uchun mukammal tizim ishlab chiqilgan boʻlib, bular:

1. Radis rivoyatining sahihligi rivoyatning eng yaxshi roviylarning ishonchliligi darajasi bilan oʻlchanadi
2. Binobarin, hadisning „roviylari“ (ilm jarh va taʼdil ; ʿilm al-rijol) va „ularning naql zanjirlarining uzluksizligi“ni diqqat bilan tekshirish hadis ishonchliligini o‘lchashning eng yaxshi usuli hisoblanadi^[20].

Hadis ilmining asosiy elementi rivoyatda roviylarning zanjirini sinchkovlik bilan tekshirishdan iborat (sanad سند , shuningdek, isnād اسناد , yoki silsila سِلْسِلَة), Paygʻambarimizdan kelgan har bir hadisni jamlovchiga yetkazish. Isnod va tafsir matndan farq qiladi (متن), hadisning sanadi yoki matni^[21],^[22] uning asosi hisoblanadi. Bu ikki atama har bir hadisning asosiy tarkibiy qismidir.

Islom shariatida hadisning ahamiyatini oshirishga eng koʻp hissa qoʻshgan Imom Shofeʼiyning fikricha,

"Ko‘p hollarda hadisning rostligi yoki yo‘qligi faqat roviyning rostgoʻyligi yoki yolgʻonchiligi orqali maʼlum bo‘lishi mumkin, faqat baʼzi bir alohida holatlar bundan mustasno, u bo‘lishi mumkin bo‘lmagan narsalarni yoki undan koʻra yaxshi boʻlgan hadis bilan zid bo‘lgan narsani xabarini bersa u qabul qilinmaydi^[23],^[24]".

Hadisni birinchi boʻlib qabul qilganlar Muhammad alayhissalomning „sahobalari“ (sahobalar) boʻlib, ular uni tushungan va saqlab qolgan deb ishoniladi. Ular amr qilinganidek, uni oʻzlaridan keyingilarga yetkazdilar. soʻng ulardan keyingi avlodlar, yaʼni „Tobeinlar“ uni oldilar va keyin oʻzlaridan keyingilarga yetkazdilar va hokazo. Shunday qilib, sahoba: „Men Payg‘ambarning falon-falon deganlarini eshitdim“, der edilar. Tobe: "Men bir sahobaning „Payg‘ambar sollallohu alayhi vasallam aytganlarini eshitdim“ deganini eshitdim", der edi. To‘g‘ridan-to‘g‘ri: "Men bir sahobaning „Payg‘ambar sollallohu alayhi vasallam aytganlarini eshitdim“, deganini eshitdim", deydi. va hokazo^[25].

„Sahih“ hadis bo‘lishi uchun alohida bir hadis (Mutavotir hadis bu sinovlardan mustasno edi) „beshta sinovdan o‘tishi kerak“:

1. „Uzatilishning uzluksizligi^[26]“.
2. Oʻtkazuvchilarning sanadi, yaʼni oʻtkazuvchi kishilar yaxshi hulqqa ega boʻlishi kerak^[1].
3. „Etkazish jarayonining aniqligi (ḍabṭ), yaʼni rivoyatchilar beparvolikka moyil bo‘lmasligi yoki xotirasi yomon ekanligi maʼlum bo‘lmasligi kerak^[1]“.
4. „Noqonuniylik“ (shadhud) yoʻqligi, yaʼni hadis „Mutavotir hadis“ga zid kelmasligi kerak^[1].
5. "Buzuvchi nuqsonlarning yoʻqligi (" illa qodiha „, yaʼni uzatishning haqiqiy zanjiri haqida xabar berishda noaniqliklar^[1]“.

Hadis ilmidagi muhim fanlardan biri biografik baholash, hadis kishilarini oʻrganish, yuqorida tilga olingan "ilm al-rijol " (soʻzma-soʻz „odamlar ilmi“)dir. Bu sanadni tuzgan roviylardir. "Ilm ar-rijol" Qurʼonning baʼzi oyatlariga asoslanadi.

Roviylarning har birlari oʻrganiladi va ularning „umumiy sigʻimi“ (ḍābit ; itqān) va axloqiy xususiyatlari ('adāla) boʻyicha baholanadi^[20].

1. Umumiy qobiliyat xotira, nutq qobiliyati kabi fazilatlar bilan oʻlchanadi. Yaxshi xotira va til qobiliyatiga ega roviylarni „barakali (ḍābit)“ deb hisoblanishi mumkin^[20].
2. "Adala" yuboruvchilar „o‘z aqliy qobiliyatlarini to‘liq nazorat qiladigan, axloqiy mas’uliyatini biladigan, katta gunohlar uchun aybsiz, kichik gunohlarga moyil bo‘lmagan voyaga yetgan musulmonlar“ bo‘lishi kerak^[20]. Roviylarning reytingiga misol qilib, „ishonchli“ yoki " adala „ va “habit" ga ega boʻlganlar uchun siqa kiradi. Adala boʻlgan, lekin ehtiyotsizlik belgilarini koʻrsatadigan uzatuvchilar halol yoki siddiq deb baholanadi^[20]. Ushbu tadqiqot natijasi individual hadis isnodlarini tekshirish uchun „keng biografik lugʻatlar“ yaratildi^[20].

Barcha roviylar bu xususiyatlarga ega boʻlishi shart boʻlmagan, chunki ularning isnoqlari ishonchli hisoblanib ularga baho berishga hojat yoʻq^[20]. (Bu fazilat Paygʻambar alayhissalomning maʼsumlik sifatiga oʻxshardi, lekin albatta darajasidan pastroq edi^[20].)

Shayx Muhammad Zakariyo Qandahlaviy Imom Buxoriy (mashhur „sahih“ hadis tuzuvchisi) muhaddislikda quidagi shartlarni keltirib oʻtadi:

1. Yozilishi kerak boʻlgan toʻrt narsa:
   1. Paygʻambarimizning hadislari va uning hukmlari,.
   2. Sahobalarning soʻzlari va har bir sahobiyning (paygʻambarning sahobalari) maqomi.
   3. Tobiyinlarning (yaʼni, sahobalar bilan uchrashgan, lekin Rasululloh sollallohu alayhi vasallam bilan uchrashmagan salaf-us-salohiylar) soʻzlari. Tobeinlarning har birining darajasi. Ulardan kim ishonchli, kim ishonchsiz ekanliklari.
   4. Hadis rivoyat qilgan barcha roviylar va ularning tarixini bilish. ^{[ <span title="This claim needs references to reliable sources. (May 2020)">iqtibos kerak</span> ]}

1. Roviylar tarixi toʻrt narsani oʻz ichiga olishi kerak:
   1. Ularning Ismo-ul-Rijjol (tarjimai hollari)
   2. Ularning kunniyaati (laqablari)
   3. Ularning yashash joyi
   4. Ularning tugʻilgan va oʻlim sanasi (bu odam oʻzi rivoyat qilgan odamlar bilan uchrashganligini tekshirish uchun) ^{[ <span title="This claim needs references to reliable sources. (May 2020)">iqtibos kerak</span> ]}

Rivoyat qiluvchilarning umumiy qobiliyati va axloqiy asosliligiga hukm qilingandan keyingi ikkinchi mezon, hadis rivoyati zanjirining „uzluksizligi“dir. Roviylar paygʻambarimizning soʻzlarini "zanjirdagi oldingi rivoyatdan maqbul tarzda " olganliklarini koʻrsatishlari kerak^[15].

Roviylar xuddi shu davrda yashagan boʻlishi kerak, ular uchrashish imkoniyatiga ega boʻlishi kerak va ular uzatish vaqtida ularning uzatish qobiliyatini kafolatlash uchun yetarli yoshga etgan boʻlishi kerak, yaʼni yosh bolalardan hadis qabul qilinmagan^[15].

Ilk din ulamolari sanadning ahamiyatini taʼkidlaganlar. Masalan, Qur’onning ilk tafsirchisi Matr al-Varraq^[27] ga koʻra, Qur’ondagi „Yoki ilm qoldigʻi^[28]“ oyati hadis isnodiga ishora qiladi^[29].

Bundan tashqari, Abdulloh ibn al-Muborak: „ Isnod dindandir. Agar isnod bo‘lmaganida, har kim o‘zi xohlagan narsani ayta olmar edi“deganlar^[30],^[31]. Ibn as-Salohga koʻra, sanad musulmon sxolastik jamiyatida paydo boʻlgan va unga xos boʻlib qolmoqda^[32]. Ibn Hazmning aytishicha, bogʻlangan, uzluksiz sanad islom diniga xosdir, bu sanad yahudiylar jamoasi tomonidan ham qoʻllangan, lekin ular bilan Muso paygʻambar oʻrtasida 30 dan ortiq avlod uzilishi boʻlgan va nasroniylar ulardan foydalanishni cheklaganlar^[33]. Ibn Taymiya ham isnod ilmi Muhammad paygʻambarga ergashuvchilarga xos ekanligini aytgan^[34].

Sanadga alohida eʼtibor berishni Muhammad Ibn Sirinning quyidagi soʻzlariga asoslanib, sahobalardan keyingi avlodda kuzatish mumkin: "Saxobalar ilgari sanad haqida soʻramas edilar, keyinchalik gʻalayon boʻlgandan keyin: „Bizga roviylaringizni nom bering“, deydigan boʻlishdi. Shunday ekan, ahli sunnalar hadislarini qabul qilsalar, bid’at ahli qabul qilmas edilar^[35]".

Sanad talab qilish huquqiga ega boʻlmaganlar, ikki fikrning kuchlirogʻiga, Paygʻambarning sahobalariga ergashishar edi, Qurtubiy kabi boshqalarga esa, toʻgʻridan-toʻgʻri ergashuvchilarning koʻpchiligi yoshi kattalar edi^[36]. Sahobalarning hammasi toʻgʻri, ishonchli hadis rivoyatchilari hisoblanganligi sababli, sahobalardan rivoyat qilingan mursal hadislar qabul qilinadi. 

Al-Xatib al-Bagʻdodiy ham shunga oʻxshash turli dalillar keltirgan boʻlib, ularning avvalida Qur’on oyatini keltirgan: „Va sizlar insoniyatda eng yaxshi ummat boʻldingiz^[37]“. Bu fitna (sahih boʻlmagan hadislarning koʻplab tarqalishi) uchinchi xalifa Usmon ibn Affon davrida paydo boʻlgan xavoriylar va gʻulatning qarama-qarshi mafkuralari, uning oʻldirilishi va musulmonlarning keyingi hukmdorlari Ali va Muoviyaga qarshi chiqqan ijtimoiy tartibsizliklar davrida avj nuqtaga koʻtariladi^[38]. Hazrati Usmon hijratdan keyingi 35-yili oʻldirildi^[39].

"Muhaddis" atamasi (koʻplikdagi muhaddis, koʻpincha „anʼanaviy“ deb tarjima qilinadi) hadisni chuqur biladigan va rivoyat qiladigan mutaxassisni, ularning rivoyat isnodi zanjirlarini, asl va mashhur roviylarni biluvchi, uning asliy va fariy maʼno sabablarini tushunuvchi shaxsni anglatadi.

VIII asr imomi Shayx Muhammad ibn Idris ash- Shofeiyning fikricha:

" Muhaddis har bir rivoyati uchun roviylar zanjiri bilan birga kamida 400 000 ta rivoyatni yod olgan kishi boʻlishi kerak. Ayol muqobili muhaddisadir ". 

Zahabiy muhaddisni taʼriflar ekan, „Hadis ilmi qani, uning ahli qani?“ degan savolni ko‘targan va o‘z savoliga o‘zi javob berar ekan, „Men ilmni kitobga koʻmilgan holda yoki olimni tuproq ostida koʻrish arafasidaman“, dedi^[40].

Islomda erkaklar ham, ayollar ham muhaddis (anʼanachilar) boʻlib xizmat qilishlari mumkin. Muhaddisga qo‘yiladigan talablar islom qoidalarida umumiy xabarlarni qabul qilish va yetkazishda qo‘llaniladigan talablardir: rostgo‘ylik, to‘g‘rilik, malakali va to‘g‘ri xotira, buzib ko‘rsatishi mumkin bo‘lgan noto‘g‘ri qarashlar va majburlashlardan xoli bo‘lish. Ishlari uchun hisobot berish^[41].

Islom tarixida muhaddislik qilgan ayollar koʻp. Nadvi klassik va oʻrta asrlardagi biografik lugʻatlarga asoslangan holda 8000 dan ortiq muhaddis ayollar faoliyat olib borganliklarini aytish mumkin^[42]. Bu ayollarning koʻpchiligi oʻz davrining eng koʻzga koʻringan ulamo va olimalari bilan hadis almashishlarini, erkaklar esa ulardan rivoyat olishdan faxrlanishganliklarini bildiradi. Shuni ham taʼkidlash kerakki, ayollar tomonidan yetkazilishi mumkin boʻlgan rivoyatlarga baʼzi cheklovlar mavjud edi ammo, bu kabi sabablar ularga halaqit bermagan. Odatda ikki ayolning bergan guvohligi bir erkakning beradigan guvohligiga teng deb belgilinar edi.

Ilmga intilish hamma narsadan ustun boʻlgan davr va bu paytda ilm yoʻlida turli davlatlarga safar qilinar edi, ilm halqalarida koʻplab ilmlar egallanar edi. Koʻpgina muhaddislar yuqori tabaqa bilan aloqasi boʻlgan taniqli oilada tugʻilgan yoki bu muhaddislarning martabasini oshiruvchi manfaatdor yoki shu kabi munosabatlar va aloqalarga ega boʻlgan erkak qarindoshi boʻlgan. Koʻp hollarda muhaddislar yoshi ulugʻ olimlar va yosh avlod oʻrtasidagi soʻnggi tirik boʻgʻin boʻlgan, chunki ular odatda uzoq umr koʻrishga moyil boʻlar edilar. Shuning uchun ularning isnodlari qimmatliroq boʻlgan. Quyida o‘z davrining eng ko‘zga ko‘ringan muhaddislari keltirilgan.

Shuhda al-Katiba (482-574)

Shuhda al-Katiba hokimyatning notinch davrida Bag‘dodda tug‘ilgan boʻlib, oʻsha paytlarda qochqinlarning davlatdan qochgan va shaharlarga hujum qilinayotgan davr edi. Shunga qaramay, Shuhda muvaffaqiyatga erishdi. Uning otasi taʼlim olishida katta rol oʻynagan va u bu sohadagi muvaffaqiyatiga katta hissa qoʻshgan. U sakkiz yoshida otasi uni oʻz davrining eng koʻzga koʻringan va izlanuvchan muhaddislari va olimlari bilan tanishtirgan va u shu paytdan taʼlim olishni boshlagan. Eri ham unga Bagʻdodning hadis ilmi yuqori tabaqasi ilm halqasiga kirishiga ruxsat berdi. U oʻz hayotida keyinchalik shuhrat qozondi va taniqli olimlar va yosh avlodlar oʻrtasidagi soʻnggi jonli aloqa sifatida tanildii^[43].

Fotima binti Saʼd al-Xayr (milodiy 525-600)

Fotima Bint Saʼd al-Xayr Xitoyda tugʻilgan, ammo keyinchalik oilaviy sharoitlar tufayli Isfahon va Bagʻdodda istiqomat qilgan. Uning otasi olim boʻlib, farzandlarining diniy ilmlarga, xususan, hadis ilmlariga shoʻngʻilishini juda muhim deb hisoblardi. U bu ilmni bir qismini egallash uchun, ko‘p joylarga sayohat qilgan, hattoki baʼzi bolalariga o‘zi ham saboq bergan. Fotima hadis ilmiga katta muhabbat bilan ulgʻaygan. Uning singlisi ham ko‘zga ko‘ringan muhaddislardan bo‘ldi. Uning eri juda boy, jamiyatda yuqori mavqega ega, oʻzi esa Fotima bilan bir darajada boʻlmasa-da, olim edi. Bir muddat u bilan Damashqda yashab, keyin Qohiraga koʻchib oʻtdi. Fotimaning faoliyati umrining oxiriga kelib shu ikki shaharda ravnaq topdi. Uning ko‘plab shogirdlari bor ediki, ular uzoq-uzoqlarni kezib chiqib, undan oʻrgangan qiroatlarni va hayotiy masalalarga oid masalarni atrofga yoyishdi. U 78 yoshida vafot etdi. Uning hayotida qandaydir sir bor. Eri vafot etganida, hayotligida juda boy boʻlishiga qaramay, uning nomida bir tiyin ham yoʻq edi. Bu qanday sodir boʻlganini hech kim bilmaydi^[44].

Zaynab Bint al-Kamol (646-740)

Zaynab Bint al-Kamol o‘z faoliyatini oʻn bir yoshida Damashqda boshlagan. Boshqa muhaddislar misolida koʻrilganidek, hadis ilmidagi yutuqlarida otasiga emas, balki amakisiga ehtirom koʻrsatilgan, deb takidlashadi. Amakisi uni juda yoshligidanoq taniqli olimlar huzuriga olib borgan. Zaynabning ilm olish vaqtida Damashq hayoti gullab-yashnagan davr edi, bu esa uning faolyatiga qoʻshimcha barqarorlik bergan. U turmushga chiqmagan, bu uning keng taʼlim olishiga hissa qoʻshishi mumkin edi, chunki u bunga koʻproq vaqt ajratardi. Uning shogirdlari uning sharofati bilan o‘zlarining eʼtiborli isnodlari bilan ko‘zga ko‘ringan olimlar bo‘lishgan. Yuqorida aytib oʻtganimizdek, Zaynab yoshligidanoq, domlalik davrida vafot etgan ulamolardan qabul qilgan hadislari bor edi, bu esa uning izlanuvchanligiga isbot boʻladi. Odamlar u bilan uchrashish uchun uzoq masofalarni bosib oʻtishga tayyor edilar. U 90-yillarning oxirida vafot etdi, bu uning davri uchun muvaffaqiyatli yoshdir^[45].

Oisha binti Muhammad (723-816)

Oisha binti Muhammad juda taniqli dindor oiladan chiqqan. U oʻz faoliyatini toʻrt yoshida Damashq hali gullab-yashnagan paytda boshlagan. Xuddi yuqorida tilga olingan ulamolar singari, u ham vafot etgan koʻplab muhaddislarning halqasida boʻlib, ularning soʻnggi tirik halqasiga aylangan. Uning shogirdlari ham ko‘zga ko‘ringan olimlarga aylanishdi. U 93 yoshida vafot etdi. Oʻlimiga qadar u juda manfaatli ilmiy hayotni boshidan kechirdi^[46].

Kishi xabar berish yoki rivoyat qilishni guvohlik berishdan (shahodat) farqlash kerak. Ayollar muhaddislik faoliyatida toʻliq teng boʻlsa-da, koʻplab islom olimlari shahodatda ayollarga cheklovlar qoʻyishadi — shuning uchun bir qancha fiqh maktablarida ikki ayolning guvohligi bitta erkaknikiga teng deb hisoblashadi. 

Muhaddis yoki „anʼanachi“ ahli hadis yoki „anʼanaviy“ kabi maʼnolarni anglatadi^[47]. Qur’on va sahih hadislarni birdan-bir sof holatda yetkazuvchi muhaddislar harakatining aʼzosi hisoblanadi^[48].

Har qanday islom fanida boʻlgani kabi, hadis ilmining ham tamoyillari va nozik jihatlarini tavsiflovchi boy adabiyot tarixi mavjud boʻlib, Ibn Hajar al-Asqaloniy bu rivoyatning xulosasini quyidagicha ifodalaydi: " Ahli hadis istilohida yozilgan asarlar qadimgi va hozirgi zamonda ham yetarlicha ko‘p bo‘lgan:

1. Bu mavzuda asar yozganlarning birinchisi Qozi Abu Muhammad ar-Romahurmuziy oʻzining „al-Muhaddis al-Fosil“ kitobidadir, ammo u toʻliq emas edi.
2. Va al-Hakim, Abu Abdulloh an-Naysaburiy, lekin u na takomillashgan va na yaxshi tartibga solingan.
3. Unga ergashgan Abu Nuaym al-Asbahoniy ham keyingilarning kitobiga mustaxraj yozgan (Al-Hakim oʻz sanadlaridan foydalanib keltirgan xuddi shu rivoyatlarni jamlagan).) Biroq, baʼzi narsalar tuzatishga muhtoj boʻlib qolmoqda.
4. Va keyin al-Xatib Abu Bakr al-Bagʻdodiy kelib, hadis ilmining turli yoʻnalishlari boʻyicha "al-Kifoaya „ kitobi va uning odoblari boʻyicha “al-Jomi' Li Adab ash-Shayx va as-Saamiy" nomli kitoblar muallifi boʻldi. Hadis ilmi fanlaridan kam boʻlib, u haqida alohida kitob yozmagan, Hofis Abu Bakr ibn Nuqta aytganidek: „Har bir xolis odam biladiki, Xatibdan keyin keladigan hadis ulamolari qarzdordirlar. uning asarlari. Ulardan keyin Xatibga ergashib, bu ilmdan oʻz nasibasini olganlar keldi“.
5. al-Qadi 'Eyad ixcham kitob tuzib, uni al-Ilmo' deb nomlagan.
6. Abu Hafs al-Mayanajiy "Ma Laa yasu al-Muhaddis Jahluhu" yoki Hadis olimining johilligi joiz boʻlmagan ishlar deb nomlanuvchi asar. Bunga koʻplab misollar mavjud boʻlib, ular mashhurlikka erishgan va ushbu kitoblar va boshqalarga oid bilimlarni koʻpaytirishga intilish natijasida kengaytirilgan va ularni tushunishni osonlashtiradigan qisqartirilgan.
7. Bu, Hafiz va faqih Taqiy ad-Din Abu Amrin Usmon ibn as-Saloh 'Abd ar-Rahmon ash-Shahruzuriy kelishidan oldin boʻlib, u Shomga joylashdi. U ashrafiya maktabida hadis muallimi boʻlgan paytlarida oʻzining mashhur kitobini yigʻib, unda zikr qilingan turli fanlarni tahrir qildi. U buni parcha-parcha shaklida aytib berdi va natijada uni tegishli buyruq bilan taʼminlashga muvaffaq boʻlmadi. U al-Xatibning turli asarlari bilan mashgʻul boʻlib, oʻzining turli-tuman tadqiqotlarini toʻplab, boshqa manbalardan ularga foydalarining mohiyatini qoʻshdi. Shunday qilib, u oʻz kitobida undan boshqa kitoblarda tarqalgan narsalarni jamladi. Shuning uchun ham odamlar undan o‘rnak olib, diqqatini unga qaratgan. Uning kitobini sheʼrga aylantirganlar, qisqartirganlar, undan qoldirilganini to‘ldirishga intilganlar yoki biron-bir begona maʼlumotni tashlab ketganlar son-sanoqsiz; shuningdek, uning ishining qaysidir jihatida unga qarshi chiqqanlar yoki uni qoʻllab-quvvatlagan kishilar ham mavjud^[49].

Hadis ilmi ham tanqidchilardan xoli boʻlmagan. Muhammad Husayn Haykalning soʻzlariga koʻra, „Hadis olimlarining katta eʼtibor va aniqliklariga qaramay, ular toʻgʻri deb hisoblagan narsalarning koʻpchiligi keyinchalik yolgʻon ekanligi maʼlum boʻldi“. ^[50] U An-Navaviy (1233-1277) ^[51] dan iqtibos keltiradi, u „bir qancha olimlar “Sahih al-Buxoriy „ va “Sahihi Muslim" ning ikkita eng sahih hadislar to‘plamida „ko‘p hadislarni kashf etganlar“, bu shartlarga javob bermaydi", degan. Bu kishilarning tasdigʻi" (yaʼni, hadis toʻplovchilar Muhammad al-Buxoriy va Muslim ibn al-Hajjoj tomonidan). ^[50]

Ayniqsa, zamonaviy Gʻarb olimlari Jon Espositoning soʻzlariga koʻra, „ hadisning tarixiyligi va haqiqiyligini jiddiy shubha ostiga qoʻyishgan“, „Muhammad paygʻambarga tegishli urf-odatlarning asosiy qismi aslida ancha keyin yozilgan“ deb taʼkidlagan. Esposito maʼlumotlariga koʻra, Shaxt „722 yilgacha boʻlgan huquqiy anʼanalar haqida hech qanday dalil topa olmadi“, shundan Shaxt „Paygʻambarning sunnati Paygʻambarning soʻzlari va harakatlari emas, balki keyinchalik paydo boʻlgan apokrif materialdir“ degan xulosaga keldi. ^[52]

Genri Smit va Ignak Goldziher ham hadisning ishonchliligini shubha ostiga oldilar, Smit „anʼanalarni qalbakilashtirish yoki ixtiro qilish juda erta boshlangan“ va „koʻpgina anʼanalar, hatto tashqi koʻrinishi bilan yaxshi tasdiqlangan boʻlsa ham, qalbakilikning ichki dalillariga ega“ deb taʼkidladi. Goldziher yozadi: „Yevropalik tanqidchilar hadisning juda kichik bir qismini Muhammad va uning bevosita izdoshlari davridagi haqiqiy islom yozuvi sifatida koʻrish mumkin, deb hisoblaydilar“. Muhammadshunoslik" asarida Goldziher shunday deydi: "Ajab emaski, islomning qizgʻin munozarali munozarali masalalari orasida, xoh siyosiy yoki doktrinal boʻlsin, har xil qarashlar tarafdorlari iqtibos keltira olmaydigan birontasi ham yoʻq. bir qancha urf-odatlar, barchasi oʻziga xos isnodlar bilan jihozlangan. ^[53]

Patrisiya Kronning taʼkidlashicha, dastlabki anʼanachilar hanuzgacha tarixiy materialga yaqinroq boʻlsa-da, keyingi standartlarga koʻra eskiz/kamchilik boʻlgan rivoyatlar zanjirini (isnadlar) oʻrganish boʻyicha konventsiyalarni ishlab chiqishmoqda. Keyinchalik ular benuqson zanjirlarga ega boʻlishsa-da, lekin ular uydirilgan boʻlish ehtimoli koʻproq edi. ^[54] Rizo Aslan Shaxtning „isnod qanchalik mukammal boʻlsa, anʼana shunchalik kechroq boʻladi“ degan soʻzlaridan iqtibos keltiradi, uni u (Aslan) „injiq, ammo toʻgʻri“ deb ataydi. ^[55]

Bernard Lyuisning yozishicha, „biron-bir siyosiy maqsadlarga xizmat qilish uchun moʻljallangan yangi hadislarni yaratish bizning davrimizga qadar davom etgan“. Birinchi Fors koʻrfazi urushi boshlanishida 1990 yil 15 dekabrda Falastinning „ Al-Nahar“ kundalik gazetasida „anʼana“ nashr etildi va „hozirda keng tirajda“ deb taʼriflanadi. Franklar esa sahroda Misr bilan birga Sadim ismli odamga qarshi chiqadilar va ulardan hech biri qaytib kelmaydi" ^[56][57] .

Toronto Islom instituti katta o‘qituvchisi va islom olimi Shayx Ahmad Kutti ^[58] Ontario, Kanada, uning fikricha, hadis ilmining haqiqiyligini tasdiqlaydi:

Bu borada islom va boshqa dinlar oʻrtasida asosiy farq bor: Islom dunyo dinlari orasida oʻziga xosligi bilan ajralib turadi, chunki musulmonlar oʻz dinlarining manbalarini saqlab qolish uchun maʼlumotlarni toʻplash va toʻplashning aniq qoidalariga asoslangan ilmiy metodologiyani ixtiro qilganlar. ularni tekshirish. Aytganlaridek, "Isnod yoki hujjat islom dinining bir qismidir, agar isnod boʻlmaganida, har kim oʻzi xohlaganini aytar edi.

• Hadis tarixi
• Hadis turlari
• Hadis terminologiyasi
• Kutubi sitta
• Hadisni tanqid qilish

1. ↑ ^{1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 1,5} Brown, Rethinking tradition in modern Islamic thought, 1996: p.110
2. ↑ An Introduction to the Science of Hadith, translated by Eerik Dickinson, from the translator’s introduction, p. xiii, Garnet publishing,Reading, U. K., first edition, 2006.
3. ↑ An-Nawawi, Riyadh As-Salihin, 1975: p.203
4. ↑ An-Nawawi, Riyadh As-Salihin, 1975: p.168
5. ↑ An-Nawawi, Riyadh As-Salihin, 1975: p.229
6. ↑ Forte, David F. (1978). "Islamic Law; the impact of Joseph Schacht". Loyola of Los Angeles International and Comparative Law Review 1: 2. http://www.soerenkern.com/pdfs/islam/IslamicLawTheImpactofJosephSchacht.pdf. Qaraldi: 19 April 2018. Hadis ilmi]]
7. ↑ Mawdūdī, Sunnat kī aʼīnī ḥaithiyyat, 58; cited in D. W. Brown, Rethinking tradition in modern Islamic thought, 1996: p.99
8. ↑ Schacht, Joseph. The Origins of Muhammadan Jurisprudence. Oxford University Press [1950], 1959 — 4–5-bet. 
9. ↑ Tadrib al-Rawi, vol. 1, pp. 38-9.
10. ↑ ^{10,0 10,1 10,2 10,3 10,4 10,5} Çakan. „The Science of Hadith“. Last Prophet (2010-yil 11-mart). 2023-yil 22-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 1-may.Çakan, İsmail Lütfi (11 March 2010). „The Science of Hadith“ (Wayback Machine saytida 2023-02-22 sanasida arxivlangan). Last Prophet. Retrieved 1 May 2020.
11. ↑ ^{11,0 11,1 11,2 11,3} Siddiqi, Muhammad Zubayr. Hadith Literature. Oxford: The Islamic Texts Society, 1993 — 6-bet. ISBN 0946621381. Qaraldi: 2020-yil 2-may. 
12. ↑ Brown, Rethinking tradition in modern Islamic thought, 1996: p.93
13. ↑ A.C. Brown, Jonathan. Hadith: Muhammad's Legacy in the Medieval and Modern World (Foundations of Islam series). Oneworld Publications, 2009 — 32-bet. ISBN 978-1851686636. 
14. ↑ Brown, Rethinking tradition in modern Islamic thought, 1996: p.19
15. ↑ ^{15,0 15,1 15,2 15,3} Brown, Rethinking tradition in modern Islamic thought, 1996: p.83
16. ↑ Brown, Rethinking tradition in modern Islamic thought, 1996: p.94
17. ↑ Ahmad ibn Ali ibn Hajr al-Asqalani, al-Nukat ala Kitab ibn al-Salah, vol. 1, p. 263, Maktabah al-Furqan, Ajman, U. A.E., second edition, 2003
18. ↑ Ibn Kathir, Ikhtisar Ulum al-Hadith published with explanation al-Baʼith al-Hathith, vol. 1, pp. 102-3, Maktabah al-Maʼarif, Riyadh, K. S.A., first edition, 1996
19. ↑ Ibid.
20. ↑ ^{20,0 20,1 20,2 20,3 20,4 20,5 20,6 20,7} Brown, Rethinking tradition in modern Islamic thought, 1996: p.82
21. ↑ Tadrib al-Rawi, by al-Suyuti vol. 1, pp. 39-41 with abridgement.
22. ↑ Wehr & Arabic-English Dictionary. sfn error: no target: CITEREFWehrArabic-English_Dictionary (help)
23. ↑ Al-Shafi’i, al-Risala, Bulaq, 1321; ed. Sheikh Ahmad Muhammad Shakir, Cairo, 1940 (ed. Shakir), 55
24. ↑ Schacht, Joseph. The Origins of Muhammadan Jurisprudence. Oxford University Press [1950], 1959 — 37–8-bet. 
25. ↑ Ilm al-Rijal wa Ahimiyatuh, by Mu’allami, p. 16, Dar al-Rayah. I substituted the word sunnah with the word hadith as they are synonymous in this context.
26. ↑ Muhammad ʿAjjaj al-Khaṭīb, Uṣl al-ḥadīth, 305; quoted in Brown, Rethinking tradition in modern Islamic thought, 1996: p.110
27. ↑ Matr ibn Tihman al-Warraq died in the year 119 after the migration; he used to transcribe the Quran (Kitab al-Jami bain Rijal al-Sahihain, vol. 2, p. 526, Dar al-Kutub al-Ilmiyah).
28. ↑ Sorah al-Ahqaf: 4
29. ↑ Reported by al-Khatib al-Bagdadi in Sharaf Ashab al-Hadith, p. 83, no. 68, Maktabah Ibn Taymiyah. al-Sakhawi also mentioned this narration in Fath al-Mugith, vol. 3, p. 333, Dar Alam al-Kutub.
30. ↑ Reported by Muslim in the introduction to his Sahih, vol. 1, p. 9, Dar Taibah. This narration is also mentioned in the translation of ‘An Introduction to the Science of Hadith,’ p. 183.
31. ↑ A.C. Brown, Jonathan. Misquoting Muhammad: The Challenge and Choices of Interpreting the Prophet's Legacy. Oneworld Publications, 2014 — 40-bet. ISBN 978-1780744209. 
32. ↑ Ulum Al-Hadith, p. 255; this also appears on p. 183 of the translation.
33. ↑ Summarized from Tadrib Al-Rawi, vol. 2, p. 143.
34. ↑ Majmū' Al-Fatāwa
35. ↑ Reported by Muslim in the introduction to his Sahih, vol. 1, p. 8.
36. ↑ See the discussion of this issue in Qurrat Ayn al-Muhtaj by Muhammad ibn Ali ibn Adam, vol. 2, pp. 57-8.
37. ↑ Al-Kifayah, p. 46, Dar al-Kutub al-Ilmiyyah photocopied from the Indian print with Muallimi’s verification. The verse mentioned is verse 110 of Surah Aal Imran; the translation of ‘ummah’ is based upon Ibn Kathir’s interpretation of the verse.
38. ↑ This is the explanation provided by al-Qurtubi in al-Mufhim, vol. 1, pp. 122-3 as quoted in Qurrah Ayn Al-Muhtaj, vol. 2, p. 58.
39. ↑ Al-Bidiyah wa Al-Nihayah, vol. 10, p. 323, Dar Alam al-Kutub.
40. ↑ Tathkirah al-Huffath, by al-Dhahabi, vol. 1, p. 4, edited under the supervision of Wizarah al-Maʼarif of the High Court of India by al-Muallimee.
41. ↑ Mohammad Akram Nadwi, Al-Muhaddithat: The Women Scholars in Islam, (Oxford/London: Interface Publications, 2007), p. 17.
42. ↑ Mohammad Akram Nadwi, Al-Muhaddithat: The Women Scholars in Islam, (Oxford/London: Interface Publications, 2007).
43. ↑ Sayeed, Asma. Women and the Transmission of Religious Knowledge in Islam. Cambridge University Press, 2013 — 149–159-bet. 
44. ↑ Nadwi, Muhammad Akram. Al-Muhaddithat: The Women Scholars in Islam. Interface Publications, 2006 — 93–96-bet. ISBN 0955454549. 
45. ↑ Sayeed, Asma. Women and the Transmission of Religious Knowledge in Islam. Cambridge: Cambridge University Press, 2013 — 163–169-bet. DOI:10.1017/cbo9781139381871. ISBN 978-1-139-38187-1. 
46. ↑ Sayeed, Asma. Women and the Transmission of Religious Knowledge in Islam. Cambridge: Cambridge University Press, 2013 — 169–179-bet. DOI:10.1017/cbo9781139381871. ISBN 978-1-139-38187-1. 
47. ↑ Roslan Abdul-Rahim (December 2017). "Demythologizing the Qur'an Rethinking Revelation Through Naskh al-Qur'an". Global Journal Al-Thaqafah 7 (2): 53. doi:10.7187/GJAT122017-2. ISSN 2232-0474. http://www.gjat.my/gjat122017/GJAT122017-2.pdf. Qaraldi: 26 February 2019. Hadis ilmi]]
48. ↑ John L. Esposito, ed (2014). "Ahl al-Hadith". The Oxford Dictionary of Islam. Oxford: Oxford University Press. http://www.oxfordreference.com/view/10.1093/acref/9780195125580.001.0001/acref-9780195125580-e-72. 
49. ↑ Nuzhah Al-Nathr, pp. 45-51; published as al-Nukat, Dar Ibn al-Jawzi. I referred to the explanation of Ali al-Qari, Sharh Sharh Nukhbah al-Fikr, in particular segments of pp. 143-7 in some instances for clarity. The books mentioned above are all published in the original Arabic, with only Ibn al-Salah’s book, as far as I am aware, being translated into English.
50. ↑ ^{50,0 50,1} Haykal, Muhammad Husayn. The Life of Muhammad, 2nd, American Trust Publications, 1976 — lxxv-bet. Qaraldi: 2020-yil 5-iyun. 
51. ↑ Al Minhaj bi Sharh Sahih Muslim
52. ↑ Esposito, John. Islam: The Straight Path. Oxford University Press, 1998 — 67-bet. ISBN 0-19-511234-2. 
53. ↑ Ali. „Analysis of Credibility of Hadiths and Its Influence among the Bangladeshi Youth“. BRAC University. 2013-yil 10-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2012-yil 22-fevral.
54. ↑ Patricia Crone, Roman, Provincial and Islamic Law (1987/2002 paperback), pp. 23-34, paperback edition
55. ↑ No God But God : The Origins, Evolution, and Future of Islam by Reza Aslan, (Random House, 2005) p.163
56. ↑ Lewis, Bernard. The End of Modern History in the Middle East. Hoover Institution Press, 2011 — 79–80-bet. ISBN 9780817912963. Qaraldi: 2018-yil 28-mart. 
57. ↑ Cook. „AMERICA, THE SECOND 'AD: PROPHECIES ABOUT THE DOWNFALL OF THE UNITED STATES“. mille.org. 2017-yil 6-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2018-yil 31-mart.
58. ↑ islam.ca

• Brown, Daniel W.. Rethinking tradition in modern Islamic thought. Cambridge University Press, 1996. ISBN 0521570778. Qaraldi: 2018-yil 10-may. 
• Jonathan A. C. Brown (2009), Hadith: Muhammad’s Legacy in the Medieval and Modern World. Oneworld Publications. ISBN 1851686630ISBN 1851686630.
• Jonathan A. C. Brown (2007), The Canonization of al-Bukhārī and Muslim: The Formation and Function of the Sunnī Ḥadīth Canon. Brill Publishers. ISBN 978-9004158399ISBN 978-9004158399.