I. Erdeşîr

I. Erdeşîr" Orta Farsça: 𐭠𐭥𐭲𐭧𐭱𐭲𐭥
İran'ın Krallarının Kralı
I. Erdeşîr'in altın dinarı, MS 230
Persis Kralı
Hüküm süresi	211/2–224
Önce gelen	Şâpûr
Sonra gelen	Makam kaldırıldı
Sasani İmparatorluğu Şehinşahı
Hüküm süresi	224–242
Taç giymesi	226 Tizpon
Önce gelen	IV. Erdevân (Part İmparatorluğu)
Sonra gelen	I. Şâpûr
Ortak hükümdar	I. Şâpûr (240–242)
Doğum	Bilinmiyor Tiruda, Khir, Fars
Ölüm	Şubat 242
Eş(ler)i	Denag Murrod
Çocuk(lar)ı	I. Şâpûr
Hanedan	Sasani Hanedanı
Babası	Pabag veya Sasan
Annesi	Rodag
Dini	Zerdüştçülük

I. Erdeşîr ya da Erdeşîr-i Bâbekân (Orta Farsça: 𐭠𐭥𐭲𐭧𐭱𐭲𐭥, Farsça: اردشیر بابکان; Bâbekoğlu Erdeşîr), Sasani İmparatorluğu'nun kurucusu ve ilk hükümdarıdır. İsmi, Artaxares, Artaşastra ve Artakhşathra olarak da geçer.^[1]

Part İmparatorluğu’na bağlı Persis Kralı Gozir’in vasalı olduğu bilinmektedir. Babası Papak, Gozir’i öldürerek onun yerine kral oldu. Papak’dan sonra yerine geçen ağabeyi Şâpûr ile arasındaki mücadelede Şâpûr ölünce 208’de Persis kralı oldu. Darabgerd’deki bir ayaklanmayı bastırdıktan sonra Kirman’ı ve Basra Körfezi’nin kıyı bölgelerini ele geçirerek Gor’u (bugünkü Firuzabad) başkent yaptı ve kente Erdeşîr-Kvarrah adını verdi. Batıya yönelerek İsfahan, Ahvaz ve Mesene’yi aldı. 226’da Hürmüz’de Part ordusunu yendi ve Arsaklı hanedanının son hükümdarı IV. Erdevân’ı öldürdü. Mezopotamya’daki Part ülkesinin başkenti Tizpon’a girerek “krallar kralı” unvanıyla taç giydi. Oğlu ve halefi I. Şâpûr’un yardımıyla Sasani Devleti’ni kurdu.

Bâbek, İstahr Kralı Gozihr’den Dârâb-cird Kalesi kumandanı Tîrî’nin yerine Erdeşîr’in getirilmesi sözünü alır. Tîrî ölünce onun yerini alan Erdeşîr hâkimiyetini yaygınlaştırdığı gibi babasını da Gozihr’i devirmeye teşvik eder ve Gozihr’i deviren babası ile birlikte merkezî yönetime karşı ayaklanır. Ayaklanmanın başında İstahr krallığı ortadan kaldırılır. Erdeşîr, 28 Nisan 224’te Medler ülkesinde (Medya) Hürmüzcân’da yapılan savaşı kazanır ve aynı yıl hükümdarlığı ilân edilir. Ancak bazı kaynaklarda onun resmen 226 yılında Medâin’de tahta çıktığı kabul edilmektedir. Part Hükümdarı V. Arduvan’ı yendiği bu savaştan sonra “şâhânşâh” (şahlar şahı) unvanını alan Erdeşîr'in bu zaferi ve diğer faaliyetleri o dönemin kitabelerine de yansımıştır.^[2][3][4] Erdeşîr daha sonra Fars, Hûzistan. Kirman'ı ele geçirmiş ve Partlar'ın mahallî hükümdarlarıyla onlara bağlı olanları hâkimiyeti altına almış, buralarda yeni şehirler kurmuş ve adına para bastırmıştır. 226-227 yıllarında Part İmparatorluğu'nun kuzeybatısında Hatra'yı alma teşebbüsü sonuçsuz kalmışsa da Part İmparatorluğu'nun doğusunda güçlenmiş ve birçok Part ileri gelenini kendine bağlamıştır. Kuşan ve Turan hükümdarları da Erdeşîr'e bağlılıklarını bildirmişler, böylece Merv ve yöresi Sasani İmparatorluğu sınırlarına dahil edilmiştir. Ayrıca güneybatıda Kuzey Arap sahilleri Bahreyn ele geçirilmiş, zamanla eski Roma ve Part sınırı Sasaniler'in Romalılarla kuzeybatı sınırı olmuştur.

Erdeşîr ve vârisleri, dışarıda Ahamenîler dönemi siyasetini takip etmekle beraber ondan daha iyi sonuçlar aldılar. Ülkede huzuru sağlamanın gerekli olduğunu, saldırgan bir siyasetin sonuç vermeyeceğini düşünen Erdeşîr, ülkesini geliştirmek amacıyla Hozistan'da Erdeşîr-i Hürre (bugünkü Gür Fîrûzâbâd), Ram Erdeşîr, Hürmüzd Erdeşîr (Sûku'l-Ahvâz) Aşağı Mezopotamya'da Veh Erdeşîr, Es-terâbâd Erdeşîr (Kerh-i Miyşân) gibi kendi adıyla anılan birçok şehir kurdu. Bunun yanında Zerdüşt dinini de canlandırmaya çalışan Erdeşîr, Avesfa'nın gözden geçirilip yeniden düzenlenmesini sağladığı gibi taş kabartmalar ve kitabeler hazırlanması geleneğini başlattı. Ondan sonra gelen Sasani hükümdarları bu geleneği daha da geliştirdiler. Erdeşîr'in ölüm tarihi kesin olarak belli değildir. Kaynaklardaki bilgilerden, oğlu I. Şâpûr'un onun sağlığında 12 Nisan 240'ta hükümdar olduğu ve Erdeşîr'in yaklaşık 242 yılı Şubatında öldüğü anlaşılmaktadır.

Daha sonra Merv, Belh ve Hive'yi ele geçirdi. Kushan, Turan Krallığı ve Makran krallarına boyun eğdirdi; Hindistan'ı işgal ederek Pencap'a vergi koydu. 229-232 arasında Roma'yla yapılan savaş sonucu Roma, Suriye'yi ve Anadolu'nun büyük bölümünü Sasani Devleti'ne bırakmak zorunda kaldı.^[5]

Erdeşîr, güçlü merkeziyetçiliğe dayanan bir devlet kurdu. Zerdüşt dinini devletin resmî dini durumuna getirdi. Kendisi de Zerdüşt dinine göre kilisenin başı ve bilge sayıldı. Rahip Tosar'la birlikte kutsal yazıları toplayarak bir öğreti haline getirdi. Erdeşîr'in Vasiyetnamesi ile Tosar'ın Mektubu adlı belgelerde Zerdüşt dininin temelleri ortaya kondu.^[6] Erdeşîr'in hükümdarlığı sırasında birçok kent kuruldu, eski kentler yenilendi, kanallar, köprüler yapıldı. Birçok büyük kaya oyması, Erdeşîr dönemini anımsatan anıtlar olarak tarihe geçti. 242'de ölünce yerine oğlu I. Şâpûr geçti.

Erdeşîr hakkında kaleme alınan milli ve hamasi duygularla yüklü Kâmâme-i Erdeşîr-i Bâbekân adlı mensur destan günümüze ulaşmıştır. Erdeşîr ve halefleriyle ilgili olayları esas almakla birlikte tarihî nitelikten çok destan özelliği taşıyan eser Sasaniler'in son döneminde (VI. yüzyıl) telif edilmiştir. İran destan edebiyatında önemli bir yeri olan Kâr-nâme-i Erdeşîr-i Bâbekân, Firdevsî"nin Erdeşîr ve diğer Sasani padişahları hakkındaki bölümünün hemen hemen tamamına kaynak teşkil etmiştir. Böylece Şehnâme kahramanları arasına da giren Erdeşîr özellikle Fars edebiyatının tarihî-efsanevî şahıslar kadrosunda yerini almıştır. Pehlevîce yazılan ve birkaç defa orijinal metniyle basılan eser ayrıca Mahmûd Cevâd Meşkûr'un Farsça, T. Nöldeke'nin Almanca ve Dârâb Destur Peshatan Sancana'nın İngilizce ve Gucerâtî tercümesiyle birlikte yayımlanmıştır.