Nizâmî-i Gencevî
| Nizami Gencevi | |
|---|---|
 Nizami Gencevi'nin temsili resimi | |
| Doğum | Ebu Muhammed Cemâleddin İlyas bin Yusuf bin Zeki Müyyed 1141 Gence, Büyük Selçuklu İmparatorluğu |
| Ölüm | 1209 Gence, Şirvanşahlar Devleti |
| Dönem | 12. yüzyıl |
Etkiledikleri | |
Etkilendikleri | |
Nizâmî-i Gencevî (Farsça: نظامی گنجوی; d. 1141 – ö. 1209), Fars edebiyatında hamse türünün kurucusu şair.
Felsefe, edebiyat, astronomi, tıp, geometri gibi alanlarda çalışmalar yapmış bir 12. yüzyıl filozofu ve şairidir. Eserlerinin çoğunu Farsça yazan şair Fars edebiyatında hamse türünün kurucusu sayılır.[1] destansı şiir türünü zirveye taşımış, manzum aşk hikâyelerinin en büyük üstadı unvanını kazanmıştır.[1]
Eserleri kendinden sonraki şair ve düşünürleri etkileyerek Sadi-i Şirazi'nin Bostan'ında, Mevlana Celaleddin Rumi'nin Mesnevi'sinde, Emir Hüsrev Dehlevi'nin Hamsesinde, Arif Erdebili'nin Ferhadnamesinde, Ali Şir Nevai ve Abdurrahman Cami’nin “Hamsal”larında, Fuzuli’nin Leyla ve Mecnununda yeniden işlenmiştir.[2]
Etnik kimliği
[değiştir | kaynağı değiştir]Nizami'nin ailesi hakkında bilgi yoktur, eserlerinden babasının isminin Yusuf olduğu (etnik kökeni tartışmalıdır) ve annesinin kuzey Azerbaycan bölgesinden olduğu görülebilmektedir.[3][4][5] TDV İslâm Ansiklopedisi'nde babasının Türk annesinin Kürt olduğu bilgisi yer alır.[6]
Nizami, kimi kaynaklarda Fars şairi olarak kabul edilegelmiş olsa da Azerbaycan kaynakları onun Türk asıllı olduğu konusunda hemfikirdir.[2] Bir grup araştırmacıya göre Kıpçak, diğerlerine göre Oğuz boyundandır.[2] Babasının Gence'ye gelip yerleştiği ve Nizâmî'nin orada doğduğu kabul edilmektedir.
Yaşamı
[değiştir | kaynağı değiştir]Doğum tarihi kesin olarak bilinmemekle birlikte, 1141-1145 yılları arasında Gence'de dünyaya geldiği düşünülür.[1][7] Asıl adı İlyas, lakabı ise Nizammeddin'dir. Aynı dönemde yaşamış olan başka Nizamilerden ayrılmak için Nizami Gencevi yani Genceli Nizami adı ile zikredilmiştir.[8] Tam adı Ebu Muhammed İlyas bin Yusuf bin Zaki bin Muayyed Nizami şeklindedir[9]
Anne-babasını erken yaşta kaybeden Nizami'nin Gence'de dayısı sayesinde iyi bir eğitim gördüğü, dil ve edebiyat yanında astronomi, felsefe, coğrafya, tıp ve matematik okuduğu, müziğe ilgi duyduğu, Farsça ve Arapçadan başka Pehlevîce, Süryânîce, İbrânîce, Ermenice ve Gürcüce gibi dilleri de öğrendiği anlaşılmaktadır.[1] Kişisel gayretleri ile Orta Çağ döneminin ilimlerine vakıf olmuştur; Orta Doğu'nun sözlü ve yazılı edebiyatını öğrenmiştir. Eserlerinde, İslam ilimleri dışında, Antik Çağ Yunan Felsefesine de tamamıyla hakim olduğuna ve astronomi bilgisine dair kanıtlar bulunur.[8]
Eğitim döneminden sonra resmî bir görev almayıp çevredeki devlet adamlarına gönderdiği şiirlerden elde ettiği para ile geçindi; ancak bir saray şairi olmadı.[1] Saray çevresinde yaşamak yerine mütevazı bir yaşamı tercih eden Nizami, üç kez evlenmiş ve üç eşi de erken yaşta ölmüştür.[8] Eşleri içinden Derbend hükümdarı tarafından hediye edilen Kıpçak cariyesi[10] Afak adlı eşinden 1174'te Muhammed adında bir oğlunun dünyaya geldiği bilinir; nasihatnameleri oğlu Muhammed'e hitaben yazılmıştır.
Dindar bir kişi olan Nizami, Bâtınîliğe şiddetle karşı çıkıp, şiirlerinde Ehl-i sünnet inancını dile getirmiş, İslam peygamberi ve Dört Halife için övgüler yazmıştır.[1]
Nizami, edebiyata lirik şiirler yazarak başladı; ardından toplumsal, terbiyevi ve felsefi içerikli gazeller, kasideler, rubailer de yazdı.[9] Şiirlerinde devrin kültür dili olan Farsçayı kullandı. Eserlerinde aşkı farklı boyutları ile ele aldı; insan ve insan tabiatının güzelliğini işledi; hayatın anlamının insana ve insanlığa saygı göstermek olduğunu ifade eden temalar işledi.[2] Güzelliklerden bahsederken Gence şehrinden de özellikle bahsetmiştir.
Günümüze gelen tek eseri 35 bin beyitten meydana gelen Beş Mücevher (پنج گنج Panj Ganj) adlı hamsesidir (خمسه). Eserin çeşitli kütüphanelerde yüzlerce yazması bulunur. İran'da, Hindistan'da, Avrupa'da basılmış, manzum ve mensur çevirileri yapılmıştır.[1] Kaynaklarda şairin 20.000 beyitlik bir divanı olduğundan bahsedilirse de tam bir nüshası günümüze kadar gelmemiştir.
Eserlerinin yazılış tarihlerinden hareketle onun altmış yaşlarında iken 597-611 yılları arasında öldüğünü söylemek mümkündür. Mezarı eski Gence şehrindedir.
Hamse
[değiştir | kaynağı değiştir]- Sırlar Hazinesi (مخزن الاسرار Makhzan al-Asrār; 1176): Erzincan'daki Mengüçlü Beyliği'nden Behramşah bin Davud'a[kaynak belirtilmeli] armağan edilmiştir.
- Yedi Güzel (هفت پيكر Haft Paykar): Sasani Hanedanı'nın V. Behram ve eşlerini anlatan şiir.
- Leylâ ile Mecnun (ليلى و مجنون Laylā o Majunūn; 1181): Şirvanşah Aksitan'ın isteği üzerine yazılmıştır.
- Hüsrev ü Şirin (خسرو و شيرين Khusraw o Shīrīn; 1177 - 1181): Sasani Hanedanı'nın I. Hüsrev ile prensesi Şirin arasında yaşanan aşk anlatan bir şiir. İldenizliler hükûmdarı Cahanşah Pehlevan ve Kızılarslan ve Selçuklu Hanedanının son sultanı III. Tuğrul Bey'e övgü sözleri yazılmıştır.
- İskendername (اسكندر نامه Iskandar Nāma): "Şerefname" (شرف نامه Sharaf Nāma; 1196-1200) ve "İkbalname" (اقبال نامه Iqbal Nāma 1200-ölüm) olmak üzere iki bölümden olan ve "İskender Zülkarneyn"'in hayatını anlatan şiir.
Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ a b c d e f g "Mehmet Kanar, Nizâmî-i Gencevî, Türk Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Yıl 2007, Cilt 33" (PDF). 16 Temmuz 2015 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Temmuz 2015.
- ^ a b c d "Genceli Nizami Türklüğü Edebi Yönü ve Hayatı (13. yy)". 12 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Mart 2016.
- ^ V. Minorsky, Studies in Caucasian History, Cambridge University Press, 1957, ps. 34.
- ^ Jan Rypka, ‘Poets and Prose Writers of the Late Saljuq and Mongol Periods’, in The Cambridge History of Iran, Volume 5, The Saljuq and Mongol Periods, ed., Published January 1968, p. 578.
- ^ V. Minorsky, "review of G. H. Darab translation of Makhzan al-Asrar" 1945 Minorsky, BSOAS., 1948, xii/2, 441-5)
- ^ Mehmet Kanar, TDV İslâm Ansiklopedisi, cilt: 33, sayfa: 183
- ^ UNESCO, 1141 tarihini esas kabul ederek şairin doğumunun 850. yılına rastlayan 1991 yılını Nizâmî yılı ilân etmiştir.
- ^ a b c Mut, Peren Birsaygılı. "Portre; Nizami Gencevi (1141-1209)". 4 Haziran 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Mart 2016.
- ^ a b Muhammed, Goşgar. "Nizami Gencevi Eğitim Felsefesi". Erişim tarihi: 12 Mart 2016.
- ^ Iraj Bashiri, "The Teahouse at a Glance" - Nizami's Life and Works 23 Mart 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., 2000.
