Toboggan

Kayma kızağı olarak toboggan
Modern plastik toboggan, 2010

Toboggan, tobogan ya da tobagan, genellikle kar ve buz gibi kaygan yerlerde ulaşım ve taşımayı sağlayan, tahta ya da plastikten yapılan, çekimsiz ya da köpek çekimli arazi aracıdır. Esas olarak Subarktik Kızılderilileri tarafından, Kanada'da Mikmaklar, İnnular, Kriler, Ojibvalar, Odavalar gibi Algonkin halklarınca ve Alaska'da ve Kanada'da Alaska Atabasklarınca kullanılan geleneksel ulaşım aracı olsa da, günümüzde daha çok çocuklarca eğlencelik kızak olarak kullanılmaktadır. Ucu içe doğru kıvrık olup altında kızak kaydırağı bulunmaz, doğrudan gövde altı kara temas eder. Bölgedeki yerli halklarca çekme kızağı olarak kullanılırken, sonradan gelen diğer halklar kayma kızağı olarak kullanır.

Adlandırma

[değiştir | kaynağı değiştir]
"The Toboggan Party", c 1872–1875

Toboggan kelimesi Mikmakların dilinden[1] üç asır önce Kanada Fransızcasına (tobagan, 1691: tabaganne,[2] 1909: tabagin[3] ) ve oradan da İngilizceye (toboggan, tobogin) geçmiş ve İngilizce yoluyla da bütün dünyaya yayılmıştır. Fransızcada toboggan adı Kanada'da (Québec) bu anlamdaki kızak, Fransa'da ise kaydırak (Kanada'da glissoire) anlamında kullanılır. İngilizcede «Kızılderili kızağı» (Indian sledge) ve «Yukon kızağı» (Yukon sleigh) olarak da bilinir.

Algonkin dillerinde toboggan:

  • Mikmakça tobâkun
  • Abenakice (Batı) dabôgan (eski yazı: dabȣgan)[4]
  • Passamaquoddy-Maliseet 'tapakon (kızak, tobagan; araba, vagon, taşıma; genel olarak: araç, taşıt)[5]
  • Ojibvaca (ojb Kuzeybatı Ojibvacası, Kanada: batı Ontario ile Manitoba) ᐅᑕᐸᓇᒃ odaabaanaak {tekil} odaabaanaakoog {çoğul} (toboggan), ᓇᐸᑭᑕᐸᓐ nabagidaabaan (toboggan), animodaabaanaak (köpek kızağı)[6][7]
  • Ojibvaca (ciw Çipevaca, ABD: Minnesota ile Wisconsin) odaabaan {tekil} odaabaanag {çoğul} (araba, otomobil, vagon; kızak < odaabaadan «sürüklemek, çekmek»), nabagidaabaan (toboggan < nabagaa- «düz/yassı olmak»), zhooshodaabaan (toboggan), biboonodaabaan (kızak)[6]
  • Algonkince otâbân[3]
  • İnnuca (Montagnais) utapan (araba),[8] mishta-utapanashkᵘ (toboggan)[9]
  • Krice otâbânâsk
  • Krice (crj Güneydoğu Kricesi) ᐅᑖᐹᓈᔅᒄ utaapaanaaskw, ᓀᐸᒋᐦᑖᐹᓈᔅᒄ napachihtaapaanaaskw (toboggan)[10]
  • Potavatomice tabyan (araç, taşıt, vagon), bistabyan (kızak)[11]

Etnografya

[değiştir | kaynağı değiştir]
Toboggan, 1881
Mandanların köpek çekimli tobogganı, 1840-1843

Etnografik olarak tobaganları en yoğun biçimde kullanan yerli halklar, Kanada'da esas keşfedici olan Algonkin halkları ile sonradan bunlardan alan Kanada Atabaskları, Alaska'da ise Alaska Atabasklarıdır. Yapımında yöredeki ağaçlar, huş kabuğu ve/veya sığın derisi kullanılır.

Algonkin tobaganı

[değiştir | kaynağı değiştir]

Ucu kıvrık ve altı kaydıraksız yalın olan tobaganların yanlarında genelde kızak kaburgası bulunmaz ve insan gücüyle çekilirken, sonradan Eskimolardan öğrenilen köpek kızağı gibi köpek çekimli olarak da kullanılmaya başlanmıştır. Algonkin halklarından komşu diğer halklara (Atabasklar, Siyulara yakın Mandanlar) da geçmiştir.

Atabask tobaganı

[değiştir | kaynağı değiştir]

Alaska'da (ve kısmen Kanada'da) Alaska Atabasklarının tobaganları Algonkin tobaganları gibidir. Önceleri insan çekimli olan tobaganlar sonradan Yupikler ve İnyupikler gibi Eskimo komşularından öğrendikleri köpeklerle çekilmeye başlanmıştır.[12] Ahtnalarda kışın yükler önce insan gücüyle çekilirken sonradan köpek gücü de kullanılmaya başlanan tobaganlarla (Merkezî ve Aşağı Ahtnaca cenbes, Yukarı Ahtnaca decenbes) taşınır.[13] Hanlarda tobagan gibi deriden yapılmış ürünler açıkta bırakılmaz, evin yanlarında köpeklerin ulaşamayacağı yüksek sırıklar üzerindeki iskelede korunur.[14][15][16][17] Yukon Nehrinin yukarılarındaki arazide yaşayan Guçinlerin tobaganı (chąąvał), Alaska İngilizcesinde «Yukon kızağı» (Yukon sleigh) olarak da adlandırılır.

Spor

[değiştir | kaynağı değiştir]

Sporda bobsled yarışlarına benzer biçimde yarışları (toboggan runs) yapılır.[18]

Kaynakça

[değiştir | kaynağı değiştir]
  1. ^ Dr. C. George Boeree, Dialects of English 20 Kasım 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
  2. ^ Le Clercq, Chrestien. La Nouvelle Relation de la Gaspésie, 1691, p. 70
  3. ^ a b Georges Lemoine (1909), Dictionaire Français - Algonquin 2 Haziran 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Chicoutimi, Québec?, 1909
  4. ^ "Arşivlenmiş kopya". 29 Haziran 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Kasım 2012. 
  5. ^ "Passamaquoddy-Maliseet Language Portal". 21 Kasım 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Kasım 2012. 
  6. ^ a b "Fond du Lac Ojibwe Vocabulary". 1 Haziran 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Kasım 2012. 
  7. ^ "Arşivlenmiş kopya". 2 Ekim 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Kasım 2012. 
  8. ^ "Arşivlenmiş kopya". 18 Kasım 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Kasım 2012. 
  9. ^ "Supplement to Dictionnaire montagnais-français" (PDF). 27 Aralık 2010 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Kasım 2012. 
  10. ^ ᓈᓂᑑ ᑲᒉᔅᒉᔨᐦᑕᒧᐎᓐ ᒪᓱᓇᐦᐄᑲᓐ naanituu kachescheyihtamuwin masinaihikan 14 Kasım 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Resource Book, Southern Dialect, Cree School Board, 2002, Waskaganish, Quebec, Canada, ISBN 1-894843-29-0
  11. ^ "English--Potawatomi". 28 Kasım 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Kasım 2012. 
  12. ^ "Alaska Native Collections : łeendenaalyoye "old-style dog harness"". 18 Eylül 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Kasım 2012. 
  13. ^ Carl Waldman (Eylül 2006). Encyclopedia of Native American tribes. Infobase Publishing. s. 3. ISBN 978-0-8160-6274-4. 20 Haziran 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Kasım 2011. 
  14. ^ Tappan Adney (1900), Moose hunting with the Tro-chu-tin, Harper's New Monthly Magazine, Vol. C [= 100], No.DXCVIII, March, 1900
  15. ^ "Chief Isaac's People of the River : Stories". 17 Ekim 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Kasım 2012. 
  16. ^ Tappan Adney (1902), The Indian Hunter of the Far Northwest - On the Trail to the Klondike, OUTING, Vol. XXXIX, No.6, March, 1902
  17. ^ "Tappan Adney's Description of a Traditional Camp". 16 Kasım 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Kasım 2012. 
  18. ^ Standards For The Construction And Operation Of Summer Toboggan Runs 1 Nisan 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., 2004

Dış bağlantılar

[değiştir | kaynağı değiştir]
Wikimedia Commons'ta Toboggan ile ilgili ortam dosyaları bulunmaktadır.
"https://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Toboggan&oldid=32636220" sayfasından alınmıştır