Tonyukuk Yazıtı
Tonyukuk Yazıtları ya da uluslararası literatürdeki adıyla bulunduğu yere nisbetleBain Tsokto Yazıtları, Orhun Irmağı vadisinde 8. yüzyılda yazılıp dikilmiş olan Göktürk Yazıtlarından birisidir. Moğolistan'ın başkenti Ulan Bator'un ilçesi Nalayh'ta Bayan Tsokto (Bain Tsokto) adlı yerde bulunmuştur.
Tonyukuk Yazıtı, 720-725 senelerinde Tonyukuk'un kendisi tarafından dikilmiştir. Bu yazıtta, Türklerin savaş stratejileri, bağımsızlık mücadelesi için verilen savaşlar, Bilge Tonyukuk'un Türk milleti için verdiği mücadeleler göze çarpmaktadır.[1]
Türk tarihinin en eski yazılı belgelerinden olan Tonyukuk yazıtları, II. Göktürk Kağanlığı döneminin büyük veziri, kumandanı ve danışmanı Bilge Tonyukuk'un ölümünden önce bizzat kendisi tarafından diktirilen dört cepheli iki yazıttan ibarettir.[2] Göktürk dönemine ait tarihi olaylardan bahseden Göktürk harfli Türkçe bir metin içerir.
Bilge Kağan Yazıtı ile Kül Tigin Yazıtının 360 km doğusunda yer alır. 1897 yılında, botanikbilimci Yelizaveta Klements tarafından bulunmuştur.[3] Açık alanda bulunduğu ve yeterince korunmadığı için büyük ölçüde tahribata maruz kalmıştır ve orijinal şeklinden oldukça farklı görünüm arz etmektedir.[2]
Genel bilgiler
[değiştir | kaynağı değiştir]Moğolistan'da Baykal gölünün güneyinde, Orhun Irmağı vadisindeki Koşo Saydam gölü yakınlarındadır. Dört yönlü iki taş üzerindeki iki yazıttan birincisi 243 cm; ikinci yazıt ise, 217 cm yüksekliğindedir. Birinci taş üzerinde batı ve doğu yüzlerinde yedişer, güney yüzünde 10, kuzey yüzünde ise 11 satır olmak üzere toplam 35 satır; ikinci taşın ise batı yüzünde 9, doğu yüzünde 8, güney yüzünde 6 ve kuzey yüzünde 4 olmak üzere toplam 27 satır Göktürk harfli Türkçe metin bulunmaktadır. İki taşın toplam satır sayısı 62'yi bulmaktadır.
Yazıtı, Bilge Kağan dönemine kadar başkomutanlık ve vezirlik yapmış olan Tonyukuk dikmiştir. Yazıtın yazılış/dikiliş tarihi kesin olarak bilinmemektedir. Araştırmacıların bir kısmı bu tarihi 720-725 olarak gösterirken; bir kısmı ise (Köl Tigin Yazıtı, Bilge Kağan Yazıtı ve Bilge Tonyukuk Yazıtlarının içeriklerinde hareketle) Bilge Tonyukuk Yazıtıları'nın Bilge Tonyukuk'un bizzat kendisi tarafından Köl Tigin yazıtına cevap olarak yazıldığını, bu sebeple de Köl Tigin Yazıtı'ndan sonraki Bilge Kağan Yazıtı'ndan önceki bir dönemde (732- 734) dikilmiş olabileceğini ileri sürmektedirler.[2]
Yazıtlarda Göktürk dönemine ait tarihi olaylar anlatılır. Olayları nakleden bizzat Bilge Tonyukuk'un kendisidir. Tonyukuk, ilk 47 satırda İlteriş Kağan ile Kapgan Kağan'ın dönemlerinden bahsetmektedir. Daha sonraki satırlarda ise kendisinden bahsederek Göktürk tarihi hakkında önemli bilgiler vermektedir.
1897 yılında, botanikbilimci Yelizaveta Klements tarafından bulunmuştur. İnsan heykelleri, üzerleri çiçek motifleriyle işlenmiş lahitler, balballar, kaide parçaları içeren büyük bir külliye içerisinde yer alır. 1897, 1909, 1925 ve 1957 yıllarında külliyede gerçekleştirilen resmi ve gayriresmî kazıların da etkisiyle külliye orijinal şeklini kaybedip harabeye dönüşmüştür.[2] Bu kazılar sonucunda ortaya çıkarılan Türk kültür ve sanat eserlerinin bugün nerede ve kimlerin elinde olduğu da bilinmez.[2]
Türk İşbirliği ve Koordinasyon Ajansı Başkanlığı (TİKA) koordinasyonunda Bilge Tonyukuk Anıt bölgesindeki kazı çalışmaları Prof. Dr. Ahmet Taşağıl başkanlığında devam edilmektedir. Kazılarda 1300 yıl öncesine ait parmak izleri bulunmuştur. Ayrıca ortaya çıkarılan su tahliye kanallarının zamanının örneklerine göre ileri teknolojiyle yapılmış olduğu, iyi durumda korunması sayesinde görülebilmiş, bu da çalışmaların önemli buluşlarından biri kabul edilmiştir. Kazı alanında bir müze kurulması planlanmaktadır.[4]
Ayrıca bakınız
[değiştir | kaynağı değiştir]Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ KONUR, Erdem. "Orhun Yazıtlarında Sosyal ve Siyasi Mesajlar 11 Haziran 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi."
- ^ a b c d e Alyılmaz, Cengiz. "Bilge Tonyukuk Yazıtları Üzerine Birkaç Düzeltme" (PDF). www.turkdilleri.org. Türk Dilleri Araştırmaları dergisi, Cilt 10, Yıl 2000. 21 Eylül 2016 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Temmuz 2016.
- ^ Tanyeri, Yavuz. "Göktürk Yazısını Öğrenme Kılavuzu". www.academia.edu. Boğaziçi Yayınları, İstanbul, 2011. 11 Haziran 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Temmuz 2016.
- ^ "Bilge Tonyukuk Kazılarında 1300 Yıllık Parmak İzi". www.milliyet.com.tr. Milliyet gazetesi 24 Ocak 2016. 8 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Temmuz 2016.
Dış bağlantılar
[değiştir | kaynağı değiştir]
- Tonyukuk Yazıtı tam metni 22 Eylül 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.