Walter Clauss

Dialäkt: Züritüütsch

De Walter Konrad Clauss (* 28. April 1899 z Züri; † 11. Mai 1972 z Chüsnacht) isch en Schwyzer Gërmanischt und Leerer gsy. Er hät vil für d Dokumäntierig vom Urnertüütsch taa, aber au e tüütschi Literatuurgschicht gschribe.

Juged, Uusbildig und Dissertazioon

De Clauss isch z Züri-Ussersihl as äinzigs Chind vom Christian Friedrich Clauss und de Karolina giboorene Weibel uf d Wält choo; d Groseltere händ a de Langstraass im glyche Quartier gwont. De Grossvatter Clauss isch as Wagner us Calw im Schwaabeland uf Züri choo. De Vatter hät im Sydehandel gschaffet, zytewys bi de Firma Adrian Corrodi – und dëë Corrodi isch Quäschtoor bim Schwyzerischen Idiotikon gsy (daadezue une mee). D Mueter isch Daameschnyderi gsy und hät dihäime gwëërchet. D Familie hät s nöd grad äifach ghaa, und es isch de Leerer Jean Trüeb gsy, wo si defüür ygsetzt hät, das de Walter nach de Primaarschuel hät chönen a s Gimnaasium gaa. Er isch gëërn i s Gimi, isch aber au gëërn i de Natuur dusse gsy und hät am Friesebëërg en chlyne Pflanzblätz ghaa. Und wil er eso guet Gyge gspilt hät, hät er tërfen im Wiediker Orcheschter mitmache. Nach de Matuur 1917 hät er a der Uniwërsitëët Züri tüütschi Spraach und Literatuur, Altänglisch und Sanskrit gstudiert und isch au i Voorläsigen über Theology ggange. Wäret em Gäneraalsträik 1918 hät de Puursch under Biwachig vo Landsturmsoldaate im Seefäld usse d Poscht uusträit.

Em Clauss syn Unggle Konrad Weibel isch Lokifüerer bi de Gottertbaan gsy und hät z Eerschtfäld im Kanton Uuri gwont – edërewääg isch de Walter Clauss mit em Urnerland scho früe in Kontakt choo. Wo s um der Abschluss vom Stuudium ggangen isch, hät er der Albert Baachme pätte, öb er syni Dissertazioon nöd chönn über der Urnertialäkt schrybe. Er isch – andersch as der Emil Abegg im Urseretaal – ring mit de Puure Fründ woorde, hät ene ghulffe bim Schaffe und isch – as Protischtant! – mit enen am Sundig z Mäss. Syni Diss hät er 1922 abggëë, 1929 isch si in eren erwyterete Fassig usechoo. S Stuudium abgschlosse hät er 1923. Drufaben isch er uf London, zum s Handelspraxisäxaamen ablegge.

S Idiotikon und s Urnertüütsch

De Baachme hät de Clauss 1924 – as Naachfolger vom Nani Äscher – as Hülffschraft a s Schwyzerisch Idiotikon gholt; 1925 isch er – as Naachfolger vom Häinrich Chessler – regulëëre Redakter woorde. D Hülffsredaktoorestell vom Clauss hät doo d Clara Stockmeyer übernaa. – De Loo am Idiotikon isch aber für en Vatter von ere junge Familie z chly gsy. Drum hät er welen in Leererprueff wächsle, und wo-n-er 1930 a de Kantonsschuel fescht aagstellt woorden isch, hät er d Aarbet bim Idiotikon 1931 uufggëë. D Redakzioon und de Läitend Uusschuss vom Idiotikon händ em syni «ehrenvolle Wahl, die für ihn eine gesicherte Lebensstellung bedeutet», möge gune, aber si händ en nu ugëërn laa zie. As Nachfolger hetted de Baachme und de Läitend Uusschuss gëërn de Manfred Szadrowsky oder de Walter Henzen für a s Idiotikon gholt, aber die händ abgwunke. So isch dänn im 33i für de Clauss de Guntram Saladin as Redakter aagstelt woorde.

De Clauss isch aber glych dëm Wöörterbuech und em Schwyzertüütsch verbunde plibe. 1939 isch er Mitgliid i dëm syn Läitenden Uusschuss woorde reschpäktyv ab 1950 im Voorstand vom Veräin gsy, wo s Wöörterbuech usegit, und hät deet vo 1967 bis zu sym Tood as Aktuaar gwürkt.^[1] Au mit em Urnertüütsch hät er sich wyter abggëë: 1958 sind syni Uufnaame für s Fonogrammarchyv publiziert woorde, 1969 isch syni Dissertazioon in ere veräifachte Wërsioon nöi usechoo, und er isch draa gsy, es Urner Wöörterbuech aazlegge. Wo-n-er 1972 amene Hirnschlaag gstoorben isch, isch s Wöörterbuech bim Buechstabe G gstande. Spööter hät der Altdorfer Kantonsschuelleerer Felix Aschwande das Materiaal übernaa und s Wöörterbuech fërtig gschribe, so das es 1982 dänn glych na usechoo isch. En anders plaanets Wöörterbuech von em isch aber nie fërtig woorden und isch hüt verschole: Scho won er na Redakter gsy isch, hät em de Läitend Uuschuss vom Idiotikon der Uuftraag ggëë, e Wöörtersamlig und e Churzgramatik vom Haslitaal im Bëërner Oberland zämezstele. Im Jaarespricht vom Idiotikon für s Jaar 1932 ghäissts, er wuur die beede im Septämber 33 ablifere^[2] – daa druus isch aber nüüt woorde.

S Schaffen und Würken as Leerer

De Clauss isch 1924 a de Gwëërbschuel Züri Leerer für Änglisch und 1928 Hülffsleerer reschp. 1930 ständige Leerer für Tüütsch und Änglisch a de Kantonsschuel (Reaalgimnaasium) woorde. Wo d Kantonsschuel Zürioberland uufggangen isch, isch er vo 1957 bis 1960 deete Leerer gsy, isch aber nachane wider zrugg i d Stadt a s Reaalgimnaasium.

1943 isch di eerscht Uuflaag vo sym Buech «Deutsche Literatur» usechoo, wo bis 1964 uf ganzi 14 Uuflaage choo isch. 1951 hät er em Jakob Baechtold sys «Deutsches Lesebuch» zäme mit em Arthur Häny überarbäitet – de Clauss isch für d Proosa, de Häny für d Lyrik zueständig gsy. Er hät au bim «Lexikon der Pädagogik» mitgwürkt, hät Hölderlin und Schiller i komäntierte Fassige publiziert, hät Didaktikürs ggëë, hät a de Volchshoochschuel Erwachseni underrichtet und Tüütschkürs für Frömdspraachigi abghalte.

Familie

Ghüraate hät de Clauss 1926 en Urneri, d Agathe Arnold. Si isch scho 1959, nach langer Chranket, gstoorbe. Er hät dänn e zwäits Maal ghüraate, d Verena Schudel. De Soo Arnold isch Aarzt woorde, d Tochter Agnes verhüraateti Ehinger uf Muttez i s Baselbiet züglet.

Publikazioone (Uuswaal)

Artikel im Schwyzerischen Idiotikon, Bänd IX und X.
Die Mundart von Uri. Laut- und Flexionslehre. Diss. Uni Züri. Huber, Frauefäld 1929 (Beiträge zur Schweizerdeutschen Grammatik XVII).
Deutsche Literatur. Eine geschichtliche Darstellung ihrer Hauptgestalten. Schulthess, Züri 1943, 14. Uuflaag 1964.
Wie eine Grammatik der Mundart von Uri zustande kam. I: Schweizerische Monatsschrift «Du». Augschte 1951.
Schweizerdeutsche Mundarten. Heft 3: Wolfenschiessen (Kt. Nidwalden), Engelberg (Kt. Obwalden), Sisikon, Unterschächen, Andermatt, Hospental (Kt. Uri). Uufgnaa vom Walter Clauss, biarbäitet vom Hans Troxler. Huber, Frauefäld 1958 (Schweizerische Dialekte in Text und Ton. Begleittexte zu den Sprechplatten des Phonogramm-Archivs der Universität Zürich).
Deutsches Lesebuch für schweizerische Mittelschulen. Nöi biarbäitet ufgrund von em Jakob Bächtold sym Läsibuech vom Walter Clauss und em Arthur Häny. Huber, Frauefäld 1959.
Die Urner Mundart. Ihre Laut- und Flexionsformen. Altdorf 1969 (Kantonsbibliothek Uri. 14. Jahresgabe 1967).
Felix Aschwanden, Walter Clauss: Urner Mundartwörterbuch. Useggëë vo de Bibliotheksgesellschaft Uri i Verbindig mit em Bund Schwyzertütsch. Altdorf 1982 (19. Jahresgabe der Bibliotheksgesellschaft Uri; Grammatiken und Wörterbücher des Schweizerdeutschen in allgemeinverständlicher Darstellung VIII).

Quäle

Walter Clauss. 1899–1972. Privaatdruck, allwääg 1972.
Ernst Bohnenblust: Erinnerungen an einen Freund. Zum Todestag von Walter Clauss. I de Zürizytig vom 14. Mäie 1973, S. 31.
Verschideni Jaarespricht vom Schwyzerischen Idiotikon.

Weblink

Publikatione vo und über Walter Clauss im Katalog Helveticat vo dr Schwiizerische Nationalbibliothek

Fuessnoote

↑ Im Protokoll vo de Sitzung vom Läitenden Uusschuss vom 5. Juni 1942 ghäissts, mer steli de Clauss as Scheffredakter aa. Sit em Tood vom Baachme häts bikantli ekän Scheffredakter me ggëë, wil de Henzen, de Szadrowsky und de Wiget nöd händ wele oder nöd händ chöne a s Idiotikon choo und wil me d Redaktoore nöd für scheff-fëëig ghalte hät. Im 42i hät me mit em Clauss es Arrangement troffe, wo syne Wüntsch wyt etgägechoo isch (glych hööche Loo und glychi Pänsioonsverheltnis wie as Gimileerer, nu e halbi Stell am Idiotikon, en Leeruuftraag a der Uni); de Stelenaatritt hett sele i anderthalb oder zwäi Jaar sy. I spöötere Protokoll isch daadevoo aber überhaupt ekäi Reed me gsy, defüür isch im Protokoll vo de Sitzig vom 14. Mäi 1946 im Fall vom Gröger s eerscht Maal vo «Chefredaktor» d Reed – was er rächtlich ja nie gsy isch, offiziell hät er nu as «Bureauchef» fungiert.
↑ Schweizerisches Idiotikon. Bericht über das Jahr 1932,, S. 11.

[1] Im Protokoll vo de Sitzung vom Läitenden Uusschuss vom 5. Juni 1942 ghäissts, mer steli de Clauss as Scheffredakter aa. Sit em Tood vom Baachme häts bikantli ekän Scheffredakter me ggëë, wil de Henzen, de Szadrowsky und de Wiget nöd händ wele oder nöd händ chöne a s Idiotikon choo und wil me d Redaktoore nöd für scheff-fëëig ghalte hät. Im 42i hät me mit em Clauss es Arrangement troffe, wo syne Wüntsch wyt etgägechoo isch (glych hööche Loo und glychi Pänsioonsverheltnis wie as Gimileerer, nu e halbi Stell am Idiotikon, en Leeruuftraag a der Uni); de Stelenaatritt hett sele i anderthalb oder zwäi Jaar sy. I spöötere Protokoll isch daadevoo aber überhaupt ekäi Reed me gsy, defüür isch im Protokoll vo de Sitzig vom 14. Mäi 1946 im Fall vom Gröger s eerscht Maal vo «Chefredaktor» d Reed – was er rächtlich ja nie gsy isch, offiziell hät er nu as «Bureauchef» fungiert.

[2] Schweizerisches Idiotikon. Bericht über das Jahr 1932,, S. 11.

[1]

[2]