Ömər ibn Xəttab

Ömər ibn Xəttab
ərəb. عُمَرُ بْنُ الْخَطَّابِ‎
Rəşidi xilafətinin 2-ci xəlifəsi
634 – 3 noyabr 644
Əvvəlki	Əbu Bəkr
Sonrakı	Osman ibn Əffan
Şəxsi məlumatlar
Doğum tarixi	təq. 586
Doğum yeri	Məkkə, Hicaz
Vəfat tarixi	3 noyabr 644[1]
Vəfat yeri	Mədinə, Rəşidi xilafəti
Vəfat səbəbi	bıçaq xəsarəti[d]
Dəfn yeri	Məscid ən-Nəbəvi
Fəaliyyəti	dövlət xadimi, Xəlifə, imam, dini rəhbər[d], Səhabə
Həyat yoldaşları	Ümmü Gülsüm binti Əli
Uşaqları	Abdullah ibn Ömər ibn Xəttab[2], Asim ibn Ömər, Həfsə binti Ömər
Dini	islam
Hərbi xidmət
Döyüşlər	Bədr döyüşü, Uhud döyüşü, Xəndək döyüşü, Xeybər döyüşü
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Ömər ibn əl-Xəttab və ya I Ömər (ərəb. عمر بن الخطاب‎; təq. 586, Məkkə – 3 noyabr 644^[1], Mədinə) İslam peyğəmbəri Məhəmmədin səhabəsi və Rəşidi xilafətinin ikinci xəlifəsidir 634-cü il avqustun 23-də Rəşidi xilafətinin ikinci xəlifəsi oldu və öldürüldüyü 644-cü ilə qədər bu vəzifəni icra etdi.

583-ci ildə Məkkədə doğulub. Ömər Bəni Ədiy qəbiləsindən olub, atasını adı Xəttab ibn Nüfeyl, anasının adı isə Hantəmə bint Haşimdir. Anası Bəni Məhzum qəbiləsindəndir. Əbu Cəhl kimi tanınan Amr ibn Hişam Ömərin ögey dayısıdır. Ömər eyni zamanda Məhəmməd peyğəmbərin uzaq qohumudur. Ailəsi orta sinifə mənsub, atası isə tacir idi. Məhəmməd peyğəmbərin ən qatı düşmənlərindən biri olan Ömər, Darunnədvədəki "qubbə" vəzifəsini icra edirdi^[3]. Pəhləvanlar kimi cüssəli olan Ömər, atasının dəvələrini otarar, içkini və qadını çox xoşlayar, yaxşı at minər, silahdan yaxşı istifadə edərdi. Şeirə həvəsli olduğu, səsil danışdığı, oxuma-yazma bildiyi, ticarətlə məşğul olduğu və bu məqsədlə Suriyaya, İraqa və Misirə səfər etdiyi rəvayət edilmişdir.

Bisətin 6-cı ilində, miladi 616-cı il də müsəlman olmuşdur.^[4] Onun müsəlman olmasından sonra müsəlmanların möyqeyi Məkkədə bir qədər güclənir^[5][6]. Məhəmməd peyğəmbər ona "Faruq (ərəbcə: الفاروق)" ləqəbini verir^[7]. Ömər Məkkəni açıq-aşkar, məkkəlilərə meydan oxuyaraq tərk edən yeganə şəxs olur^[8]. "Əmir-əl möminin (ərəbcə: أمير المؤمنين)" ləqəbindən istifadə edən ilk Ömər olmuşdur. Belə ki, Ömrə məktub yazan Əbu Musa əl-Əşəri, Ömərə bu ləqəblə xitab etmiş^[9] və bu ləqəb sonradan məşhurlaşmışdır.

• Xəzinənin gəlir və xərclərinin tənzimlənməsi,
• Təqvimin başlanğıcı olaraq Hicrətin seçilməsi,
• Məhkəmə sisteminin yaradılması
• Dövlətin ərazisinin vilayətlərə bölünməsi
• Həbsxanaların inşası,
• Polis təşkilatının yaradılması,
• Ordunun əməliyyat istiqamətiin müəyyənləşdirilməsi,
• Bəsrə^[10] və Kufə^[11] şəhərlərinin salınması əmrinin verilməsi,
• Xaricilər ticarətlə məşğul olmalarına icazə verilməsi,
• Kimsəsiz yəhudi və xristianlara təqaüdlərin verilməsi,
• Sulama sisteminin qurulması
• Hər məsciddə vəaz və nəsihətin verilmə ənənəsinin əsasının qoyulması,
• İmam və müəzzinlərə maaşın verilməsi.

Ömərin müxtəlif vaxtlardakı evlilikləri bunlardır:

1) Ömər İslam əvvəlki dövrdə Zeynəb binti Məzun ilə ailə qurmuşdur. Bu nikahdan Abdullah, Həfsə və Əbdürrəhman dünyaya gəlmişdir.

2) Ömər yenə Məkkədə İslamdan əvvəlki dövrdə Muleykə binti Cəvrəl ilə ailə qurmuşdu. Bu qadına Ümmü Gülsəm də deyirdilər. Ömər bu qadınla Mumtəhinə surəsinin 10-cu ayəsi enənə qədər evli qalmış, ayə endikdən sonra bu xanımı boşamışdır.^[12]

3) Ömər ibn Xəttab Məkkədə, Məhzumoğullarından Ümmü Hakim binti Hişamla evlənmişdir. Bu nikahdan Fatimə binti Ömər doğulmuşdur.

4) İslam əvvəlki dövrdə yenə Məhzumoğullarından, Qureybə binti Əbu Ümeyyə ilə evlənmişdir. Yenə Mumtəhinə surəsinin 10-cu ayəsi endikdən sonra Ömər bu qadını boşamışdır.^[13][14][15]

5) Təxminən 629-cu (hicri 7-ci) ildə, Mədinədə ənsardan Asiyə (Cəmilə) binti Asim ibn Sabit ilə ailə qurmuşdur. Bu nikahdan Asim ibn Ömər dünyaya gəlmişdir.

6) Təqribən 639-cu ildə (hicri 17) Ümmü Gülsüm binti Əli ilə evlənmişdir.^[16] Bu nikahdan Zeyd ibn Ömər və Ruqiyyə binti Ömər dünyaya gəlmişdir.^[17]

7) Ömər Yəməndən olan Luhəyyə (Lihyə) adlı xanımla da ailə qurmuşdur. Bu nikahdan Əbdürrəhman əl-Əsğər (Kiçik Əbdürrəhman) dünyaya gəlmişdir. Təqribən 626-cı ildə içki içdiyi üçün şəxsən atası Ömər tərəfindən qamçılandığı üçün "Əbu Şahmə" olaraq adlandırılmışdır.

8) Ömər öz qohumlarından olan Atikə binti Amr ilə də ailə qurmuşdur.^[18][19]

Bunlardan başqa Ömər Mədinədə olarkən Əbu Bəkrin qızı Ümmü Gülsüm ilə də ailə qurmaq istəmişdir, lakin Ümmü Gülsüm Ömərin xarakterinin sərt olduğunu söyləyərək evlənməkdən boyun qaçırmışdır.^[20]

Ömər, miladi 31 oktyabr 644-cü ildə, Muğirə ibn Şöbənin fars köləsi tərəfindən, Mədinədə, sübh namazını qılarkən hücuma məruz qalmışdır. Aldığı zərbələrdən üç gün sonra, 3 noyabr 644-cü ildə Mədinədə vəfat etmişdir.

Ömər peyğəmbərdən 539 hədis rəvayət edilmişdir.^[21] Bu hədislərin hamısı Altı kitabda rəvayət edilmişdir. Bunların 81-ini Buxari və Müslimin özlərinin "əl-Cəmius-Səhih" adlı əsərlərində qeyd etmişlər. Bu 81 hədisin 26-sı həm Buxarinin, həm də Müslimin kitablarında mövcuddur. Yerdə qalan hədislərin 34-ünü yalnız Buxari, 21-ini isə yanlız Müslimin öz kitabında rəvayət etmişlər.^[22]

Məhəmməd peyğəmbərin Ömər haqqında söylədiyi bəzi kəlamlar bunlardır:

"Məndən sonra peyğəmbər gəlsəydi, o Ömər olardı."^[23]

Allah, haqqı Ömərin dilinə və qəlbinə qoymuşdur."^[24]

Oğlu Abdullah atası haqqında bunları demişdir:

“Atam Ömər, hər hansı bir şey haqqında «mən belə düşünürəm» desəydi həmin şey onun düşündüyü kimi olardı.” ^[25]

İbadilər, Zeydilər, Dürzilər və Sünnilər ona hörmət edirlər. Cəfərilər isə onu Əlinin haqqı olan xəlifəliyi qəsb etməkdə, Əlinin evinə hücum edib, Fatiməni öldürməkdə ittiham edirlər. Bəzi yazarlara görə isə Öməri yanlız Mark Avreli ilə müqayisə etmək olar.^[26]

Müsəlmanların Suriya və Fələstinin fəthi sırasında Bizanslılarla ilk döyüşü.

• Sosial nəticə:

1. Müharibə müsəlmanların zəfəri ilə başa çatdı (28 Cəmaziyəəvvəl 13/30 Temmuz 634).
2. Bu müharibədə 3000 düşmən əsgəri öldürüldü; müsəlmanlar isə sadəcə 14 şəhid verdilər.

• Siyasi nəticə:

1. Bizans imperatoru Herakleios bu müharibədən çox qorxaraq Humus’tan Antakyaya qaçmışdır.
2. Əcnadeyn savaşı ilə Fələstin və Suriyanın qapıları müsəlmanlara açılmış, 2 il sonra Yərmuk döyüşündə zəfər qazanılması nəticəsində bölgənin fəthi tamamlanmışdır.
3. Bu döyüş nəticəsində Suriya, 637-ci ildə isə Fələstin torpaqları alındı.

Müsəlmanlara Şimali İraq və İranın qapılarını açan meydan döyüşü (15/636).

• İqtisadi nəticə:

1. Bu döyüşün nəticəsində müsəlmanlar böyük miqdarda qənimət ələ keçirdilər. Bunların ən qiymətlisi İran bayrağı idi.

• Sosial nəticə:

1. Sərkərdə Rüstəmin Hilal ibn Ulləfə tərəfindən öldürülməsindən sonra Sasani ordusu dağıldı.

1. Bu qələbə nəticəsində İraqın qapıları müsəlmanların üzərinə açıldı.
2. İran dövlətinin süqutu başlandı.
3. Sasanilərin paytaxtı olan Mədainin fəthinə az qaldı.

Suriyada Bizans hökmdarlığına son qoyan və müsəlmanların bölgəyə hakim olmasına səbəb olan döyüş (15/636).

• Sosial nəticə:

1. Bizans ordusu ağır bir məğlubiyyətə uğradı.
2. Sərkərdə Theodoros və çox sayda əsgər öldürüldü.
3. Sağ qalanlar Fələstin, Hələb və Əlcəzair tərəflərə qaçdılar.

• Siyasi nəticə:

1. Suriyada Bizans hakimiyyətinə son qoyuldu.
2. Müsəlmanlar Suriyaya hakim oldular.

Ömərin dövründə İraqda müsəlmanlarla Sasanilər arasında cərəyan edən döyüş.

• İqtisadi nəticə:

1. Müsəlmanlar böyük bir həmlə ilə Sasani ordusunu məğlub etdilər.
2. Böyük qənimət ələ keçirildi.

• Siyasi nəticə:

1. Celula döyüşü ilə müsəlmanlar Kadisiyədən sonra Sasanilərə böyük bir zərbə vurmuş oldular.

Bu Döyüş 13 Ramazan sonu/Kasım 634-cü ildə baş vermişdir.

• Sosial nəticə:

1. Müsəlmanlar döyüşdə məğlub oldular.
2. İlk fəthlər sırasında ən ağır məğlubiyyətlərdən sayılır.

Bu döyüş 642-ci ildə Xilafət və Sasanilər arasında baş vermişdir.

• Sosial nəticə:

1. Sasani ordusu məğlub oldu.
2. Bu məğlubiyyətdən sonra Sasanilər bir daha özlərinə gələ bilmədilər və imperiya sürətlə dağılmağa başladı.

• Siyasi nəticə:

1. Nəhavənddə qazanılan zəfər Fəth-ul-futuh (fəthlər-fəthi) adlandırılmışdır.
2. Bu döyüşdən sonra müsəlmanlar İranı demək olar ki, heç bir maneəyə rast gəlmədən fəth etmişdilər.

Misir 642-ci ildə fəth edildi.

• Sosial nəticə

1. Müsəlman Ərəblər, Misirin yerli xalqına heç bir zülm vermədilər, əksinə onlarla çox yumşaq rəftar edirdilər. Onları dinlərində qalmaq və ya İslamı qəbul etmək xüsusunda sərbəst buraxdılar. Misirlilərdən müsəlman olanlar, müsəlmanların tabe olduqları hüquqlara tabe oldular.
2. Müsəlman Ərəblər Misirin yerli xalqına dini azadlıq vermişdilər. Amr ibn As Bablyon qalasını ələ keçirdikdən sonra bu xüsusu təkid etməkdəydi.
3. Ərəblərin Misirdə yaxşı idarəsinə dəlalət edən bir məsələdə Yaqubilər və Məlqanilər arasında bərabərlik qərar vermişdir. Müsəlman Ərəblər, bu iki xristianlıq məzhəbini qanun qarşısında bərabər tutmuşdu.
4. Müsəlman Ərəblər, Misir ərazisini yerli xalqa buraxmışdılar. Beləliklə Misirlilər, uzun vaxtdan bəri əldə edə bilmədikləri böyük bir rahatlığa qovuşmuşdular.

Şam şəhəri Rəcəb ayında 635-ci ildə fəth edildi.

• Sosial nəticə:

1. Əhalidən cizyə vergisi alınırdı.
2. Cizyə milli müdafiə vergisi olduğu üçün özlərini qorumamaq şərtiylə Şam əhalisindən alınan cizyələrdə iadə edildi.
3. Cizyə qızıl olaraq 4 dinar və ya gümüş olaraq 40 dirhəm idi.

Qüdüsün fəthi 17/638 bəzi qaynaqlara görə isə 16/637-ci ildə tamamlanmışdır.

• Sosial nəticə:

1. Qüdsə yəhudilər yerləşdirilmədi. Buna qarşılıq olaraq Qüdüs xalqı, digər şəhərlər kimi cizyə verməli idi.
2. Qüdüs xalqına dini inanclar məsələsində azadlıq verildi.