Raspad Jugoslavije
Raspad Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije predstavlja rezultat niza političkih događaja i sukoba tokom ranih 1990-ih. Nakon perioda političkih kriza tokom 1980-ih, sastavne republike SFR Jugoslavije su se odvojile, ali su neriješena pitanja uzrokovala oštre međuetničke jugoslavenske ratove. Ratovi su primarno zahvatili Bosnu i Hercegovinu i susjedne dijelove Hrvatske.
Nakon pobjede Saveznika u Drugom svjetskom ratu, Jugoslavija je uspostavljena kao federacija šest republika, sa granicama iscrtanim duž etničko-historijskih granica: SR Bosna i Hercegovina, SR Hrvatska, SR Makedonija, SR Crna Gora, SR Srbija i SR Slovenija. Dodatno, dvije autonomne pokrajine su uspostavljene unutar SR Srbije: SAP Vojvodina i SAP Kosovo. Svaka od republika imala je svoju organizaciju Saveza komunista Jugoslavije i vladajuću elitu, te su sve tenzije rješavane na federalnom nivou. Jugoslavenski model organiziranja države, kao i "srednji put" između planirane i slobodne ekonomije, imali su relativan uspjeh, te je država doživjela period snažnog ekonomskog rasta i relativnu političku stabilnost do 1980-ih, pod vlašću doživotnog predsjednika Josipa Broza Tita. Nakon njegove smrti 1980. godine, oslabljen sistem federalne vlade ostavljen je nemogućim da se bori sa ekonomskim i političkim izazovima.
Tokom 1980-ih, kosovski Albanci počeli su tražiti da se njihova autonomna pokrajina prevede u saveznu republiku, počevši sa protestima 1981. Etničke tenzije između Albanaca i Srba na Kosovu ostale su visoke čitavu deceniju, što je rezultiralo povećanju neslaganja Srba širom Jugoslavije visokoj autonomiji provincija i neefikasan sistem konsenzusa na federalnom nivou, što je viđeno kao prepreka srpskim interesima. Godine 1987, Slobodan Milošević je došao na čelo Srbije, te kroz niz populističkih poteza osigurao je de facto kontrolu nad Kosovom, Vojvodinom i Crnom Gorom, dobijajući visok nivo podrške među Srbima zbog njegove centralističke politike. Milošević se susreo sa opozicijom partijskih lidera zapadnih republika, Slovenije i Hrvatske, koji su zahtijevali veću demokratizaciju države u skladu s Revolucije 1989. u istočnoj Evropi. Savez komunista Jugoslavije raspao se u januaru 1990. duž federalnih linija. Republičke komunističke organizacije postale su zasebne socijalističke stranke.
Tokom 1990-ih, socijalisti (bivši komunisti) izgubili su moć od etničkih separatističkih stranaka u prvim višestranačkim izborima koji su se održali širom države, osim u Srbiji i Crnoj Gori, gdje su pobijedili Milošević i njegovi saveznici. Nacionalistička retorika na svim stranama postala je značajno vidljiva. Između juna 1991. i aprila 1992, četiri republike su proglasile nezavisnost (samo su Srbija i Crna Gora ostale u Federaciji), ali je status etničkih Srba van Srbije i Crne Gore, kao i etničkih Hrvata van Hrvatske, ostao neriješen. Nakon niza međuetničkih incidenata, jugoslavenski ratovi su započeli, prvo u Hrvatskoj a onda, najžešći, u multi-etničkoj Bosni i Hercegovini; ratovi koji su ostavili dugotrajne ekonomske i političke posljedice u regionu.
Pozadina
[uredi | uredi izvor]Jugoslavija je zauzimala značajan dio Balkanskog poluostrva, uključujući područje na istočnoj obali Jadranskog mora, koje se proteže jugom od Tršćanskog zaliva u srednjoj Evropi do ušća Bojane kao i Prespanskog jezera na kopnu, te istokom do Đerdapske klisure na Dunavu i do Midžora na Staroj planini, tako uključujući veliki dio jugoistočne Evrope, regije sa historijom etničkih sukoba.
Važni elementi koji su doprinijeli neslozi uključuju savremene i historijske faktore, zajedno sa formiranjem Kraljevine Jugoslavije, prvim raspadom i naknadnim međuetničkim i političkim ratovima i genocidom tokom Drugog svjetskog rata, idejama Velike Srbije, Velike Hrvatske, Velike Albanije, te različitim pogledima u vezi s Panslavizmom, te jednostranim priznanjem novonastalih republika od strane Njemačke.
Prije Drugog svjetskog rata, veće tenzije su se pojavile kod prve, monarhističke jugoslavenske multietničke države i relativne političke i demografske dominacije od strane Srba. Osnova tih tenzija bili su različiti koncepti nove države. Hrvati i Slovenci razmatrali su federalni model gdje bi uživali veću autonomiju u odnosu na onu koju su imali kao zasebna kruna tokom Austro-Ugarske. Pod Austro-Ugarskom, Slovenci i Hrvati imali su autonomiju sa slobodnim rukama samo u obrazovanju, pravu, religiji i 45% u porezima.[1] Srbi su vidjeli teritorije kao nagradu za podršku saveznicima u Prvom svjetskom ratu i novu državu kao proširenje Kraljevine Srbije.
Tenzije između Hrvata i Srba često su prerastale u otvoren sukob, sa dominantnom srpskom sigurnosnom strukturom koja je vježbala ugnjetavanje tokom izbora i fizičkih napada na hrvatske političke lidere u narodnom parlamentu, među kojima je i Stjepan Radić, koji se protivio srpskom monarškom apsolutizmu.[2] Ubistva i povrede ljudskih prava bili su predmet zabrinutosti za Ligu za ljudska prava što je dovelo do glasova protesta od strane intelektualaca, među kojima je bio i Albert Einstein.[3] U ovoj sredini ugnjetavanja se formirala radikalna fašistička grupa Ustaše, koja je kasnije postala fašistička diktatura.
Tokom Drugog svjetskog rata, tenzije u državi su iskoristile okupatorske Sile osovine koje su uspostavile hrvatsku marionetsku državu koja je zahvatala današnje države Hrvatsku i Bosnu i Hercegovinu. Sile osovine su postavile Ustaše kao lidere Nezavisne Države Hrvatske.
Ustaše su riješile da je srpska manjina bila peta kolona srpskog ekspanzionizma, te su postavili politiku progona Srba. Politika je diktirala da trećina srpske manjine mora biti ubijena, trećina progonjena, a trećina preobraćena u katoličanstvo i asimilirana u Hrvate. S druge strane, Četnici su postavili svoju vlastitu kampanju progona u dijelovima Bosne i Hercegovine i Sandžaka prema Moljevićevom planu i naredbama koje je izdao Draža Mihailović koje su uključivale "čišćenje shvatanja i borbe svih nacija".
Hrvati i Muslimani su pristupali jedinicama SS-a (najviše u 13. Waffen brdskoj diviziji). Istovremeno, bivši rojalist, general Milan Nedić, postavljen od Sila osovine kao lider marionetske vlade i lokalni Srbi regrutirani su u Gestapo i srpski dobrovoljački korpus. Oba kvislinga su napadnuta i poražena od strane komunističkog, antifašističkog jugoslavenskog partizanskog pokreta koji su sačinjavali članovi svih etničkih grupa u području, što je dovelo do formiranja Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije.
Zvanična jugoslavenska postratna procjena žrtava Drugog svjetskog rata u Jugoslaviji je 1.704.000. Naknadni podaci skupljeni 1980-ih od strane historičara Vladimira Žerjavića i Bogoljuba Kočovića pokazali su da je stvarni broj mrtvih bio oko 1 milion. Od tog broja, 330.000 do 390.000 etničkih Srba stradalo je od svih uzroka u Hrvatskoj i Bosni.[4]
Jugoslavija je bila u samom vrhu regionalne industrijske moći i ekonomskog uspjeha. Od 1960. do 1980, rast godišnjeg bruto nacionalnog proizvoda (BDP) imao je prosjek 6,1%, medicinska zaštita je bila besplatna, pismenost 91%, a prosječan životni vijek 72 godine.[5]
Jugoslavija je bila unikatna država, koja se prostirala između istoka i zapada. Štaviše, njen predsjednik, Josip Broz Tito, bio je jedan od fundamentalnih osnivača "trećeg svijeta" ili "grupe od 77" koji su djelovali kao alternativa supersilama. Još važnije, Jugoslavija je predstavljala tampon državu između Zapada i Sovjetskog Saveza te je također sprječavala SSSR od dolaska na Sredozemlje.
Centralizirana uprava postajala je slabija zbog povećanog nacionalnog gnjeva i želje komunističkih partija da podržavaju "nacionalno samoopredjeljenje". Ovo je dovelo do toga da Kosovo postane autonomna regija Srbije, zakonski prema Ustavu iz 1974. Ovaj ustav je pokvario ovlasti između glavnog grada i autonomnih regija u Vojvodini (područje u Jugoslaviji sa velikim brojem etničkih manjina) i na Kosovu (sa velikom albanskom populacijom).
Bez obzira na federalnu strukturu nove Jugoslavije, postojala je i dalje tenzija među federalistima s jedne strane, posebno Hrvatima i Slovencima koji su tražili veću autonomiju, i unitaristima s druge strane, posebno Srbima. Borba se odvijala u više protesta radi većih individualnih i nacionalnih prava (kao Hrvatsko proljeće) i kasnije represije. Ustav iz 1974. bio je pokušaj prekida ovog obrasca uvođenjem federalnog modela i formalizacijom nacionalnih prava.
Olabavljena kontrola je u principu pretvorila Jugoslaviju u faktički konfederaciju, koja je također stavila pritisak na legitimnost režima unutar federacije. Od kasnih 1970-ih velika razlika u ekonomskim resursima između razvijenih i nerazvijenih regija u Jugoslaviji značajno je poljuljala jedinstvo federacije.[6] Najrazvijenije republike, Hrvatska i Slovenija, odbili su zahtjeve da smanje svoju autonomiju kako je nalagao ustav iz 1974.[6] Javno mišljenje u Sloveniji 1987. godine vidjelo je bolje ekonomske prilike u nezavisnošću od Jugoslavije nego unutar nje.[6] Postojala su mjesta koja također nisu vidjela ekonomsku korist od ostanka u Jugoslaviji; naprimjer, autonomna pokrajina Kosovo je bila slabo razvijena, a BDP po stanovniku pao je sa 47% jugoslavenskog prosjeka u post-ratnom periodu na 27% do kraja 1980-ih.[7] To je pokazalo značajne razlike u kvalitetu života u različitim republikama.
Ekonomski rast bio je ograničen zbog Zapadnih barijera koje su se kombinirale sa naftnom krizom iz 1973. Jugoslavija je naknadno pala u težak dug MMF-a zbog velikog broja kredita koje je uzimao režim. U stanju dobijanja kredita, MMF je tražio "liberalizaciju tržišta" Jugoslavije. Do 1981. godine, Jugoslavija je imala $19,9 milijardi vanjskog duga. Naredni problem je bio nezaposlenost, sa 1 milionom do 1980. Ovaj problem se naslagao općom "neproduktivnošću na Jugu," što nije samo sputavalo ekonomiju Jugoslavije, nego je iritiralo Sloveniju i Hrvatsku još više.[8][9]
Uzroci
[uredi | uredi izvor]Strukturni problemi
[uredi | uredi izvor]SFR Jugoslavija bila je federalna republika sa osam federalnih jedinica, grubo podijeljenih duž etničkih linija, uključujući šest republika:
i dvije autonomne pokrajine unutar Srbije,
Sa ustavom iz 1974, ured predsjednika Jugoslavije je zamijenjen sa Predsjedništvom SFRJ, vladajućim kolektivom od 8 članova sačinjeni od predstavnika iz šest republika i iz dvije autonomne pokrajine unutar SR Srbije, SAP Kosova i SAP Vojvodine.
Otkako je jugoslavenska federacija formirana 1945. godine, savezna Socijalistička Republika Srbija sadržavala je dvije autonomne pokrajine, SAP Kosovo i SAP Vojvodina. Sa ustavom iz 1974, utjecaj centralne vlade SR Srbije značajno se smanjio, što im je dalo traženu autonomiju. Vlada SR Srbije bila je ograničena u pravljenju i vršenju odluka koje bi se primijenile na pokrajine. Pokrajine su imale pravo glasa u Predsjedništvu SFRJ, što obično nije bilo u korist SR Srbije. U Srbiji, postojalo je veliko nezadovoljstvo prema ovim razvojima, što su nacionalistički elementi javnosti vidjeli kao "podjelu Srbije". Ustav iz 1974. nije samo pogoršao strah Srbije sa parolom "slaba Srbija, za jaču Jugoslaviju", nego je pogodio srce srbijanskog nacionalnog sentimenta. Većina Srba vidi Kosovo kao "kolijevku nacije", i ne bi prihvatili mogućnost izgubiti ga od većinske albanske populacije.
U cilju da osigura svoju ostavštinu, Ustav iz 1974. uspostavio je sistem cjelogodišnjih predsjedništva, na rotacijskoj bazi između osam lidera iz republika i autonomnih pokrajina. Titova smrt je pokazala da su tako kratki rokovi veoma neefikasni. U suštini je ostavio vakuum moći koji je ostao otvoren duži dio 1980-ih.
Ekonomski kolaps i međunarodna klima
[uredi | uredi izvor]Tokom godina Titovog predsjedavanja, njegova politika je bila brzi ekonomski rast. Rast je bio visok u 1970-im. Ipak, ekspanzija ekonomskog rasta uzrokovala je inflaciju i gurnula Jugoslaviju u ekonomsku recesiju.[10]
Nakon smrti Tita i usponom Mihaila Gorbačova, perestrojke i glasnosti u Sovjetskom Savezu, Zapad je osjetio dovoljnu sigurnost u namjere SSSR-a da Jugoslavija više nije od ključnog strateškog značaja. Bez obzira na nesvrstanost Beograda i njegove proširene trgovačke veze sa Evropskom zajednicom i SAD-om, administracija Ronalda Reagana posebno je ciljala jugoslavensku ekonomiju u povjerljivoj Direktivi nacionalne sigurnosti iz 1984.[11] Cenzurirana verzija otkrivena 1990. obrazložena na NSDD 54 u istočnoj Evropi, izdata je 1982. godine.[12] Potonja je podržavala "proširene napore za promociju 'tihe revolucije' da zbaci komunističke vlade i partije," zajedno sa reintegracijom država istočne Evrope u tržišno-orijentisanu ekonomiju.[13]
Vanjski status quo, koji je imala Komunistička partija da bi opstala, počeo je da nestaje. Nadalje, pad komunizma širom centralne i istočne Evrope je još jednom doveo do unutarnjih kontradikcija u Jugoslaviji, ekonomske efikasnosti (kao što je hroničan nedostatak produktivnosti, potpaljen odlukom vlade da forsira politiku potpune zaposlenosti), i etno-religijskim tenzijama na površinu. Jugoslavenski nesvrstan status rezultirao je u pristupu kreditima od oba bloka supersila. Ovaj kontakt sa Sjedinjenim Američkim Državama i Zapadom otvorio je tržište Jugoslavije prije nego tržišta ostatka centralne i istočne Evrope.
Period 1980-ih bila je decenija Zapadnih ekonomskih usluga.
Decenija štednji rezultirala je rastom frustracija i nezadovoljstvom protiv srbijanske 'vladajuće klase' i manjina koje su imale korist od zakonodavstva vlade. Stvarna zarada u Jugoslaviji pala je za 25% od 1979. do 1985. godine.
- Do 1988. emigrantske doznake u Jugoslaviji iznosile su preko $4,5 milijardi (USD), i
- Do 1989. te su doznake bile $6,2 milijardi (USD),
čineći preko 19% ukupnih svjetskih.[8][9]
Smrt Tita i slabljenje komunizma
[uredi | uredi izvor]Na 4. maj 1980, Titova smrt je objavljena na RTV servisima širom Jugoslavije. Iako nije bio liberalan političar, njegova smrt je izbrisala ono što bi većina međunarodnih političkih posmatrača vidjela kao glavnu sjedinjujuću silu Jugoslavije i naknadne etničke tenzije počele su rasti u Jugoslaviji. Kriza koja se pojavila u Jugoslaviji bila je povezana sa slabljenjem socijalističkih država u istočnoj Evropi prema kraju Hladnog rata, što je simbolizirano padom Berlinskog zida 1989. godine. U Jugoslaviji, nacionalna komunistička partija, zvaničnog naziva Savez komunista Jugoslavije, izgubila je svoj ideološki potencijal.[14]
Godine 1986, Srpska akademija nauka i umjetnosti (SANU) značajno je doprinijela rastu nacionalizma, kao što je nacrt Memorandum SANU-a, kojim se izrazilo nezadovoljstvo zbog slabljenja srbijanske centralne vlade.
Problemi u srbijanskoj autonomnoj pokrajini SAP Kosovo između Srba i Albanaca eksponencijalno su rasli. Ovo, zajedno sa ekonomskim problemima na Kosovu i Srbiji u cjelosti, dovelo je do većeg srbijanskog nezadovoljstva prema Ustavu SFRJ iz 1974. Kosovski Albanci počeli su tražiti da Kosovo dobije status savezne republike počevši ranih 1980-ih, posebno sa protestima na Kosovu 1981. Srbijanska javnost je ovaj čin vidjela kao devastirajući napad na srbijanski ponos zbog historijskih veza koje su Srbijanci imali sa Kosovom. Smatralo se da bi secesija bila devastirajuća za kosovske Srbe. Ovo je, eventualno, dovelo do represije albanske većine na Kosovu.[15]
Prosperitetnije republike, SR Slovenija i SR Hrvatska tražile su decentralizaciju i demokratiju.[16]
Uspon nacionalizma u Srbiji (1987–89)
[uredi | uredi izvor]Slobodan Milošević
[uredi | uredi izvor]
Godine 1987. Slobodan Milošević iz Saveza komunista Jugoslavije pozvan je da umiri proteste srpskog stanovništva, izazvane na etničkom nivou i uperene protiv albanske administracije SAP Kosova. Milošević je, do tada, bio tvrdokorni komunista koji je sve oblike nacionalizma smatrao izdajstvom, poput osuđivanja Memoranduma SANU kao ništa drugo do najmračnijeg nacionalizma. Međutim, autonomija Kosova oduvijek je bila nepopularna u Srbiji,[nedostaje referenca] a on je iskoristio situaciju i odstupio od tradicionalne komunističke neutralnosti po pitanju Kosova.
Milošević je uvjeravao Srbe da će biti zaustavljeno njihovo zlostavljanje koje su vršili Albanci.[nedostaje referenca] Zatim je započeo kampanju protiv vladajuće komunističke elite SR Srbije, zahtijevajući umanjenje stepena autonomije Kosova i Vojvodine. Te akcije učinile su ga popularnim među Srbima i pomogle su mu pri usponu na vlast u Srbiji. Milošević i njegovi istomišljenici preuzeli su agresivnu nacionalističku agendu oživljavanja SR Srbije unutar Jugoslavije, obećavajući reforme i zaštitu svih Srba.
Vladajuća stranka u tadašnjoj Jugoslavije bila je Savez komunista Jugoslavije (SKJ), složena politička stranka koju je činilo osam liga komunista iz šest republika i dvije autonomne pokrajine. Savez komunista Srbije (SKS) upravljala je SR Srbijom. Iskoristivši uspon nacionalizma i svoju popularnost stečenu nakon događaja na Kosovu, Slobodan Milošević (predsjednik Saveza komunista Srbije (SKS) od maja 1986) postao je najmoćniji političar u Srbiji, pobjedivši svog bivšeg mentora i predsjednika Srbije Ivana Stambolića na 8. sjednici Saveza komunista Srbije 22. septembra 1987. Ovaj momenat se s razlogom smatra kao jedan od najvažnijih trenutaka u procesu uspona srpskog nacionalizma a što će kulminirati i raspadom Jugoslavije i ratovima na prostoru bivše SFRJ.[nedostaje referenca] Na mitingu 1988. u Beogradu, Milošević je jasno iznio svoju percepciju situacije sa kojom se SR Srbija suočava u Jugoslaviji, rekavši:
U zemlji i inostranstvu neprijatelji Srbije gomilaju se protiv nas. Mi im kažemo Ne bojimo se. Nećemo ustuknuti pred bitkom.
– Slobodan Milošević, 19. novembar 1988.[17]
Jednom drugom prilikom je privatno izjavio:
Mi Srbi ćemo djelovati u interesu Srbije bilo da to radimo u skladu s ustavom ili ne, radimo li to u skladu sa zakonom ili ne, radimo li u skladu sa stranačkim statutima ili ne.
– Slobodan Milošević[18]
Antibirokratska revolucija
[uredi | uredi izvor]Antibirokratska revolucija predstavljala je niz politički orkestriranih protesta u Srbiji i Crnoj Gori, kojom je Slobodan Milošević uspio legitimne predstavnike federalnih jedinica (SAP Vojvodine, SAP Kosova i SR Crne Gore) zamijeniti svojim pristalicama i time steći političku kontrolu nad 4 od 8 predstavnika u saveznom predsjedništvu. Vlada Crne Gore preživjela je državni udar u oktobru 1988. ali ne i drugi januara 1989.
Nakon antibirokratske revolucije, Milošević je kao predsjednik KP Srbije i član saveznog Predsjedništva, u novostvorenim prilikama mogao da računa i na članove Predsjedništva iz dvije pokrajine i SR Crne Gore čime je imkao 4 od ukupno 8 glasova u Predsjedništva. Instrument koji je ranije umanjio srpski uticaj u SFRJ, Milošević je preokretom iskoristio i stekao znatnu prednost u donošenju odluka unutar jugoslovenaskog Predsjedništva.
Tokom niza skupova, nazvanih "Miting istine", Miloševićeve pristalice uspjele su srušiti lokalne samouprave i zamijeniti ih svojim pristalicama.
Kao rezultat ovih događaja, februara 1989. rudari etničkih Albanaca na Kosovu organizovali su štrajk zahtijevajući očuvanje već sada, Ustavom zagarantovane autonomije Kosova. To je doprinijelo etničkom sukobu između albanskog i srpskog stanovništva unutar SAP Kosova. Albanci su tokom 1980-tih činili 77% stanovništa Kosova te bili većina u uvoj pokrajini.
U junu 1989, na 600. godišnjicu historijskog poraza Srba na Kosovu, Slobodan Milošević održao je Govor na Gazimestanu pred oko 200.000 okupljenih Srba, sa srpskom nacionalističkom temom koja je namjerno i nikako u dobar trenutak evocirala srednjovjekovnu srpsku historiju. Miloševićev govor a posebno dio:
Opet smo pred bitkama i u bitkama. One nisu oružane, mada ni takve još nisu isključene
– izvod iz govora Slobodana Miloševića na Gazimestanu, 28. juna 1989.
mnogi su protumačili kao aspiracije Velike Srbije i teritorijalno širenje Srbije. Miloševićev odgovor na nesposobnost i nefunkcionalnost saveznog sistema bila je centralizacija vlade. S obzirom na karakter Jugoslavije i njenu višenacionalnost kao i sve glasnije pozive za nezavisnost koje su upućivali predstavnici SR Slovenije i SR Hrvatske takvi potezi i preustroj Jugosavije smatrali su se neprihvatljivim što je samo ubrzalo raspad Jugoslavije.
Posljedice
[uredi | uredi izvor]U međuvremenu, Socijalistička Republika Hrvatska i Socijalistička Republika Slovenija podržale su albanske rudare i njihovu borbu za priznanje. Mediji u SR Sloveniji objavili su članke u kojima su upoređivali Miloševića sa italijanskim fašističkim diktatorom Benitom Mussolinijem. Milošević je tvrdio da je takva kritika neutemeljena i da predstavlja "širenje straha od Srbije". Miloševićevi državni mediji su kao kontraodgovor tvrdili da Milan Kučan, šef Saveza komunista Slovenije, podržava Kosovo i slovenski separatizam.[19] Početni štrajkovi na Kosovu pretvorili su se u raširene demonstracije u kojima se traži da Kosovo postane sedma republika. To je naljutilo rukovodstvo Srbije koje je nastavilo da koristi policijsku silu, a kasnije i saveznu vojsku (Jugoslavensku narodnu armiju)kako bi se obračunala s neistomišljenicima a po nalogu Predsjedništva koje je u to doba bilo pod srpskom kontrolom.
U februaru 1989. Azem Vllasi, etnički Albanac i predstavnik SAP Kosovo u Predsjedništvu Jugoslavije, bio je primoran da podnese ostavku na tu dužnost a zamijenio ga je Miloševićev saveznik. Albanski demonstranti zahtijevali su da se Vllasi vrati na dužnost, a Vlasijeva podrška demonstrantima navela je Miloševića i njegove saveznike da odgovore na trenutnu situaciju navodeći da je to "kontrarevolucija protiv Srbije i Jugoslavije", te su zahtijevali od savezne vlade da silom suzbiju proteste Albanaca. Miloševićev cilj je dodatno potpomognut demostracijama koje su se desile ispred jugoslovenskog parlamenta u Beogradu a koje su organizovale njegove pristalice zahtevajući od jugoslovenskih vojnih snaga da pojačaju svoje prisustvo na Kosovu kako bi zaštitili tamošnje Srbe i obustavili demonstracije Albanaca.
Predstavnik SR Slovenije u kolektivnom predsjedništvu Jugoslavije, Milan Kučan, 27. februara suprostavio se zahtjevima Srba i napustio Beograd i vratio se u SR Sloveniju, gdje je u dvorani Cankar u Ljubljani prisustvovao sastanku sa demokratskim opozicionim snagama, javno podržavajući napore albanskih demonstranata koji su tražili oslobađanje Vllasija. U dokumentarcu BBC-a 1995. naziva Smrt Jugoslavije, Kučan je tvrdio da je 1989. bio zabrinut da će zbog uspjeha Miloševićeve antibirokratske revolucije u srpskim pokrajinama, kao i u Crnoj Gori, njegova mala republika biti sljedeća meta za politički udar Miloševićevih pristalica ako puč na Kosovu prođe neometano. Srbijanska državna televizija osudila je Kučana kao separatistu, izdajnika i osobu koja podržava albanski separatizam.
U Beogradu su nastavljeni srpski protesti gdje je tražena reakcija na događaje na Kosovu. Milošević je naložio komunističkom predstavniku Petru Gračaninu da se pobrine da se protest nastavi dok on raspravlja o stvarima na Vijeću Saveza komunista, kako bi primorao ostale članove da shvate da je na njegovoj strani ogromna podrška u gušenju albanskog štrajka na Kosovu. Predsjednik Skupštine Srbije Borisav Jović, snažan Miloševićev saveznik, sastao se sa tadašnjim predsjednikom Predsjedništva Jugoslavije, bosanskim poslanikom Raifom Dizdarevićem, i zatražio od savezne vlade da udovolji srpskim zahtjevima. Dizdarević se raspravljao sa Jovićem rekavši da ste „vi [srpski političari] organizovali demonstracije, vi to kontrolišete“, Jović je odbio da preuzme odgovornost za postupke demonstranata. Dizdarević je tada odlučio da pokuša i sam da smiri situaciju razgovorom sa demonstrantima, pri čemu je održa strastveni govor za jedinstvo Jugoslavije rekavši:
Naši očevi su ginuli da bi stvorili Jugoslaviju. Nećemo ići putem nacionalnog sukoba. Ići ćemo putem bratstva i jedinstva.
– Raif Dizdarević, 1989.[17]
Iako je ova izjava dobila aplauz protest je nastavljen. Kasnije je Jović sa oduševljenjem razgovarao sa okupljenima i rekao im da će Milošević doći da podrži njihov protest. Kada je Milošević kasnije razgovarao sa demonstrantima i likujući im rekao da narod Srbije pobjeđuje u borbi protiv starih partijskih birokrata iz gomile se čuo povik uhapsiti Vllasija. Iako se pravio da nije dobro čuo zahtjev publici je izjavio da će svako ko se zavjeri protiv jedinstva Jugoslavije biti uhapšen i kažnjen. Već slijedećeg dana, sa partijskim savjetom koji je pritisnut ka potčinjavanju Srbiji, snage JNA su se slile na Kosovo i Vlasi je uhapšen.
U martu 1989. kriza u Jugoslaviji se produbila nakon usvajanja amandmana na Ustav Srbije koji je dozvolio republičkoj vladi Srbije da ponovo uspostavi efektivnu vlast nad autonomnim pokrajinama Kosovo i Vojvodina. Do tada je iz ovih pokrajina donešen niz političkih odluka a osim toga pokrajine su imale pravo glasa na nivou Predsjedništva Jugoslavije (šest članova iz republika i dva člana iz autonomnih pokrajina).[20]
Grupa kosovskih Srba pristalica Miloševića koji su pomogli rušenju Vlasija izjavila je da ide u Sloveniju da održi "Miting istine" na kojem će Milana Kučana prokazati kao izdajnika Jugoslavije i tražiti njegovo svrgavanje. Međutim, pokušaj da se ponovi antibirokratska revolucija u Ljubljani u decembru 1989. nije uspio. Srpski demonstranti koji su trebali ići vozom za Sloveniju zaustavljeni su kada je policija SR Hrvatske blokirala sav tranzit kroz njenu teritoriju u koordinaciji sa slovenačkim policijskim snagama.[21][22][23]
U Predsjedništvu Jugoslavije formiran je glasački blok kojeg su činili predsjednici federalnih jedinaca: Borisav Jović (u to vrieme predsjednik Predsjedništva Jugoslavije), Nenad Bućin (Predsjednik SR Crne Gore), Jugoslav Kostić (predsjednik SAP Vojvodine) i Riza Sapundžiu (predsjednik SAP Kosova).[24]
Početak ratova
[uredi | uredi izvor]Rat u Sloveniji
[uredi | uredi izvor]Rat u Hrvatskoj
[uredi | uredi izvor]Nezavisnost Makedonije i Bosne i Hercegovine
[uredi | uredi izvor]Bosna i Hercegovina
[uredi | uredi izvor]Od 1991. do 1992. situacija u multietničkoj Bosni i Hercegovini se zaoštrava. Njen parlament je bio rascjepkan po etničkoj liniji na bošnjačku, srpsku i hrvatsku frakciju. U oktobru 1991. Radovan Karadžić, vođa najveće srpske frakcije u parlamentu, Srpske demokratske stranke, dao je ozbiljno i direktno upozorenje Narodnoj skupštini Bosne i Hercegovine ukoliko odluči da se odvoji, rekavši:
Ovo je put na koji vi hoćete da izvedete Bosnu i Hercegovinu, ista ona autostrada pakla i stradanja kojom su pošli Slovenija i Hrvatska. Nemojte da mislite da nećete odvesti Bosnu i Hercegovinu u pakao, a muslimanski narod možda u nestanak. Jer muslimanski narod ne može da se odbrani ako bude rat ovde.
– Radovan Karadžić, 14. oktobar 1991.[25]
U međuvremenu, iza kulisa, počeli su pregovori između Miloševića i Tuđmana o podjeli Bosne i Hercegovine na teritorije pod srpskom i hrvatskom upravom kako bi se pokušao izbjeći rat između bosanskih Hrvata i bosanskih Srba. Bosanski Srbi održali su referendum u novembru 1991. koji je rezultirao velikom većinom glasova za ostanak u zajedničkoj državi sa Srbijom i Crnom Gorom.
U javnosti, prodržavni mediji u Srbiji tvrdili su da bi Republika Bosna i Hercegovina mogla biti uključena u novu dobrovoljnu uniju unutar nove Jugoslavije zasnovane na demokratskoj vlasti, ali bosanskohercegovačka vlada to nije shvatila ozbiljno.
Dana 9. januara 1992., skupština bosanskih Srba proglasila je posebnu Republiku srpskog naroda Bosne i Hercegovine (uskoro Republiku Srpsku) i nastavila sa formiranjem srpskih autonomnih oblasti (SAO) u cijeloj državi. Vlada Republike Bosne i Hercegovine proglasila je neustavnim srpski referendum o ostanku u Jugoslaviji i stvaranje SAO-a.
Referendum o nezavisnosti koji je organizovala i sprovela Vlada Republike Bosne i Hercegovine održan je 29. februara i 1. marta 1992. Referendum je proglašen neustavnim od strane Ustavnog suda i novouspostavljene Vlade bosanskih Srba, a u velikoj mjeri je bojkotovan od strane bosanskohercegovačkih Srba. Prema zvaničnim rezultatima, izlaznost je bila 63,4%, a 99,7% birača glasalo je za nezavisnost. Bilo je nejasno šta zapravo znači uslov dvotrećinske većine i da li je ispunjen.
Republika Bosna i Hercegovina je proglasila nezavisnost 3. marta 1992. i dobila međunarodno priznanje sljedećeg mjeseca 6. aprila 1992. Istog dana, Srbi su odgovorili proglašenjem nezavisnosti Republike Srpske i opsadom Sarajeva, što se uglavnom smatra početkom rata u Bosni i Hercegovini. Republika Bosna i Hercegovina je 22. maja 1992. primljena kao država članica Ujedinjenih naroda.
Zračni napadi NATO-a na ciljeve bosanskih Srba doprinijeli su potpisivanju Dejtonskog sporazuma od 14. decembra 1995. i rješavanju sukoba. Oko 100.000 ljudi je ubijeno tokom rata.
Makedonija
[uredi | uredi izvor]Na referendumu o nezavisnosti Makedonije održanom 8. septembra 1991, 95,26% glasača koji su učestvovali na referendumu glasalo je za nezavisnost, koja je proglašena 25. septembra 1991.
Pet stotina američkih vojnika tada je raspoređeno pod zastavom UN-a da nadgledaju sjevernu granicu Makedonije sa Srbijom. Beogradske vlasti nisu intervenisale da spreče izlazak Makedonije iz krnje Federacije, niti su protestovale niti djelovale protiv dolaska trupa UN-a, ukazujući da će Beograd, kada bude formirao svoju novu državu (Saveznu Republiku Jugoslaviju u aprilu 1992), priznati Republiku Makedoniju i razvijati diplomatske odnose sa njom. Kao rezultat toga, Makedonija je postala jedina bivša jugoslavenska republika koja je stekla suverenitet bez otpora jugoslovenskih vlasti i vojske.
Osim toga, prvi predsjednik Makedonije, Kiro Gligorov, je održavao dobre odnose sa Beogradom, kao i s drugim bivšim jugoslavenskim republikama. Problema nije bilo između makedonske i srbijanske granične policije (iako mali teritorijalni džepovi Kosova i Preševske doline zaokružuju sjeverne krajeve historijske regije poznate kao Makedonija) koji bi inače stvorili granični spor između dvije države.
Poslije pobune u Republici Makedoniji, posljednjeg velikog sukoba između albanskih nacionalista i vlade Republike Makedonije, stopa nasilje se smanjila nakon 2001.
Međunarodno priznanje i raspad
[uredi | uredi izvor]Dok su Francuska, V. Britanija i većina drugih zemalja članica Evropske zajednice još uvijek naglašavale potrebu za očuvanjem jedinstva Jugoslavije, njemački kancelar Helmut Kohl je namjeravao da prizna prve dvije otcijepljene republike Sloveniju i Hrvatsku. Lobirao je i kod nacionalnih vlada ove dvije države i u Evropskoj zajednici da budu naklonjenije njegovoj politici, a također je otišao u Beograd da izvrši pritisak na saveznu vladu da ne koristi vojnu akciju, preteći sankcijama. Nekoliko dana prije kraja godine na Badnje veče, Njemačka je priznala nezavisnost Slovenije i Hrvatske, protivno stavu savjeta Evropske zajednice, UN-a i američkog predsjednika Georgea H W Busha.[26]
U novembru 1991. godine, Arbitražna komisija Mirovne konferencije o Jugoslaviji, koju je predvodio Robert Badinter, je na zahtjev lorda Carringtona zaključila da je SFR Jugoslavija u procesu raspada, da srpsko stanovništvo u Hrvatskoj i Bosni i Hercegovini nema pravo na samoopredjeljenje u obliku novih država, te da se granice između republika priznaju kao međunarodne granice. Kao rezultat sukoba, Vijeće sigurnosti Ujedinjenih nacija je jednoglasno usvojilo Rezoluciju 721. Vijeća sigurnosti UN-a 27. novembra 1991. godine, koja je utrla put ka uspostavljanju mirovnih operacija u Jugoslaviji.[27]
U januaru 1992. Hrvatska i Jugoslavija su potpisale primirje pod nadzorom UN-a, dok su nastavljeni pregovori između srpskog i hrvatskog rukovodstva o podjeli Bosne i Hercegovine.[28]
15. januara 1992. međunarodna zajednica priznala je nezavisnost Hrvatske i Slovenije. Slovenija, Hrvatska i Bosna i Hercegovina će kasnije, 22. maja 1992. godine biti primljene kao države članice Ujedinjenih nacija. Makedonija je u punopravno članstvo UN-a primljena 8. aprila 1993.[29] jer je odobrenje članstva trajalo duže zbog grčkih prigovora.[29]
Lider SDP-a Njemačke Oskar Lafontaine je 1999. godine tokom svog prvomajskog govora kritikovao ulogu Njemačke u raspadu Jugoslavije, njenim ranim priznavanjem nezavisnosti republika.[30]
Neki posmatrači su smatrali da je raspad jugoslavenske države prekršio principe posthladnoratovskog sistema, sadržane u Organizaciji za evropsku sigurnosti saradnju (CSCE/OSCE) i Pariškoj povelji iz 1990. Državne granice u Evropi ne treba mijenjati. Neki posmatrači, kao što je Peter Gowan, tvrde da su raspad i sukob, koji je uslijedio, mogli biti spriječeni da su zapadne države bile odlučnije u provođenju unutrašnjih aranžmana između svih strana, ali na kraju "nisu bile spremne da provedu takve principe u jugoslavenskom slučaju jer Njemačka to nije željela, a druge države nisu imale nikakav strateški interes da to učine".[31] Gowan čak tvrdi da bi raspad "mogao biti moguć bez velikog krvoprolića, da su se mogli uspostaviti jasni kriterijumi za obezbjeđivanje sigurnosti za sve glavne grupe naroda na jugoslavenskom prostoru".
U martu 1992, tokom američko-bosanskohercegovačke kampanje za nezavisnost, Alija Izetbegović postigao je sporazum sa predstavnicima Hrvata i Srba u Bosni i Hercegovini o konfederalnom trokantonalnom uređenju države, uz posredovanje Evropske komisije. Međutim, američka vlada ga je, prema The New York Timesu, podstakla da se odluči za unitarnu, suverenu, nezavisnu državu.[32]
Također pogledajte
[uredi | uredi izvor]Reference
[uredi | uredi izvor]- ^ "Constitution of Union between Croatia-Slavonia and Hungary". h-net.org.
- ^ Elections Arhivirano 13. 1. 2009. na Wayback Machine, TIME Magazine, 23. februar 1925.
- ^ Appeal to the international league of human rights, Albert Einstein/Heinrich Mann.
- ^ Staff. Jasenovac concentration camp Arhivirano 16. 9. 2009. na Wayback Machine, Jasenovac, Hrvatska, Jugoslavija. Na stranici SAD-ovog memorijalnog muzeja holokausta.
- ^ World Bank, World Development Report 1991, Statistical Annex, Tables 1 and 2, 1991.
- ^ a b c Dejan Jović. Yugoslavia: a state that withered away. Purdue University Press, 2009. str. 15
- ^ Dejan Jović. Yugoslavia: a state that withered away. Purdue University Press, 2009. str. 15–16
- ^ a b Beth J. Asch, Courtland Reichmann, Rand Corporation. Emigration and Its Effects on the Sending Country. Rand Corporation, 1994. (str. 26)
- ^ a b Douglas S. Massey, J. Edward Taylor. International Migration: Prospects and Policies in a Global Market. Oxford University Press, 2004. (str. 159)
- ^ "YUGOSLAVIA: KEY QUESTIONS AND ANSWERS ON THE DEBT CRISIS" (PDF). Directorate of Intelligence. 12. 5. 2011. Arhivirano s originala (PDF), 12. 11. 2020. Pristupljeno 23. 5. 2018.
- ^ "Yugoslavia and the Betrayal of Democracy". Oriental Review. Arhivirano s originala, 3. 5. 2018. Pristupljeno 23. 5. 2018.
- ^ NSDD – National Security Decision Directives – Reagan Administration
- ^ Sean Gervasi, 'Germany, the US, and the Yugoslav Crisis,' Covert Action, n. 43, Winter 1992–93, str. 42
- ^ Vesna Pešić (april 1996). "Serbian Nationalism and the Origins of the Yugoslav Crisis". Peaceworks. Američki institut za mir (8): 12. Pristupljeno 10. 12. 2010. CS1 održavanje: nepreporučeni parametar (link)
- ^ "Kosovo". The New York Times. 23. 7. 2010. Pristupljeno 10. 12. 2010.
- ^ Henry Kamm (8. 12. 1985). "Yugoslav republic jealously guards its gains". The New York Times. Pristupljeno 10. 12. 2010. CS1 održavanje: nepreporučeni parametar (link)
- ^ a b The Death of Yugoslavia. British Broadcasting Corporation (BBC). 1995.
- ^ Ramet, Sabrina P. 2006. The Three Yugoslavias: State-Building and Legitimisation. Indiana University Press. p598.
- ^ Communism O Nationalism! Arhivirano 25. 8. 2013. na Wayback Machine, TIME Magazine, 24 October 1988
- ^ "A Country Study: Yugoslavia (Former): Political Innovation and the 1974 Constitution (chapter 4)". The Library of Congress. Pristupljeno 27 January 2011.
- ^ "Historical Circumstances in Which "The Rally of Truth" in Ljubljana Was Prevented". Journal of Criminal Justice and Security. Arhivirano s originala, 13 December 2013. Pristupljeno 4 July 2012.
- ^ "Rally of truth (Miting resnice)". A documentary published by RTV Slovenija. Pristupljeno 4 July 2012.
- ^ "akcijasever.si". The "North" Veteran Organization. Arhivirano s originala, 29 December 2017. Pristupljeno 3 July 2012.
- ^ Greška kod citiranja: Nevaljana oznaka
<ref>; nije naveden tekst za reference s imenombhdani-2001 - ^ Karadzic and Mladic: The Worlds Most Wanted Men – FOCUS Information Agency Arhivirano 16. 4. 2009. na Wayback Machine
- ^ "Kohl's roll of the dice in 1991 helped further destabilise the Balkans". Financial Times. 2017-06-20. Arhivirano s originala 5 March 2022. Pristupljeno 2022-03-05.CS1 održavanje: bot: nepoznat status originalnog URL-a (link)
- ^ "Resolution 721". Belgium: NATO. 25 September 1991. Pristupljeno 21 July 2006.
- ^ Lukic i Lynch 1996, str. 210.
- ^ a b Rossos, Andrew (2008). Macedonia and the Macedonians: A History (PDF). Hoover Institution Press. str. 271. ISBN 978-0817948832. Arhivirano s originala (PDF), 2019-01-28. Pristupljeno 28 January 2019.
- ^ Ali, Tariq (2000). Masters of the Universe? NATO's Balkan Crusade. Verso. str. 381. ISBN 9781859842690.
- ^ Gowan, Peter (March–April 1999). "The NATO Powers and the Balkan Tragedy". New Left Review (I/234): 83–105.
- ^ "Leaders propose dividing Bosnia into three areas". The New York Times. 17 June 1993. Pristupljeno 2 March 2019.
