Socijalistička Federativna Republika Jugoslavija
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
.svg)
.svg)
Socijalistička Federativna Republika Jugoslavija (SFRJ; skraćeno Jugoslavija; također poznata i kao "Druga Jugoslavija") bila je država nastala 29. novembra 1943. na drugom zasjedanju AVNOJ-a u Jajcu kao zajednica pet naroda i šest republika, s prvobitnim imenom Demokratska Federativna Jugoslavija (DFJ). To je ime promijenjeno 29. novembra 1945. na trećem zasjedanju AVNOJ-a u Beogradu u Federativna Narodna Republika Jugoslavija (FNRJ), da bi konačno 7. aprila 1963. dobila ime Socijalistička Federativna Republika Jugoslavija (SFRJ). Bila je jedna od osnivača Ujedinjenih nacija[4] i Pokreta nesvrstanih.
SFRJ je bila nasljednica Kraljevine Jugoslavije (1918–1941). Prestala je postojati 1992. osamostaljivanjem Slovenije, Hrvatske i Makedonije (1991), zatim i Bosne i Hercegovine (1992) iz federacije. Preostale republike, Srbija i Crna Gora, formirale su novu zajednicu; prvo u aprilu 1992. SR Jugoslaviju, potom 2003. državnu zajednicu Srbija i Crna Gora, a na referendumu 21. maja 2006. Crna Gora je istupila iz državne zajednice, stvorivši samostalnu republiku. Kosovo se 2008. odvojilo od Srbije proglašavanjem nezavisnosti.
Geografija[uredi | uredi izvor]
_(SH_labels).png)
U vrijeme od 1954-91. godine SFRJ je imala površinu od 255.804 km2. Sastojala je od šest saveznih republika (SR Slovenija, SR Hrvatska, SR Bosna i Hercegovina, SR Srbija, SR Crna Gora i SR Makedonija), te dvije autonomne pokrajine SAP Kosovo i SAP Vojvodina, koje su pripadale SR Srbiji. Nakon završetka Drugog svjetskog rata, od 1947-54. godine dio SR Slovenije i SR Hrvatske, zbog neriješenog političkog i teritorijalnog pitanja sa Italijom pripadao je u de facto nezavisnu državu Slobodnu teritoriju Trsta (STT), koja je jednim dijelom (Zona B) bila pod vojnom upravom Jugoslavenske narodne armije (JNA), a drugim (Zona A) pod kontrolom američke i britanske vojske. Londonskim sporazumom 5. oktobra 1954. godine Zona B sa 515,5 km2 je pripojena SFRJ, a Zona A Italiji.
Ukupna dužina kopnene državne granice iznosila je 2114,2 km, a SFRJ je na sjeveru graničila sa Austrijom (330 km) i Mađarskom (582 km), na zapadu sa Italijom (232 km), sa kojom je Jugoslavija imala i pomorsku granicu na Jadranskom moru, na istoku sa Rumunijom (476 km) i Bugarskom (466 km), a na jugu sa Albanijom (438 km) i Grčkom (228 km).
Najveći dio Jugoslavije nalazio se na Balkanskom poluostrvu. Sjeveroistočni dijelovi Jugoslavije bili su ravničarski, dok je ostatak bio pretežno brdsko-planinskog reljefa. Jednim dijelom geografski i klimatski, pripadala je mediteranskoj klimi. Najviši vrh bio je Triglav sa 2864 m, drugi najviši vrh je bio Golem Korab sa 2753 m, na granici s Albanijom, te Titov Vrv sa 2747 m, na Šar Planini u blizini Tetova. S izuzetkom albanskog dijela obale, sva istočna jadranska obala sa otocima pripadala je Jugoslaviji.
Na granici s Albanijom nalazila su se tri velika jezera: Skadarsko, Ohridsko i Prespansko. Najduža rijeka bila je Sava sa 945 km, a najplovnija Dunav, koji je proticao kroz dio SR Hrvatske, SAP Vojvodine i kroz SR Srbiju, te kroz Novi Sad i Beograd. Ostale veće rijeke bile su Drava, Morava i Drina. Većina rijeka pripadala je Crnomorskom slivu, a manji dio Jadranskom i Egejskom.
Najveći broj otoka u SFRJ pripadao je SR Hrvatskoj, te uključujući manje otoke, hridi i grebene u Jugoslaviji je bilo oko 1300 otoka. Najveći otoci bili su: Cres, Krk, Brač, Hvar, Pag, Korčula, Dugi otok, Mljet, Vis, Rab, Pašman, Šolta i Lošinj.
Teritorijalna podjela[uredi | uredi izvor]
| Teritorijalna podjela SFRJ | |||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Republika/Pokrajina | Glavni grad | Zastava | Grb | Položaj | Površina | Stanovništvo (1981) | |
| SR BiH | Sarajevo | .svg){kind=small} |  |  | 51.129 | 4.124.256 | |
| SR Crna Gora | *Titograd | ,_Flag_of_Serbia_(1947%E2%80%931992).svg){kind=small} | .svg){kind=small} |  | 13.812 | 584.310 | |
| SR Hrvatska | Zagreb | .svg){kind=small} |  |  | 56.542 | 4.601.469 | |
| SR Makedonija | Skoplje | .svg){kind=small} | .svg){kind=small} |  | 25.713 | 1.909.136 | |
| SR Slovenija | Ljubljana | .svg){kind=small} |  |  | 20.253 | 1.891.867 | |
| SR Srbija | Beograd | | .svg){kind=small} |  | 88.361 | 9.313.476 | |
| SAP Kosovo | Priština |  | 10.887 | 1.584.440 | |||
| SAP Vojvodina | Novi Sad |  | 21.506 | 2.034.772 | |||
| * danas Podgorica | |||||||
SFRJ je po zadnjoj teritorijalnoj podjeli bila administrativno podijeljena na 6 republika i dvije autonomne pokrajine, koje su pripadale SR Srbiji. Republike su bile podijeljene na općine, a veći gradovi su se mogli sastojati od nekoliko općina.
Historija[uredi | uredi izvor]
Pozadina[uredi | uredi izvor]
Raspad Kraljevine Jugoslavije[uredi | uredi izvor]
Napadom nacističke Njemačke i njenih saveznika 6. aprila 1941. na Kraljevinu Jugoslaviju, usljed poraza Vojske Jugoslavije u Aprilskom ratu, dolazi do podjele i raspada Kraljevine. Na području današnje Hrvatske, Bosne i Hercegovine i jednog dijela Srbije i Srijema (grad Zemun) 10. aprila, uz njemačku podršku stvara se marionetska Nezavisna Država Hrvatska. Dijelovi Slovenije su direktno pripojeni Trećem rajhu, a zapadni dijelovi su pripojeni fašističkoj Italiji, dok je Prekomurje okupirala fašistička Mađarska. Obalni dijelovi Hrvatske i veći gradovi (Split, Šibenik) pripojeni su Italiji, a dijelovi današnje Crne Gore su bili pod italijanskom aneksijom i upravom samoproglašene Kraljevine Crne Gore. Pogranične dijelove Crne Gore, naseljene većinskim albanskim stanovništvom, kao i dijelove današnjeg Kosova i Makedonije, okupirala je Italija i pripojila italijanskom protektoratu Kraljevini Albaniji. Kraljevina Bugarska je okupirala veliki dio današnje Makedonije, južne Srbije te manje dijelove istočne Srbije. Dijelove Vojvodine (Bačka) okupirala je Mađarska, Banat je bio pod direktnom upravom Trećeg rajha, a uža Srbija (često pod imenom Nedićeva Srbija) je bila pod njemačkom okupacijom i marionetskom vladom Milana Nedića.
Progoni[uredi | uredi izvor]
Na području novoosnovane NDH, dolazi do progona Jevreja i Srba te uvođenja rasnih zakona, samo tri sedmice nakon proglašenja NDH.[5] Po uzoru na Rasne zakone Trećeg rajha, uhapšeni se Jevreji zatvaraju u logore ili se deportuju u koncentracione logore na području Trećeg rajha. Po jednoj zakonskoj odredbi Trećeg rajha, novonastale vlasti (u NDH i Srbiji, kao i u svim drugim područjima), plaćale bi transport Jevreja Trećem rajhu, a zauzvrat im je bilo omogućeno oduzimanje cjelokupne imovine protjeranih Jevreja.[5] Stvaraju se koncentracioni logori (Kruščica, Jasenovac, Jadovno), te se u njih zatvaraju komunisti i svi drugi protivnici ustaškog režima. Sličan teror provodi se i u Srbiji pod vladom Milana Nedića u kojoj se zatvaraju Jevreji i komunisti, kao i protivnici režima u logor Sajmište u blizini Zemuna.
Kvislinške jedinice[uredi | uredi izvor]
U svim dijelovima bivše Kraljevine stvaraju se paravojne i vojne organizacije, koje se naoružavaju uz pomoć okupacionih vlasti. Od dijelova raspadnute Vojske Kraljevine Jugoslavije, stvara se Jugoslavenska vojska u otadžbini (JVuO) pod zapovjedništvom pukovnika Draže Mihailovića, koja se u početku bori protiv Nijemaca, ali nakon prvih sukoba s partizanskim jedinicama, staje na stranu vlade Milana Nedića i učestvuje u borbama protiv partizana i jedinica NOVJ. Razlozi razilaženja četnika Draže Mihajlovića sa partizanima je u početku bio defanzivni pristup Mihailovića i izbjegavanje konflikta, zbog velikih odmazdi nad srpskim narodom od strane Nijemaca, ideoloških razlika između komunističkog programa borbe i revolucije i rojalističkog pristupa četničkog pokreta, ali i zbog političkog programa Ivana Moljevića, u kojem se izlažu ciljevi stvaranja Velike Srbije i planira etničko čišćenje Hrvata i Muslimana na teritoriji.[6] U Srbiji, Crnoj Gori, Hrvatskoj i Bosni i Hercegovini stvaraju se mnogobrojni četnički odredi, kao i jedinice lojalne Nedićevoj vladi (Četnici Koste Pećanca, Srpski dobrovoljački korpus pod zapovjedništvom Dimitrija Ljotića, Srpska državna straža, Lovćenska brigada pod zapovjedništvom generala Krste Popovića, Crnogorska dobrovoljačka garda sa zapovjednikom Pavlom Đurišićem). Na području Slovenije stvara se Slovensko domobranstvo i građanska organizacija sa militantnom frakcijom Bijela garda i Plava garda ili Slovenski četnici.[7] Na području Sandžaka organizuje se Muslimanska milicija Sandžaka, koju naoružava ustaški pokret i italijanska vojska. Na području Kosova organizuju se jedinice milicije Vulnetari i 1942. godine organizacija Balli Kombëtar, koja za cilj ima proširenje albanske države, te se jedno vrijeme smatrala antifašističkom oganizacijom, ali vremenom sve više surađuje sa italijanskom vojskom. U Bosni i Hercegovini se uslijed terora četnika nad muslimanskim stanovništvom stvaraju i lokalne milicije kao Hadžiefendićeva legija, Huskina vojska (1943), te niz drugih manjih muslimanskih milicija lokalnog značaja, koje su uglavnom direktno naoružavane od strane Ustaške vojnice ili Hrvatskog domobranstva. Ove se milicije uglavnom bore protiv četnika i surađuju sa ustašama, osim u rijetkim slučajevima, kada potpomažu jedinice NOVJ.
Stvaranje NOVJ[uredi | uredi izvor]
Nedugo nakon okupacije Jugoslavije, Komunistička partija Jugoslavije (KPJ), na čelu sa Josipom Brozom Titom, počela je sa organizovanjem oružanog otpora protiv okupatora. Istaknuti partijski funkcioneri su postali vojni rukovodioci sa zadatkom da osnivaju partizanske odrede. U Beogradu je osnovan Glavni štab partizanskih odreda Jugoslavije, a Politbiro CK KPJ je 4. jula 1941. godine donio odluku o početku oružane borbe. Ova odluka je inspirisana ulaskom Sovjetskog Saveza u rat protiv Njemačke i angažovanjem glavnih njemačkih vojnih snaga na Istočnom frontu, kao i pozivom Kominterne svim porobljenim narodima Evrope da se uključe u rat protiv sila Osovine. Taj dan se nakon rata slavio u Jugoslaviji, kao državni praznik pod imenom Dan borca. U Srbiji 7. jula je Valjevski partizanski odred u Beloj Crkvi u Krupnju organizovao prvi oružani napad, u Crnoj Gori prvi sukob je bio 13. jula, u Sloveniji 22. jula, u Hrvatskoj i Bosni i Hercegovini ustanak započinje 27. jula, a u Makedoniji 11. oktobra. Ti su se dani u SFRJ slavili kao republički praznici pod imenima Dan ustanka naroda pojedine republike. Nakon prvih manjih sukoba, partizanski odredi dobijaju na snazi, te se stvaraju oslobođene teritorije kao tzv. Užička republika u Srbiji, (od 24. septembra do 29. novembra 1941) i Fočanska republika u decembru 1941. Nakon pada Užica, partizanski odredi se povlače u Bosnu i Sandžak, a u Rudom se 21. decembra 1941. godine formira Prva proleterska narodnooslobodilačka udarna brigada. Odluku o formiranju brigade donio je Centralni komitet KPJ, a formirao ju je Vrhovni komandant NOV i POJ, Josip Broz Tito. Na dan formiranja imala je šest bataljona (četiri iz Srbije i dva iz Crne Gore) ukupne jačine oko 1.200 boraca. Za komandanta je postavljen rezervni oficir Vojske Kraljevine Jugoslavije i učesnik građanskog rata u Španiji Koča Popović. Taj se dan smatrao kao dan formiranja prve vojne jedinice NOVJ, a u SFRJ je do 1948. godine slavljen kao Dan Jugoslavenske armije (JA), a nakon sukoba sa Sovjetskim Savezom 1948. godine, praznik je prebačen na 22. decembar.[a]
Osnivanje[uredi | uredi izvor]
Drugo zasjedanje AVNOJ-a[uredi | uredi izvor]
.svg)
Na Drugom zasjedanju AVNOJ-a u Jajcu u noći između 29. i 30. novembra 1943. donošenjem Deklaracije drugog zasjedanja AVNOJ-a, AVNOJ se konstituiše u zakonodavno i izvršno predstavničko tijelo, te se osnivanjem Nacionalnog komiteta oslobođenja Jugoslavije (NKOJ), praktički stvara privremena Vlada Jugoslavije. Za Predsjednika i povjerenika za narodnu odbranu proglašava se Josip Broz Tito, kom se dodjeljuje najviši čin maršala, a za predsjednika AVNOJ-a: Ivan Ribar sa potpredsjednicima: Antunom Avgustinčićem, Dimitrom Vlahovim, Markom Vujačićem, Mošom Pijadom i Josipom Rusom.
Istovremeno se donosi i niz drugih odluka, kao Odluka o izgradnji Jugoslavije na federativnom principu u kojoj se prvi put spominje pravo na samoopredjeljenje naroda, pravo na otcjepljenje, ujedinjavanje sa drugim narodima, te sporazumno dogovaranje svih naroda koji su u toku trogodišnje NOB-e učestvovali u stvaranju vojnih i političkih preduslova za stvaranje bratstva naroda Jugoslavije. Ujedno se i država definiše kao federacija sa jednakim pravima naroda: Srba, Hrvata, Slovenaca, Crnogoraca i Makedonaca, te naroda Srbije, Hrvatske, Slovenije, Makedonije, Crne Gore i Bosne i Hercegovine. Također se sva prava garantuju i nacionalnim manjinama.[b][6]
Među izaslanicima, osim KPJ, bilo je i izaslanika Hrvatske seljačke stranke (mačekovci i radićevci), Srpske zemljoradničke stranke, Stranke samostalnih demokrata, Jugoslavenske muslimanske organizacije (spahinovci), nekolicina radikala, dvojica Hrvata iz Jugoslavenskog odbora osnovanog još 1915. godine u Londonu, Stranka kršćanskih socijalista i drugih građanskih partija. Većina delegata bili su pripadnici Narodnoosloboilačke vojske Jugoslavije kao provjereni borci i revolucionari. Na zasjedanju nisu prisustvovali delegati iz Makedonije, koji se nisu uspjeli probiti do Jajca.[8]
Teheranska konferencija[uredi | uredi izvor]
Ovom deklaracijom, započinje borba KPJ za priznavanje NKOJ-a kao ravnopravnog partnera kod savezničkih sila, koje su do tada imale vojne misije i u četničkom pokretu Mihailovića. Cilj ovog zasjedanja je bio stvoriti državne organe, koji će moći Jugoslaviju ravnopravno predstavljati na međunarodnom nivou. U isto vrijeme (28. novembra-1. decembra) u Teheranu se održavala Teheranska konferencija, u prisustvu trojice predsjednika savezničkih sila: Staljina, Churchilla i Roosevelta, na kojoj se odlučivalo o daljim koracima u borbi protiv Njemačke. Tito je informirao trojicu predsjednika o rezultatima zasjedanja u Jajcu, a Staljin je proglašenje AVNOJ-a nazvao "nožem u leđa Sovjetskom Savezu".[6] Razlog je bio dotadašnje priznavanje izbjegličke Vlade Jugoslavije u Londonu od strane saveznika, kao jedinog legitimnog predstavnika Jugoslavije. Tito je već ranije, od 1. oktobra do 26. novembra sa četiri telegrama obavijestio Staljina o svojim namjerama, te se pretpostavlja da je žestoka reakcija Staljina bila samo lažno usklađivanje mišljenja sa Churchillom.[6] U međuvremenu, od maja 1943. engleska je vojna misija obavještavala o uspjesima partizana i o oportunizmu četnika, te su na Teheranskoj konferenciji, između ostalog, donesene odluke o pomaganju jugoslavenskih partizana i priznavanjem Tita kao legitimnog savezničkog predstavnika u Jugoslaviji. Istovremeno se pojavila teza o savezničkom iskrcavanju na Balkanu, koju je Tito odbio.[6]
Pobjeda[uredi | uredi izvor]
Nakon četiri godine rata, NOVJ izlazi iz rata kao pobjednik. Rat se završava kapitulacijom Njemačke 8. maja 1945, a u Jugoslaviji rat traje do 15. maja. Nakon sedam neprijateljskih ofenziva i oslobađanja Beograda 20. oktobra 1944. uz pomoć sovjetske Crvene Armije, jugoslavenski partizani pokušavaju diplomatskim priznanjem velikih sila ostvariti konačni uspjeh. Nakon Titovog odbijanja da se u jesen 1944. godine nekoliko britanskih divizija iskrca u Dalmaciji, politička se napetost između Velike Britanije i Jugoslavije zaoštrava. Po informaciji predsjednika vlade Kraljevine Jugoslavije u izbjeglištvu, Ivana Šubašića, da je Tito spreman i na otpor protiv britanske vojske, Churhill odustaje od ove ideje.[6] Na Visu se 16. juna 1944. godine sastaju Tito i Šubašić, koji potpisuju sporazum o stvaranju privremene vlade nakon završetka rata. Narod bi se referendumom odlučio o tome da li će Jugoslavija biti monarhija ili republika, a da se Izbjeglička vlada Šubašića ogradi od svih kolaboratera i pripanika četničkog pokreta koji su predstavljani kao jedini borci u Jugoslaviji u borbi protiv Njemačke.[6] Istovremeno 9. oktobra 1944. godinu u razgovoru između Churhilla i Staljina, postiže se dogovor o interesnoj podjeli Jugoslavije na dvije sfere (britansku i sovjetsku) u omjeru 50:50. Tito i KPJ su za ovaj dogovor tek kasnije saznali, a Staljin nije blagovremeno informirao Tita.[6] Sporazum Tito-Šubašić je potvrđen od velike trojice na Konferenciji u Jalti u februaru 1945. Time se stvorila mgućnost da se 7. marta 1945. godine stvori prva privremena vlada DFJ u kojoj su od ukupno 28 članova 20 bili zastupnici iz AVNOJ-a, tri člana su bili predstavnici Vlade Kraljevine Jugoslavije u izbjeglištvu, a petorica pripadnici predratnih političkih partija. Tito je izabran za Predsjednika Vlade, a Šubašić za ministra vanjskih poslova DFJ. U aprilu 1945. godine, DFJ sklapa pakt o prijateljstvu sa Sovjetskim Savezom, te se ušvršćuje u novoj evropskoj političkoj situaciji.[6]
Albanija, Grčka[uredi | uredi izvor]
Još za vrijeme Drugog svjetskog rata, revolucionarna (agresivna)[6] vanjska politika KPJ dovela je do kritike velikih sila. Tito je jačao uticaj KPJ na susjedne komunističke partije (Komunistička partija Albanije (KPA), Komunistička partija Grčke (KPG) i Komunistička partija Bugarske (KPB)), a KPA je samo uz pomoć KPJ uspjela doći na vlast u Albaniji. Kada se najesen 1946. godine grčki građanski rat na sjeveru rasplamsao, Tito je podržavao borbu Narodnooslobodilačke vojske Grčke (ELAS), (kasnije nazvane Demokratska armija Grčke) i Slavensko-makedonske narodnooslobodilačke fronte (SNOF) koja se borila protiv grčke vojske i za stvaranje socijalističkog uređenja u Grčkoj. U vremenu od 1945-49. godine u vojvođanskom naselju Maglić kod Bačkog Petrovca osnovano je naselje (Grčka opština u Vojvodini) za obuku i oporavak grčkih revolucionara koje je imalo oko 4.500 stanovnika, a u kojem su važili grčki zakoni i koje je predstavljalo vanteritorijalno područje Grčke u Jugoslaviji sa vlastitim zakondavstvom, ekonomijom, novčanim bonovima, školskim sistemom, potpuno izolovano od lokalnog stanovništva.[9] Nakon prijetećeg zahtjeva Staljina da Jugoslavija prestane pomagati grčke pobunjenike, Tito se protivio prekidu pomoći, ali zbog privredne krize izazvane Rezolucijom Informbiroa 10. jula 1949. godine, Jugoslavija zatvara grčko-jugoslavensku granicu, te time onemugaćava povlačenje grčkih pobunjenika. Podrška albanskim komunistima trajala je sve do 1948. godine, a postojala je namjera ujedinjenja Albanije sa Jugoslavijom, čime bi se albansko nacionalno pitanje u potpunosti rješilo. Potpisivanjem Ugovora o prijateljstvu i zajedništvu sa Albanijom 9. jula 1946. godine, Albanija postaje jugoslavenski satelit sa zajedničkom carinskm unijom, zajedničkom politikom cijena i izjednačavanjem valutnog sistema, a u Albaniju se šalju vojni stručnjaci za obuku Albanske vojske.[6] Staljin je čak u razgovoru sa Đilasom 1948. pristao da Jugoslavija pripoji Albaniju. Istovremeno u dogovoru sa predsjednikom KPA Enverom Hoxhom, Jugoslavija šalje dvije divizije JA na jug Albanije, koje bi trebale braniti Albaniju od monarhističke vojske Grčke. Tito je zbog protesta Staljina povukao jedince JA iz Albanije, u koju su doputovali sovjetski vojni savjetnici, te se time albanski politički vrh podijelio na pobornike jugoslavenske i sovjetske politike. Raskidom veza sa SSSR 1948. Albanija se okreće od Jugoslavije i dolazi do zahlađenja odnosa koje će trajati nekoliko decenja.
Federacija sa Bugarskom[uredi | uredi izvor]
Za vrijeme rata 1944. godine stvara se ideja o Bugarskoj kao sedmoj republici DFJ. Delegacija predvođena Kardeljom, doputovala je u Sofiju na pregovore, na kojima su Bugari plan Kardelja odbili, a predložili svoj. Pregovori su nastavljeni u Moskvi u januaru 1945, a povratkom Georgija Dimitrova u Bugarsku krajem 1945, bugarski parlament priznaje makedonsku naciju, te se pregovori nastavljaju 1. augusta 1947. na Bledu, gdje se stvara carinska unija između Bugarske i FNRJ. U sljedećim koracima Dimitrov je predložio stvaranje jedne istočnoevropske federacije u kojoj bi učestvovali Bugarska, FNRJ, Albanija, Rumunija, Mađarska, Poljska i Čehoslovačka. U jednom intervjuu Staljin, koji je oštro reagirao na ideju stvaranja federacije, odbio je tu mogućnost, a dao svoju suglasnost za stvaranje federacije između Bugarske, FNRJ i Albanije. Kasnijim pritiskom Staljina na FNRJ i Rezolucijom Informbiroa, odustalo se od ovih ideja.[6]
Poslijeratni period[uredi | uredi izvor]
Broj žrtava rata[uredi | uredi izvor]
Osnivanjem Državne komisije za ustanovljavanja zločina okupatora i domaćih izdajnika u novembru 1945. godine, odlučeno je pokretanje procesa ispitivanje broja žrtava tokom Drugog svjetskog rata u Jugoslaviji. Prvi podatak o broju žrtava iznio je Tito u maju 1945. godine podatkom da je Jugoslavija imala 1,7 miliona žrtava, a od toga 305.000 poginulih partizana. Broj nije nikada dokazan, niti postoje informacije o načinu proračuna.[6] U ovaj broj su uračunati i demografski gubici uslijed nižeg nataliteta, broja emigranata, protjeranih, te stanovništva koje je zbog promijenjenih granica tek računato u stanovništvo Jugoslavije. Zapadnoevropski demografi ovaj broj reduciraju na oko 1 milion.[6] U toku pregovora između SR Njemačke i FNRJ oko ratnih odšteta, ovaj je broj od strane Vlade Jugoslavije smanjen na 950.000.[6] Kako je njemačka vlada insistirala na tačnom broju, broj je 1964. godine smanjen na 597.323 osobe, koje su poimence izlistane.[6] Profesor matematike Vladeta Vučković, kao student, a tada član komisije, koja je podatke statistički obrađivala, izjavio je 1984. godine u srpskim emigrantskim novinama Naša reč, izdatim u Londonu, da je ovaj broj došao nestručnom obradom studenata, koji su imali dvije sedmice za izradu ovog izvještaja.[6] Kasnijim analizama Bogoljuba Kočovića i demografa Vladimira Žerajića, ovaj broj se 2010. godine kretao do 640.000, od čega su 173.600 bili pripadnici partizanskih jedinica.[6][10][11] Ova se tema ponovo pojavila u srbijanskim i hrvatskim medijima krajem 80-ih godina 20. vijeka, te se žrtvama rata i žrtvama koncentracionog logora u Jasenovcu manipulisalo u političke svrhe.[6]
Bleiburg[uredi | uredi izvor]
_Das_Massaker_auf_dem_Bleiburger_Feld_durch_die_Staatsgrenze_zwischen_%C3%96sterreich_und_Jugoslawien_(Slowenien)_getrennt.jpg)
Zvanična kapitulacija trupa Wehrmachta, koje su se povlačile iz Jugoslavije bila je potpisana 9. maja u Topolšici, ali su se njemačke jedinice i dalje povlačile prema Austriji, tako da su borbe trajale sve do 15. maja. JA je ušla u područje Koruške u Austriji i zauzela nekoliko gradova. Početkom maja 1945, Hrvatske oružane snage, 15. kozački SS korpus i ostaci četnika, Srpske državne straže i Srpskog dobrovoljačkog korpusa (SDK) su se predali britanskim vojnicima. U austrijskom mjestu Bleiburgu se britanskim vojnicima predalo 93.000 pripadnika raznih vojnih jedinica. Britanci su međutim odbili prihvatiti predaju oružanih snaga NDH i naredili da se moraju predati Jugoslavenskoj armiji. Između Britanaca i vojnika Jugoslavenske armije su izbile nesuglasice oko teritorija. Veliki dio vojnika je predat JA, a visoki oficiri i političari NDH su u organizovanim bjegom organizovanim tzv. Linijom pacova, pobjegli preko Italije u Španiju i Južnu Ameriku. U mjestu Palmanova u Italiji se predalo između 2.400 i 2.800 pripadnika SDK, a 12. maja još oko 2.500 pripadnika SDK se predalo Britancima kod Unterbergena. Zvaničan broj žrtava nije nikada ustanovljen[6], a po podacima historičara Vlade Slovenije na području današnje Slovenije postoji oko 500 stratišta.[6] U hrvatskim emigrantkim krugovima, kružila je fantastična, ali neistinita brojka od 600.000 poginulih.[6] Britanski historičar Nikolai Tolstoy navodi brojku od 200.000 do 300.000 zarobljenika, ali je ta brojka u sudskom procesu u Britaniji dokazana kao pretjerana. Srbijanski političar i disident Milovan Đilas formulirao je broj žrtava ovako:
..."Zvanični sudovi nisu postojali, te nije bilo mogućnosti za istragu 20.000 do 30.000 slučajeva. Tako je bio najjednostavniji način, te ljude pobiti..."[12]
– Milovan Đilas
Nastavak oružanog otpora protiv nove vlasti[uredi | uredi izvor]
Nakon kapitulacije Trećeg rajha i završetka Drugog svjetskog rata u raznim dijelovima Jugoslavije došlo je do stvaranja gerilskih pokreta, koji su se borili protiv novonastale vlasti. U dijelovima Hrvatske i Bosne i Hercegovine, od preostalih pripadnika ustaškog pokreta i domobrana, kao i od pripadnika legionarskih jedinica formirane su jedinice Križara (često nazvane i Škripari). Na kapama su nosili obilježja sa bijelim platnenim križevima, umjesto umjesto nekadašnjih ustaških i domobranskih oznaka. Zapovjednici križara bili su između ostalih Hasan Biber, Vjekoslav Luburić, Božidar Kavran i Vjekoslav Blaškov, a po nekim neprovjerenim podacima i Rafael Boban. Napadi križara bili su lokalnog značaja, sa iznenadnim napadima na jedinice Jugoslavenske vojske, diverzijama na prometnice i političkom propagandom među stanovništvom. Jedan dio križara krio se u šumi, a neki su živjeli i dalje u selima, te u slučaju da OZNA ili UDBA pretražuje selo, bježali u skrovišta u šumi. Gerilski pokret bio je prisutan od 1945-50. a veći dio je razbijen je operacijom "Gvardijan".
Na području Kosova i Makedonije, borbe je nastavila albanska nacionalistička organizacija Balli Kombëtar, a njihove su jedinice razbijene od strane vojske i milicije oko 1948. godine, a jedan dio pripadnika prebjegao je u Albaniju ili u inostranstvo.
Sličan pokret u Sloveniji nazivao se Matjaževo gibanje. Pokret sastavljen uglavnom od seljaka nezadovoljnih zemljišnom reformom, a djelomično od pripadnika Slovenskog domobranstva potpomognutim bivšim oficirima Jugoslavenske vojske u otadžbini, koji su organizacije pomagali iz izbjegličkih logora u Austriji. Prve ilegalne grupe su osnovane u proljeće 1946. godine, da bi djelovanje sljedeće godine doseglo vrhunac, a 1948. godine zbog jakog djelovanja UDBA-e akcije su prestale. Najviše grupa bilo je u Štajerskoj i Prekmurju, jer je zbog geografskog položaja i ravnice, bijeg u Austriju bio vrlo jednostavan. Djelovanje grupa svelo se uglavnom na krađe hrane, diverzantske napada na vojne jedinice, miliciju i politička zastrašivanja. U Sloveniji je djelovalo oko 35 ilegalnih grupa.[13]
Od ostataka Jugoslavenske vojske u otadžbini formirane su manje uglavnom neorganizovane jednice tzv. Ravnogorskog pokreta, koje se nisu predale Jugoslavenskoj armiji. Boravile su u bijegu uglavnom u Bosni i Hercegovini, ali su nakon hapšenja i suđenja Draži Mihailoviću ubrzo uništene ili su se predale jedinicama OZNA-e.
Treće zasjedanje AVNOJ-a[uredi | uredi izvor]
Prije održavanja zasjedanja 11. novembra 1945. održani su izbori za narodne poslanike Ustavotvorne skupštine Demokratske Federativne Jugoslavije te je ujedno izabrana Ustavotvorna skupština Demokratske Federativne Jugoslavije. Sva mjesta u skupštini osvojili su predstavnici Narodnog fronta.
Na trećem zasjedanju AVNOJ-a 29. novembra 1945. godine u Beogradu, dosena je odluka o proglašenju Jugoslavije republikom, i dato joj je novo ime FNRJ. Istoga dana Ustavotvorna skupština je pretvorena u Narodnu skupštinu FNRJ. AVNOJ je na taj način prestao postojati. Već 31. januara 1946. godine jednoglasnim izglasavanjem usvojen je Ustav FNRJ, koji je bio baziran na osnovama sovjetskog Ustava iz 1936. godine.[6] U Ustavu se definiše teritorijalna podjela na 6 narodnih republika i 2 pokrajine (Autonomnu pokrajinu Vojvodinu i Autonomnu kosovsko-metohijsku oblast), a granice republika su uglavnom slijedile granice nakon Balkanskih ratova 1912/13, kao i etničke kriterije. NR Crnoj Gori se pripaja Kotor, granice između NR Slovenije i NR Hrvatske slijedi jezičnu granicu, a NR Slovenija dobija gradove Koper, Izolu i Piran. Granica NR Bosne i Hercegovine je preuzeta iz austrougarskog vremena, a kasnije su u području Neuma izvršene promjene granica između NR Hrvatske i NR Bosne i Hercegovine. Granica NR Srbije prema NR Makedoniji je uglavnom jezička granica. Područje Sandžaka je podjeljeno između NR Srbije i NR Crne Gore. Novina je bila proglašavanje NR Makedonije i pokrajina Kosova i Vojvodine, koji do tada u tom vidu nisu postojale, kao i dodjeljivanje statusa naroda Crnogorcima i Makedoncima. Istovremeno, po uzoru na sovjetski Ustav, republikama je data mogućnost istupanja iz zajednice, ali se njihov suverenitet ograničavao Ustavom.
Član 1.
Federativna Narodna Republika Jugoslavija je savezna narodna država republikanskog oblika, zajednica ravnopravnih naroda, koji su na osnovu prava na samoopredeljenje, uključujući pravo na otcepljenje, izrazili svoju volju da žive zajedno u federativnoj državi.[14]
U isto vrijeme se definiše pet jugoslavenskih naroda (Srbi, Hrvati, Slovenci, Crnogorci i Makedonci), te se proklamiraju de facto službeni jezici u republikama (srpskohrvatski, slovenski i makedonski). Članom 25. Ustava se garantuje sloboda vjeroispovjesti, ali se istovremeno religija proglašava "opijumom za narod", te ozakonjenim odvajanjem vjere od države, dolazi do izdvajanja nastave religije u školama, odvajanja vjerskih fakulteta sa univerziteta u Zagrebu, Beogradu i Ljubljani, te zatvaranja mnogobrojnih vjerskih institucija, saveza i izdavačkih kuća. Od 1950. godine zabranjeno je nošenje zara i zabranjuju se derviški redovi.[6] Donošenjem ovog Ustava, u društveno uređenje Jugoslavije uvode se elementi socijalističke revolucije, sa motom Bratstvo i jedinstvo.
Rezolucija Informbiroa[uredi | uredi izvor]
Donošenjem zakona o nacionaliziranju privatnih privrednih preduzeća, 5. decembra 1946. godine, sve firme, koje su imale savezni ili republički značaj pretvorene su u državnu svojinu. Početkom 1948. godine se i firme iz ostalih privrednih grana, trgovine i finansijskog sektora proglašavaju državnom imovinom. Taj period koji su jugoslavenki historičari zvali "administrativni socijalizam" nastavlja se donošenjem petogodišnjeg plana za 1947-51. godinu po uzoru na sovjetski način upravljanja. U tim godinama je jugoslavenska politika oslonjena na sovjetska iskustva, te se provodi agrarna reforma, kolonizacija Vojvodine, gdje se, na područjima Slavonije, Srijema, Bačke i Banata odakle su odlukama Drugog zasjedanja AVNOJ-a protjerani tzv. Podunavski Nijemci, naseljavaju kolonisti iz siromašnih dijelova Bosne i Hercegovine, Hrvatske i Crne Gore. Vanjska revolucionarna politika FNRJ, politički uticaj na susjedne zemlje, ideja stvaranja Balkanske federacije, kao i odnos KPJ prema KPSS, te težnja Tita za uvođenjem specifičnih puteva u revoluciji u odnosu na Sovjetski Savez, dovela je do isključenja KPJ iz Kominforma.[6] Na sjednici 28. jula 1948. u Bukureštu, donosena je Rezolucija u kojoj se KPJ optužuje za neiskrenost, oportunizam, revizonizam i nacionalizam, kao i za mirnu asimilaciju kapitalističkih elemenata. Nakon proglašavanja Rezolucije, do tada bratske komunističke partije (grčka, albanska, bugarska, kao i tršćanska komunistička organizacija) javno se ograđuju od Tita, a mediji u drugim komunističkim zemljama, javno napadaju FNRJ. U KPJ dolazi do političkog rascjepa, pristalica Staljina i pristalica Titove politike. Uz podršku Milovana Đilasa, Edvarda Kardelja i Aleksandra Rankovića, Tito organizuje čistke u KPJ, u kojima se iz KPJ isključuje oko 55.000 članova[6], a između 11.000-18.000[6] završava u zatvorima na Golom otoku, Svetom Grguru i Rabu. U toku 1948. godine dolazi i do ekonomskih sankcija istočnih zemalja, povećanja izvoznih cijena, prekida isporuke nafte iz Rumunije. Albanski predsjednik Enver Hoxha šalje na Kosovo organizovane trupe koje će pomagati albansko stanovništvo u borbi protiv KPJ. Na jesen 1949. godine Sovjetski Savez prekida pakt o prijateljstvu i zahtjeva napuštanje jugoslavenskog ambasadora iz zemlje. Na području Rumunije i Mađarske[6] organizuju se vojni manevri kao prijetnja, a Tito je dao zadatak Svetozaru Vukmanoviću Tempu o organizovanju otpora i novom partizanskom ratu i osnivanju partizanskih jedinica, koje bi ostale okupiranim područjima, dok bi glavnina vojske, koja je brojila oko 275.000 boraca, trebala da se povuče do centralnih planinskih masiva, a po potrebi sve do mora. Krajem 1949. godine u Bugarskoj, Rumuniji i Albaniji bilo je koncentrisano više od sedam motorizovanih divizija, koje su bile spremne za napad na Jugoslaviju. Politički vrh i Glavni štab JA napustili su Beograd i preselili se u Topolu, a u unutrašnosti države, uglavnom na područje Bosne i Hercegovine evakuisana su skladišta sa hranom, arhive, a iz Vojvodine čak i čitave fabrike. Te je godine Jugoslavenska armija (JA) dobila 50% godišnjeg državnog budžeta.[15] Na granici se bilježe mnogobrojni oružani incidenti. Po jugoslavenskim podacima od 1948-53. na granici Jugoslavije došlo je do 7.877 incidenata, od kojih su 142 bili oružani sukobi i u kojima je učestvovalo više od 600 neprijateljskih agenata. Postojali su planovi odbrane od napada Sovjetskog Saveza i satelitskih zemalja, u kojima bi se između ostaloga srušila zaštitna brana i kanal na Đerdapu, čime bi se poplavila područja mogućeg sovjetskog prodiranja motorizovanim i tenkovskim jedinicamama, kao i protivnapad JA na Bugarsku i Rumuniju, te prodor do Crnog Mora. Istovremeno je stvorena koalicija sa Grčkom, koja bi omogućila odbranu Makedonije, te zauzimanje i podjelu Albanije između Grčke i Jugoslavije.[15] Američki ambasador u Jugoslaviji George W. Allen izjavio je 29. novembra 1949. godine da u slučaju oružanog sukoba SAD neće biti neutralne. Osim odlučnosti KPJ i Titove politike odbijanja uslova, naklonost zapadnih političara omogućila je suprostavljanje Sovjetskom Savezu. Sukob sa SSSR-om je potrajao sve do 1953. godine.[6]
1950-e[uredi | uredi izvor]
Privredna reforma[uredi | uredi izvor]
.jpg)
Kolektivizacijom, podržavljanjem privatne imovine i osnivanjem zadruga, nastaje prva faza ekonomske reforme zasnovane na sovjetskom principu. Početkom 50-ih godina započinje jugoslavenski put razvoja socijalizma: radničko samoupravljanje. Donošenjem Osnovnog zakona o upravljanju državnim privrednim preduzećima i višim udruženjima od strane radnika 27. juna 1950. nastaje period koji će se 25 godina kasnije pretvoriti u ideal socijalizma definisan frazom Fabrike radnicima.[6] Kolektivizacijom zemljišta stvoreno je 1947. godine 799 zadruga, početko januara 1949. bilo ih je 1318, a u decembru iste godine 6492.[15] Ovakve mjere dovele su do pobuna seljaka, kao u Cazinskoj krajini, gdje je 1950. izbila pobuna nazvana Cazinska buna.[15] Iz tzv. administrativnog socijalizma prelazi se u fazu radničkog samoupravljanja. Fabrikama, čiji je vlasnik još uvijek država, de facto upravljaju radnici, dok pravo veta i dalje imaju direktori, postavljeni od Komunističke partije. Uvođenjem novog privrednog sistema 1952. godine, preduzeća imaju pravo raspolaganja, u zavisnostu od privredne grane, od 3-17% od ukupnih kumulativnih sredstava, te se time pojavljuje tržišna privreda prvi put u jednom socijalističkom uređenju, gdje se, mada ne značajno, stanje na tržištu reguliše ponudom i potražnjom. Dotadašnji državni planovi se zamjenjuju privrednim planovima u čijem razvoju sudjeluju radnički savjeti. Ova se tendencija potvrđuje i na VI kongresu SKJ od 2-7. novembra 1952. u Zagrebu. Istovremeno se, u skladu promjena, ime KPJ mijenja u Savez komunista Jugoslavije (SKJ), čime se želi prikazati, drugačiji put u socijalizam. Tim promjenama razgrađuje se golemi državni aparat i dolazi do decentralizacije, po planovima Edvarda Kardelja, te se mnoge regulative sa federalnog, prebacuju na republički i općinski nivo. Time se definiše i novonastali status društvene imovine, koji zamjenjuje državnu imovinu.[6] Donošenjem ustavnih promjena u Ustavnom zakonu iz 1953. godine, nagovještava se rješavanje nacionalnog pitanja kroz socijalističko uređenje.
Federativna Narodna Republika Jugoslavija je socijalistička demokratska savezna država suverenih i ravnopravnih naroda.
– Član 1. Ustavni zakon o osnovama društvenog i političkog uređenja Federativne Narodne Republike Jugoslavije i saveznim organima vlasti (1953)
Između ostalog raspušta se Vijeće naroda, kao samostalni dom saveznog parlamenta i spaja se sa prvim domom Saveznim izvršnim vijećem.[6] Umjesto dosadašnje Vlade Jugoslavije, osniva se Savezno izvršno vijeće (SIV), a ministri se zamjenjuju državnim sekretarima.[6] Na čelo SIV-a bira se Josip Broz, koji je istovremeno predsjednik Vlade, predsjednik Republike i glavni zapovjednik oružanih snaga. Ove političke promjene relativno malo utiču na demokratski razvoj u Jugoslaviji, jer se u političkim strukturama i dalje osim Tita zadržavaju političari tvrde linije Edvard Kardelj, Aleksandar Ranković, Milovan Đilas, Svetozar Vukmanović Tempo i drugi partijski oligarsi.[6]
Saradnja sa SAD[uredi | uredi izvor]
Krajem 1949. dolazi do tajnih pregovora jugoslavenskih političara (Edvard Kardelj, Milovan Đilas, Veljko Mićunović, Vlatko Velebit), najprije u Londonu, a zatim sa političarima SAD-a. Nakon pregovora sa američkim predstavnicima, Jugoslavija je isporučila sovjetski MIG-15, koji se srušio iznad Jugoslavije, dala informacije o sovjetskim obavještajcima u Zapadnoj Evropi, a zauzvrat je SAD isporučila američke avione, te pilote obučavala u lovačkim napadima.[15]
Kandidaturu Jugoslavije za jednu od šest nestalnih članica u Vijeću sigurnosti u oktobru 1949. zbog političke krize sa Sovjetskim Savezom, podržale su SAD, te je Jugoslavija 20. oktobra 1949. dobila članstvo, uprkos protivljenju Sovjetskog Saveza, koji su podržavali članstvo Čehoslovačke. Do kraja 1951. godine, do kada je članstvo u Vijeću sigurnosti trajalo, Jugoslavija se verbalno usprotivila SAD-u glasanjem u rezolucijama Vijeća sigurnosti o sukobu na Korejskom poluotoku, suzdržavanjem u glasanju o rezolucijama 82,[16]83,[17] 84[18] i 85[19], što je dovelo do diplomatskog zahlađenja, koje je zbog tajnih sastanaka sa predstavnicima CIA-e ostalo kao politički uspjeh Jugoslavije.[15] Na inicijativu britanskih političara, Jugoslavija je sa Grčkom i Turskom potpisala 28. februara 1953. Ankarski sporazum o prijateljstvu, kasnije nazvan Balkanski pakt, koji je Jugoslaviji trebao garantirati sigurnost u slučaju napada SSSR-a.[15]
III vanredni Plenum CK SKJ[uredi | uredi izvor]
Objavljivanjem serije članaka u dnevniku Borbi, krajem 1953, te u časopisu Nova misao, crnogorski političar, književnik i dotadašnji sljedbenik partijske linije Milovan Đilas skrenuo je pažnju na totalitarizaciju države, birokratske i dogmatske tendencije, koje su zahvatile sve slojeve jugoslavenskog političkog života, privrede, kulture i šireg društva. Objavljeno je ukupno 17 njegovih članaka u kojima se između ostalih kritizira i SKJ, koji je na III vanrednom Plenumu CK SKJ, 16-17. januara 1954. u Beogradu Đilasa optužio za revizionizam, težnju za vraćanjem građanskog društva i anarhiju.[6] Nakon prihvaćene kritike, on se u početku javno ogradio od dijela svojih ideja, ali se Đilasu nakon intervjua za američki dnevnik New York Times u decembru 1954. godine oduzimaju sva prava, a on dobrovoljno napušta SKJ, osuđuje se prvo na uslovnu kaznu zatvora, a 27. novembra 1956. godine osuđuje se, između ostalog i zbog javnog podržavanja Mađarske revolucije, na tri godine zatvora. Đilas u svojim intervjuima i kasnijim djelima pisanim u inostranstvu postavlja u pitanje ispravnost socijalističkog puta, kao i centralizaciju industrije, koja se pokazala i u drugim razvijenim zemljama (Čehoslovačka), zbog etatističkog regulisanja tržišta, kao nedostatak u privrednom razvoju. Nekoliko godina kasnije, neke od Đilasovih teza će na VII Kongresu SKJ 1958. godine u Ljubljani, postati dio partijskih smjernica, te dolazi do jačanja provođenja ideja radničkog samoupravljanja, koje nužno vodi po komunističkim teoritičarima ka odumiranju države, mada je u to vrijeme idejni pokretač bio u zatvoru.[6]
1960-e[uredi | uredi izvor]
Pokret nesvrstanih[uredi | uredi izvor]
Prekidom odnosa sa Sovjetskim Savezom i drugim socijalističkim zemljama Istočne Evrope, Jugoslavija postaje vanjskopolitički izolirana. Zbog sukoba oko Trsta, Jugoslavija je ekonomski odsječena i od zapadnih sila predvođenih SAD-om. Početkom Korejskog rata, 15. juna 1950. dolazi do teze o ugroženosti Zapadne Njemačke i Jugoslavije u eventualnom sukobu SAD-a sa SSSR-om. NATO-u se priključuju Grčka, Zapadna Njemačka i Turska, a Jugoslavija se poziva na članstvo. Uprkos velikoj vojnoj pomoći od strane SAD-a u periodu od 1951-54. godine u visini od 452 miliona dolara, a ukupna pomoć u područjima ekonomije, privrede, tehničke pomoći, hrane iznosila je od 1950-60. godine oko 2 milijarde dolara, što je pridonijelo privrednom rastu u tim godinama na 7,5%. Tito odbija članstvo Jugoslavije u NATO-u, mada je zapovjednik Vrhovnog štaba JA Koča Popović, u jednom razgovoru sa glavnim zapovjednikom NATO-a Eisenhowerom povtrdio da bi se Jugoslavija, u eventualnom sukobu NATO-a protiv SSSR-a, borila na strani zapadnih sila.[6] U tim godinama, Jugoslavija se usmjerava u traženju srednjeg puta između NATO-a i Varšavskog pakta.
Na inicijativu indijskog predsjednika vlade Nehrua i predsjednika Jugoslavije Josipa Broza, te na sastanku 1955. godine u indonezijskom Bandnungu, na kojem su pristvovali predstavnici 23 azijske i 6 afričkih zemalja, koje nisu bile članice zapadnoevropskih organizacija i istočnog bloka, dogovoreno je stvaranje Pokreta nesvrstanih. Značajniji političari i inicijatori smatraju se Nehru (Indija), Nasser (Egipat), Džou Enlaj (Kina) i Sukarno (Indonezija). Početkom 60-ih osniva se Pokret koji je za cilj imao osudu svakog oblika kolonijalizma i rasne diskriminacije, razgradnju blokovske napetosti i smanjenje nuklearnog naoružanja. U fazi stvaranja inicijativu u pokretu su preuzele Jugoslavija, Egipat i Indija, a prva konferencija pokreta nesvrstanih održana je u Beogradu 1-6. januara 1961. Učestvovanje Jugoslavije u Pokretu, omogućilo je brojne privredne, ekonomske i političke odnose Jugoslavije sa drugim članovima Pokreta.
Jačanje samoupravljanja[uredi | uredi izvor]
.jpg)
Privrednom reformom iz 1961. godine upravljanje raspodjele dohotka preuzimaju radnički savjeti u preduzećima. Neto-prihodi, prihodi preostali nakon odvajanja obaveza i poreza prema federaciji, republici i općini, ostajali su preduzećima na raspolaganju. Kako je država u mnogim poljima određivala cijene proizvoda, ti prihodi u početku nisu bili visoki. Dobijanjem prava o raspodjeli i samostalnom odlučivanju o povećanju plata radnicima, radnički savjeti provode dobro zamišljenu ideju na diletantski način.[20] Državnim regulisanjem cijena u nekim poljima, te slobodnim povećanjima plata odlukama radničkog savjeta, dolazi do trošenja akumulacijskih fondova u preduzećima, pod idejom izjednačavanja prava u socijalizmu, a primanja radnika se povećavaju za 23%, dok produktivnost raste samo za 3,4%, što je dovelo do disproporcije u različitim privrednim granama, povećanju špekulacija i visokoj inflaciji. Tako npr. godišnji porast industrijske proizvodnje u 1960. godini je iznosio 15,6%, dok je u sljedećoj godini pao na 4,1%.[6] Ovakav pad industrijske proizvodnje za posljedicu je imao sukob u partijskim krugovima, gdje protivnici samoupravljanja, optužuju politički sistem za privrednu recesiju, te se stvara sukob između dogmatika (Aleksandar Ranković) i reformista, pod idejnim vođstvom Edvarda Kardelja, koji se istovremeno pokušavaju pozicionirati kao nasljednici Josipa Broza.[6]
Brijunski plenum[uredi | uredi izvor]
Sukob između dogmatika, tvrde linije potekle iz partizanskih linija, i reformista nastavio se narednih godina. Zbog tzv. Afere prisluškivanja Tita, sazvan je Brijunski plenum, četvrta plenarna sjednica Centralnog komiteta Saveza komunista Jugoslavije (CK SKJ), održana 1. maja 1966. godine u hotelu "Istra" na otoku Brijunima. Zbog navodnog prisluškivanja Josipa Broza, od strane Uprave državne bezbjednosti (UDBA), na čelu sa Aleksandrom Rankovićem, dotadašnjim potpredsjednikom Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije i sekretarom Centralnog komiteta Saveza komunista Jugoslavije, sjednica je imala zadatak ispitati optužbe koje su potvrđene od stane predsjednika komisije Krste Crvenkovskog. Aleksandar Ranković, kao dugogodišnji ministar unutarnjih poslova i organizator službe bezbjednosti, snosio je glavnu krivicu. Plenum je poslije duge rasprave prihvatio ostavku Aleksandra Rankovića na članstvo CK SKJ i Izvršnom komitetu CK SKJ, kao i ostavku Saveznoj skupštini na mjesto potpredsjednika SFRJ. Pored Rankovića na sjednici je smijenjen i isključen iz CK SKJ dotadašnji Savezni sekretar za unutarnje poslove Svetislav Stefanović Ćeća.
Ustav iz 1963.[uredi | uredi izvor]
Donošenjem novog Ustava 7. aprila 1963, donesene su zakonske osnove za jačanje radničkog samoupravljanja, mada centralistički organizovani državni organi vlasti i dalje zauzimaju značajno mjesto u upravljanju.[6] Oko 70% industrijskih cijena određivane su državnim aktima.[6] Sa dvije trećine kumulativnih sredstava upravljaju radnički savjeti, dok devizni, bankovni, kreditni sektor i planiranje proizvodnje kontroliše država.[6] Ustavom se ojačavaju prava republika, ali privredni odnosi nisu riješeni između federacije i republika.[6] Državi se mijenja ime u Socijalistička federativna republika Jugslavija, te se ona definiše ne samo kao savezna država, već i socijalistička demokratska zajednica, što je trebalo da označi težnju ka marksističkom idealu o odumiranju države. Osnovima ekonomskog uređenja proglašeni su društveno vlasništvo, samoupravljanje i samoorganiziranje radnih ljudi na mikro i makro planu. Pravo na društveno samoupravljanje proglašeno je neprikosnovenim, a teritorijalne jedinice u državi (općina, srez, autonomne pokrajine Srbije, Socijalističke Republike i sama federacija) proglašene su društveno-političkim zajednicama. U odredbi nezabilježenoj u ustavnom pravu, ukinuta je hijerarhija između ovih jedinica i uveden sistem međusobnih prava i obaveza. Vrše se promjene u saveznoj skupštini, koja se sastoji od pet domova: SIV, kao Vijeće delegata građana u općinama i republikama, Privredno vijeće, Prosvjetno-kulturno vijeće, Socijalno-zdravstveno vijeće i Organizaciono-političko vijeće, kao Vijeće delegata radnih ljudi u radnim zajednicama.[21] Osim toga osnivaja se i savjetodavna vijeća Savjet narodne odbrane i Savjet federacije. Novi zakon, po kome se predsjednik Jugoslavije bira svake četiri godine i maksimalno može biti izabran na dva mandata nije vrijedio za Josipa Broza.[6]
Nova privredna reforma[uredi | uredi izvor]
Razvojem privrede i porastom izvoza u šezdesetim godinama, dolazi do povećanja standarda i realnih dohodaka. Zbog velikog udjela centralistički propisanih cijena proizvoda, roba, energije i poluproizvoda, dolazi i do porasta inflacije, a 1. januara 1966. godine dolazi do devalvacije i denominacije dinara u odnosu 1:100. Nisko držane cijene bazičnih roba, poluproizvoda i energije i dalje ostaju pod državnom kontrolom, ali se prilagođavaju svjetskom tržištu, te jugoslavenski proizodi postaju konkurentni na tržištu, što je potmognuto i devalvacijom dinara u odnosu na zapadne valute. Seljacima se omogućavaju povoljni krediti, te se prvi put omogućava privatiziranje poljoprivrede što je uvođenjem zadruga, praktički bilo zabranjeno.[6] Ova privredna reforma je početak socijalističke tržišne privrede, te stvaranja konflikta između marksističkog tumačenja ekonomije i tržišne ekonomije.[22][23]
Praško proljeće i promjena odbrambene doktrine[uredi | uredi izvor]
Intervencijom trupa Varšavskog pakta u Čehoslovačkoj 20. augusta 1968, zbog događanja izazvanih tzv. Praškim proljećem, dolazi do trećeg sukoba između SSSR-a i Jugoslavije. Jugoslavija otvoreno osuđuje vojnu intevenciju, politički i masovnim demonstracijama u zemlji. Donošenjem novog Zakona o odbrani 1969, nove doktrine nazvane Koncepcija Općenarodne odbrane i društvene samozaštite i proglašavanjem djelomične mobilizacije, Jugoslavija se osjeća ugroženom, a u Zakonu o narodnoj odbrani, deklariše se, između ostalog, da niko nema pravo potpisivanja kapitulacije, a svi građani od 16-65 godina obavezuju se na učestvovanje u eventualnoj odbrani zemlje, bilo služenjem u jedinicama JNA ili novostvorene Teritorijalne odbrane (TO), koja sa podređuje saveznim republikama, zapravo jednom vidu paravojne organizacije u kojoj su praktički prisutni svi vojno sposobni građani Jugoslavije. Ovo stvaranje TO vodilo je ka militarizaciji jugoslavenskog društva, što će se kasnije, tokom raspada Jugoslavije 1990-ih godina, pokazati kao neposredna opasnost i konkurencija JNA. Tek najesen 1969. godine dolazi do ponovnog približavanja SSSR-a i Jugoslavije, a u tom procesu se Jugoslavija ekonomski i politički zbližava i sa drugim zemljama Istočnog bloka.[6]
Studentski nemiri 1968.[uredi | uredi izvor]
U junu 1968. dolazi do studentskih nemira na Beogradskom univerzitetu, koji su se kasnije proširili na univerzitete u Ljubljani, Sarajevu i Zagrebu. Beogradski univerzitet je bio sedmicu dana blokiran od strane studenata. Nemiri su se nadovezali na studentske nemire u Evropi (Francuskoj, Njemačkoj, Čehoslovačkoj i Poljskoj), ali su imali i određenu notu sa karakterističnim zahtjevima jugoslavenskih studenata. Prvi nemiri su počeli u sukobima studenata i policije tokom 1966. godine u toku demonstracija protiv rata u Vijetnamu.[6] Osnovna karakteristika nemira je bila da nije postojala razlika imeđu ciljeva studenata i vladajućih struktura, što je proklamirano proglasom na Beogradskom univerzitetu 4. juna:
Mi nemamo svoj posebni program. Naš program je program naprednih snaga našeg društva - program SKJ i našeg Ustava
– B. Kanzleiter, K. Stojaković - 1968 in Jugoslawien
Kritikovana je između ostalog razlika između teorije i prakse, otuđivanje čovjeka, socijalna nejednakost, nezaposlenost, birokratija, monopol vlasti SKJ, razmimoilaženja mišljenja u radničkom samoupravljanju. Tito je prilično blago reagovao jednostavnom izjavom, da je studentska reakcija, reakcija na naše slabosti, te su studentski nemiri polako prestali, a nastava na univerzitetima je ubrzo brzo nastavljena.[24]
1970-e[uredi | uredi izvor]
Hrvatsko proljeće[uredi | uredi izvor]
Donošenjem Deklaracije o nazivu i položaju hrvatskog književnog jezika 17. marta 1967. u Matici hrvatskoj, koju su potpisali 19 kulturnih i naučnih institucija i saveza u NR Hrvatskoj (između ostalih: Društvo književnika Hrvatske, JAZU), kao i književnik Miroslav Krleža, zahtijevalo se razrješavanje pitanja srpskohrvatskog jezika, te konzekventne primjene hrvatskog jezika u institucijama SR Hrvatske. Odgovorom srpskih intelektualaca iz Beograda, pod nazivom Predlog za razmišljanje, došlo se do teme o položaju jeziku Srba u Hrvatskoj. Tim se ovaj filološki sukob pretvorio u međunacionalni. Potpredsjednik Skupštine SFRJ i ministar kulture i prosvjete NR Hrvatske Miloš Žanko, osudio je deklaraciju kao nacionalističku i šovinističku, na što je proglašen unitaristom, a Miroslav Krleža je zbog pritiska od strane Tita napustio članstvo u SKJ. Time počinje sukob vladajućih struktura SR Hrvatske i Tita, u kom su se tražila veća prava Hrvatske u okviru federacije, ukidanje unitarizma, te stvaranje konfederacije, koja će u daljem slijedu omogućiti osamostaljene Hrvatske. Također je pokrenuta tema Hrvata u SAP Vojvodini i SR Bosni i Hercegovini. Razlozi su bili između ostalog ekonomskog i političkog tipa, jer se većina deviznih sredstava ostvarenih u Hrvatskoj slijevala u saveznu kasu, dok raspodjela nije odgovarala udjelu. Pokret nazvan Hrvatsko proljeće (ili Masovni pokret - maspok), podržale su i katolička crkva, Matica iseljenika Hrvatske, Institut za historiju radničkog pokreta, razni izdavači i neka preduzeća. Na čelu tog pokreta bili su Većeslav Holjevac, Ivan Šibl, Marko Koprtla, generali JNA Franjo Tuđman, Nikola Kaić, Ivan Rukavina, Janko Bobetko, admiral Jugoslavenske ratne mornarice Srećko Manola, pukovnik JNA Ivan Mutak, Zvonimir Komarica. Pokret su podržale i desno orijentisane emigrantske struje u inostrantvu. Dolazi do studentskih demonstracija 1971. u Zagrebu, a zagrebački student Dražen Budiša poziva na generalni štrajk. Iste godine trojica hrvatskih lingvista (Stjepan Babić, Božidar Finka i Milan Moguš) objavljuju Hrvatski pravopis, koji je odmah zabranjen i kompletna naklada je zapaljena, a jedan primjerak je spašen i objavljen u Londonu.
Vodeći članovi SK Hrvatske Savka Dabčević-Kučar, Miko Tripalo i Dragutin Haramija podržali su maspok, a Savka Dabčević-Kučar je upozorila
...na otuđivanje i ustvrdila da je Hrvatska postala više domovina Srba i drugih naroda, nego samih Hrvata.
– Marie-Janine Calic: Geschichte Jugoslawiens im 20. Jahrhundert. München 2010, str. 252.
Na sastanku Tita sa vojnim vrhom, predložena je vojna intervencija protiv maspoka, ali je Tito pozvao 30. novembra 1971. godine u Karađorđevo, članove KPH, na sastanak koji je trajao dva dana i na kom se rukovodstvo Hrvatske podijelilo na dva krila: jedanaest članova je potvrdilo lojalnost Savki Dabčević-Kučar i Miki Tripalu, a osam ih se priklonilo Titu.[6] Na intervenciju Tita u decembru 1971. godine, u Zagrebu je smijenjen gotov cjelokupni politički vrh, a Vladimir Bakarić i Milka Planinc su osudili mnoge komunističke studentske organizacije i njihove članove izbacili iz članstva SKH. Ukupno je iz Partije izbačeno 741 član, od toga mnogi univerzitetski profesori, 411 ih je izgubilo posao, a protiv mnogo članova Matice hrvatske pokrenuti su sudski procesi. Posljedice Hrvatskog proljeća utjecale su mnogo na dešavanja u Hrvatskoj početkom 90-ih godina.
Liberalni pokreti[uredi | uredi izvor]
.jpg)
Jačanjem pokreta za veću nacionalnu samostalnost u SR Hrvatskoj, tokom tzv. Hrvatskog proljeća, u SR Srbiji, SR Sloveniji i SR Makedoniji se javljaju slične tendencije koje su nazvane liberalnim pokretom ili često anarho-liberalnom strujom. Pokret ideološki nije imao sličnost sa klasičnim pojmom liberalizma, nego je imao za cilj prevazilaženje ideoloških barijera raznim društvenim i privrednim reformama.[6] Ovaj pokret je osuđivan između ostalog i zbog nekritičkog pristupa hrvatskom maspoku, a za cilj je imao slične težnje: Jačanje republičkih ovlasti i ograničavanje od centralizma SKJ. Predvođen je bio srbijanskim političarima Markom Nikezićem, Latinkom Perović, Borom Pavlović i Mirkom Tepavcem, koji su pripadali Centralnom komitetu Saveza komunista Srbije, kao i drugi tadašnji političari SR Slovenije i SR Makedonije. U medijima je 18. septembra 1972.[6] godine objavljeno Titovo pismo, sastavljeno zajedno sa Stanetom Dolancom upućeno članovima SKJ - kao poziv na borbeniju partiju, borbu protiv birokratije i tehnokratije, demokratski centralizam i veći nadzor SKJ nad društvom. Cilj napada su bili nacionalistička liberalna stremljenja u SR Sloveniji, SR Makedoniji i SR Srbiji. Politički vrh ovih republika težio je nekom vidu sindikalnog osamostaljenja republika. Narednih dana došlo je do sastanka jugoslavenskog predsjednika Josipa Broza Tita i rukovodilaca SK Srbije i SR Srbije. Ta je struja tendenciozno nazvana anarho-sindikalizam i anarho-liberalizam.[6] Napadnuta je težnja slovenskih političara pod vodstvom Staneta Kavčiča, koji se zalagao za jedan vid autonomije i status SR Slovenije kao neke manje evropske države npr. Luksemburg.[6][25]
Dana 26. oktobra 1972. godine podnijeli su ostavke visoki funkcioneri CK SK Srbije: Marko Nikezić (predsjednik Centralnog komiteta SK Srbije), Latinka Perović (sekretar Centralnog komiteta), Bora Pavlović (sekretar Gradskog komiteta SK Beograda), a iz solidarnosti sa njima i general Koča Popović je tada dao ostavku na sve funkcije,[26] u potpunosti se povukavši iz politike.[27] Uskoro je ostavku podnio i Stane Kavčič.[6]
Otprilike u isto vrijeme 1972/73. napadnuta je i tzv. Nova ljevica, politička marksistička struja zbog napada na politički sistem i članaka objavljivanih u filozofskom časopisu Praxis, koji je izdavalo Hrvatsko filozofsko društvo. Časopis je u tim godinama uređivao hrvatski filozof Rudi Supek. U člancima je, tadašnji disident, srpski pisac Dobrica Ćosić označio vrh Jugoslavije kao duhovne nihiliste, koji sputavaju svaku intelektualnu stvaralačku slobodu, dok je beogradski univerzitetski profesor Svetozar Stojanović definirao SKJ kao staljinističku partiju, i bez direktnog navođenja Titovog imena, doveo u pitanje njegovo karizmatsko vođstvo, a u jednom je artiklu naveo i tezu da Tito organizirajući iz pozadine krizne situacije, postavlja sam sebe kao spasitelja nacije.[6] Ta se teza i do danas nije mogla argumentovano dokazati. Zabranjivanjem Praxisa i zaplijenom časopisa Filosofija, te otpuštanjem osam profesora sa Filozofskog fakulteta u Beogradu, SKJ se time konačno 1975. godine razračunao sa tzv. liberalnim pokretom.[6]
Bugojanska grupa[uredi | uredi izvor]
Grupu hrvatskih ekstremista nazvanu Bugojanska grupa je organizovalo Hrvatsko revolucionarno bratstvo (HRB), organizacija koja je bila osnovana u Australiji i koja je djelovala i u Evropi, te SAD. Osnovni cilj HRB-a je bilo rušenje SFRJ dizanjem ustanka Hrvata i obnova Nezavisne države Hrvatske.
Nakon gušenja Hrvatskog proljeća 1971. godine, HRB je bilo u uvjerenju da je u SR Hrvatskoj bila povoljna klima da se pokrene oružani ustanak. Nakon kratke pripreme, HRB je organizovalo ljudstvo, oružje i novčanu podršku da pošalje inicijalnu grupu od devetnaest pripadnika, koja je imala zadatak pokrenuti ustanak. Većina terorista je došla iz Australije, dok je vojna oprema bila nabavljena u Njemačkoj. Predvodili su ih braća iz okoline Tuzle, Adolf i Ambroz Andrić. Grupa se je sastojala od ukupno 19 članova. Nakon kratkih priprema u kampu u Salzburgu (Austrija) prebacuju se u Jugoslaviju. Obučeni u uniforme 4. oklopne čete američke vojske 21. juna 1972. prelaze ilegalno austrijsko-jugoslavensku granicu kod Dravograda.
25. juna JNA, Teritorijalna odbrana (TO) i vojna policija formiraju štab akcije "Raduša 72". Na područje Bugojna je tokom 25. i 26. juna pristiglo oko 350 vojnika JNA, od toga 150 vojnih policajaca, 300 milicionera i 3.400 pripadnika TO.
U borbama sa ovim jedinicama izginuli su skoro svi članovi grupe, a samo su četvorica uhapšena i osuđena. U sukuobima je poginulo ukupno 15 pripadnika vojne policije, Teritorijalne odbrane i milicije.[28]
Ustav iz 1974.[uredi | uredi izvor]
Treći Ustav SFRJ donesen je 21. februara 1974. godine u Saveznom izvršnom vijeću. Ustav je sa ukupno 406 članaka bio najduži Ustav na svijetu. Istovremeno su doneseni Ustavi u svih šest republika i dvije autonomne pokrajine. Osnovna značajka ovog Ustava je da savezne republike proklamira kao nezavisne države,[c] a da se njihove granice mogu mijenjati samo uz obostrani pristanak.[d] Značajna novina u Ustavu bila je i uvođenje dvodomnog skupštinskog sistema koji se sastojao od Saveznog izvršnog vijeća i Vijeća republika i pokrajina. Ustavom se uvode i novine kao delegatski sistem, koji je zbog specifičnog i jedinstvenog načina biranja omogućio da ukupno 5% (oko 800.000) od biračkog tijela (oko 15 miliona) posjeduje politički mandat.[6]
Dvije godine nakon donošenja Ustava, 25. novembra 1976. donosi se Zakon o udruženom radu (ZUR), koji je nadogradio privrednu reformu započetu 1965. godine. Idejni autor ovog zakona bio je Edvard Kardelj, koji je nekoliko godina ranije radio na njegovoj izradi. Ovim se zakonom reformiraju preduzeća nazivana Organizacija udruženog rada (OUR), veće se ovlasti daju radničkim savjetima, formiraju se grupe preduzeća Složena organizacija udruženog rada (SOUR), koje se sastoje od nekoliko Osnovnih organizacija udruženog rada (OOUR), a radnicima se daju potpuno pravo na upravljanje radom i materijalnim sredstvima u privredi. U nekim granama privrede i ekonomije osnivaju se organizacije nazvane Samoupravne interesne zajednice (SIZ).[e] Proces podruštvljavanja imovine se time nastavio.
1980-e[uredi | uredi izvor]
Smrt Josipa Broza[uredi | uredi izvor]
Smrću doživotnog predsjednika Josipa Broza 4. maja 1980, simbolično je započeo raspad Jugoslavije očitan privrednom i ekonomskom krizom, porastom nacionalističkih strujanja i nadovezujući se na odredbe Ustava iz 1974. lagano odvajanje saveznih republika od federalno-centralističkog sistema. Ekonomska kriza u Jugoslaviji započela je još 70-ih godina, tako da se bruto nacionalni proizvod od 1975. godine počeo rapidno smanjivati, a inflacija je krajem decenije dosegla oko 50%. Ekonomski problemi su bili prouzrokovani općom u svjetskim razmjerama stagflacijom, ali i rasprostranjenom birokracijom i korupcijom prouzrokovanom djelomično i donošenjem Zakon o udruženom radu. Naftna kriza iz 1979. godine povećala je krizu nestašicama goriva i pokušajima da se uvođenjem prometnog sistema (par-nepar) ograniči potrošnja pogonskog goriva. Najvažniji izvori deviznog priliva bili su turizam na Jadranskom mnoru i devizne pošiljke jugoslavenskih radnika u zemljama Zapadne Evrope. Zbog ekonomske krize u Evropi, oba su vida priliva deviza smanjena, te se jugoslavenska privreda, čiji proizvodi nisi bili konkurentni na evropskom tržištu, financirala uglavnom od stranih nepovoljnih kredita. Titovom bolešću od 1979. godine, kada trajno boravi u Kliničkom centru u Ljubljani, upravljanje državom bi trebalo preuzeti Predsjedništvo SFRJ, osmočlana grupa sa po jednim predstavnikom iz svake republike i pokrajine, osnovana na Titovu inicijativu, zbog nepovjerenja u svog nasljednika. Praktički je sva vlast bila u rukama Predsjedništva, no vremenom je ono izgubilo na značaju, a u republikama vlast polagano preuzimaju lokalni političari, koji se okreću republičkim interesima, sa sve manjim uticajem na centralistički sistem.
Sahrana Josipa Broza, održana je 8. maja u Beogradu, a sahranjen je u vili na Dedinju, nazvanom Kuća cveća. Na sahrani su prisustvovali mnogobrojni svjetski političari, među kojima je bilo 4 kralja, 31 predsjednik, 6 prinčeva, 22 predsjednika vlada i 47 ministara vanjskih poslova, te je to bila do tada najveće okupljanje političara iz 128 zemalja od ukupno 154 članica Ujedinjenih nacija. Time započinje jačanje kulta ličnosti, koji je još za njegovog života obilježio taj period postojanja Jugoslavije. Pored sletova mladosti, održavanih za Titov rođendan, nošenja štafete mladosti, mijenjanja imena gradova sa pridjevom njegovog imena, komponiranja i izvođenja pjesama u kojima se narod zaklinje na slijeđenje njegovog puta, izgradnjom spomenika, te i kasnijim donošenjem Zakona o zaštiti imena i djela druga Tita, kult se ličnosti nastavlja nekoliko narednih godina, sve do provokacija nacionalističkih krugova ili liberalnih omladinskih organizacija, koji potajno zahtjevaju prekid ove ideologije.
Ekonomska kriza[uredi | uredi izvor]
Očekivani raspad Jugoslavije, nije se desio nakon Titove smrti, nego su se prvi simptomi privredne krize pojavili oko 1982. godine. Politički procesi započeti 70-ih godina pojačavaju se, kao i afere korupcije u kojima se šteti jugoslavenskoj privredi (Afera Agrokomerc, Afera Neum). Dolazi do nestašica osnovnih prehrambenih namirnica (ulje, šećer, kafa, deterđenti, lijekovi, higijenski artikli), te se oni prodaju samo preko lista, sa određenom količinom po broju članova porodice. Inflacija i dalje raste, a ovi se proizvodi nabavljaju preko crnog tržišta, bilo robom uvezenom iz Zapadne Evrope ili iz skladišta velikih firmi. Deficit jugoslavenske privrede 1980. godine iznosio je 6 milijardi dolara, a samo 53% ukupnog uvoza, bilo je pokriveno izvozom, vanjski dug je iznosio 19 milijardi dolara, a 1981. već 21 milijardu dolara. Visoki vanjski dugovi popraćeni su visokom inflacijom i padom dinara u odnosu na dolar. Tako je 1979. godine dolar vrijedio 19,2 dinara, a sljedeće godine 29,3 din, a 1982. 41,8 dinara.[6][29]
Kosovska kriza[uredi | uredi izvor]
Početkom marta 1981. godine na Kosovu izbijaju studentski nemiri, izazvani niskim kvalitetom ishrane u studentskim domovima. Nemiri su u početku bili socijalne prirode i bili su ograničeni na studente, ali nekoliko dana kasnije nemirima su se pridružili i radnici, te su nemiri prerasli u nacionalističke proteste i zahtjeve za dodijeljivanje SAP Kosovu status republike. Parolama Kosovo republika, Trepča radi, Beograd se gradi, Sloboda, ravnopravnost, demokracija, Kosovo Kosovarima, Hoćemo ujedinjene albanske zemlje, Albanci smo, a ne Jugoslaveni, Ujedinjenje s Albanijom, Živio marksizam, lenjinizam - dolje revizionizam demonstracije su prerasle u nacionalnu pobunu sa zahtjevima za ujedinjenje sa Albanijom. Vlada je reagovala slanjem jakih policijskih snaga, a nedugo zatim, zbog neuspjeha policijske akcije, vojska je sa tenkovima poslata na ulice. Po zapadnoevropskim historičarima, zbog raznolikosti zahtjeva (socijalno nezadovoljstvo, međunacionalna napetost, narastajući nacionalizam, različita politička stremljenja kosovskih Albanaca i nesigurnost za budućnost) nije bilo moguće definisati jasne ciljeve.[30] Republička Vlada Srbije je nemire proglasila separatističkim. Nemiri su prestali u aprilu, ali se situacija nije mnogo promijenila i nemiri će se kasnije nastavljati protestima, demonstracijama i štrajkovima.
Politički procesi[uredi | uredi izvor]
Kriza se nastavlja političkim procesima 1983. u Sarajevu, procesom protiv muslimanskih intelektualaca u kojem je između ostalih osuđen i Alija Izetbegović na 14 godina zatvora. Slijede procesi protiv sarajevskog profesora Vojislava Šešelja, koji je zbog sukoba sa političkim vrhom i otkrivanja afere prepisivanja doktorskog rada, osuđen zbog anarholiberalističkih i nacionalističkih pozicija na 8 godina zatvora.
Olimpijske igre[uredi | uredi izvor]
Zimske olimpijske igre održane su od 8. do 19. februara 1984. u Sarajevu. Dodijeljivanje mjesta održavanja Jugoslaviji, značilo je političkim strukturama potvrda vrijednosti socijalističkog samoupravljanja. Igre su se trebale organizirati u Sarajevu i okolnim planinama, bez postojeće infrastrukture i izgrađenih sportskih borilišta. Dijelom stranim kreditima, dijelom donatorstvom stanovnika, koje je pod uticajem partijskih funkcionara, bilo gotovo obavezno u vidu odricanja od nekoliko mjesečnih primanja, dok se odbijanje donatorstva smatalo politički nekorektnim, Jugoslavija je uspjela organizirati Igre, Sarajevo je obnovljeno, a izgrađena borilišta su zadovoljila kriterije Međunarodnog olimpijskog komiteta.
Privredne reforme[uredi | uredi izvor]
U maju 1982. godine novoizabrana predsjednica Saveznog izvršnog vijeća (SIV) Milka Planinc, pod pritiskom Međunarodnog monetarnog fonda (MMF) i visokih vanjskih dugova, pokušava provesti ekonomsku reformu devalvacijom dinara, reformom kreditne i novčane politike te uvođenjem uvoznih restrikcija. Time bi se omogućilo vraćanje dugova, ali uslijed pritiska i protivljenja reformi vrha Saveza komunista Jugoslavije, Milka Planinc ne uspijeva sprovesti sve elemente reforme, te 1983. godine nudi svoju ostavku. U njenom mandatu donesen je politički akt nazvan Dugoročni program ekonomske stabilizacije, a sprovođenje tog zakonskog akta prouzokovalo je nestašice elementarnih namirnica i pogonskog goriva. Na 13. Kongresu SKJ u junu 1986, partijski krugovi prepoznaju krizu te pokušavaju uvesti dugoročni stabilizacijski program. Osnovi problem bilo je neodlučnost partijskog vođstva o donošenju odluke o vezivanju jugoslavenske privrede za svjetsku ekonomiju ili vezivanja za Istočni blok i potpuno ukidanje tržišne ekonomije. Nasljednik Milke Planinc, Branko Mikulić od 1986-89. godine nije uspio ispuniti zahtjeve MMF-a, a novom devalvacijom dinara nisu uspostavljeni stabilni ekonomski odnosi, a između ostalog, odnos kamatne stope i inflacije nije nikada usklađen. Njegovi zahtjevi o smanjenju sredstava proračuna za JNA su odbijeni a preporuke tzv. Kraigherove komisije iz 1983. godine o okretanju tržišnoj ekonomiji, također nisu prihvaćene od SIV-a. Vanjski dug je 1988. godine porastao na 22 milijarde dolara, a stopa inflacije je iznosila 251%. Kao posljedica korupcijske afere povezane sa Aferom Agrokomerc, Mikulić je smjenjen u decembru 1988. i na njegovo mjesto u martu 1989. godine dolazi Ante Marković. U novembru 1988. godine donose se 39 ustavnih promjena u kojima se između ostalog proklamira jedinstvo jugoslavenskog tržišta i izjednačuje se privatna i društvena imovina.[6]
Vlada Ante Markovića[uredi | uredi izvor]
Izborom Ante Markovića u martu 1989. godine sastavljena je nova Vlada, a nakon savjetovanja sa američkim ekonomistom Jeffrey Sachsom, zagovornikom tzv. šok terapije, Marković u decembru predstavlja svoj program reforme. Važnije značajke programa bile su: ograničeno zaustavljanje dohodaka na nivou od novembra 1989, deregulacija cijena, pooštrenje insolventnog prava, zabrana državnih subvencija i bankovnih kredita za firme u gubitcima, osiguranje sredstava za siromašne regione i za socijalnu pomoć, donošenje pravila pretvaranja društvene u privatnu imovinu i reforma dinara. Od 1. januara 1990. je uveden novi konvertibilni dinar denominacijom u omjeru 1:10.000, sa vezivanjem za njemačku marku (DEM) u odnosu 7 dinara = 1 DEM. Program je pokazao neočekivano dobre rezultate, inflacija je pala praktički na 0%, porasla je izvozna stopa i povećane su devizne rezerve. Do polovine 1990. godine otvoreno je 1.200 novih joint venture firmi sa volumenom kapitala od jedne milijarde DEM, te je otvoreno oko 10.000 novih preduzeća.[6] Negativne posljedice reforme su bile pad industrijske proizvodnje, pad bruto nacionalnog dohodka, kao posljedica insolvencija preduzeća, nedostatka novca i kredita, koji su godinama bili jeftini, postali su preskupi, tako da je velikim poduzećima prijetilo zatvaranje i masovna otpuštanja. Reforma je imala uglavnom velike mogućnosti za uspjeh, sve do 28. decembra 1990. godine, kada je odlukom Skuštine SR Srbije donesena tajna odluka o puštanju u opticaj 18,243 milijardi dinara (11,4 milijarde dolara), kako bi se isplatile zaostale plate i mirovine. O upadu SR Srbije u platni promet SFRJ, Marković je anonimno informisan 4. januara 1991, a Marković je ovaj akt na vanrednoj sjednici Vlade nazvao činom za likvidaciju Jugoslavije.[31] Nakon protesta Vlade 10 milijardi dinara je vraćeno u Jugoslavensku narodnu banku, a ostatak je nestao.[6]
Jačanje nacionalizma[uredi | uredi izvor]
Nedugo nakon smirivanja krize na SAP Kosovu, 15. maja 1982. glasilo Srpske pravoslavne crkve Pravoslavlje, objavljuje Poziv na odbranu srpskog stanovništva na Kosovu, koji je upućen Predsjedništvu SFRJ, Predsjedništvu SR Srbije, Skuštine SR Srbije i Sinodu Srpske pravoslavne crkve, u kojem se upozorava na napade na srpsko stanovništvo i između ostalog na paljenje Pećke patrijaršije. Ovaj apel su potpisali između ostalih i teolozi Atanasije Jevtić, Amfilohije Radović i Irinej Bulović, a u njemu se između poznatih problema pominje i tema planiranog genocida nad Srbima.[6] Dvije godine kasnije ova se tema obrađuje u članku pod nazivom Od Kosova do Jadovnog.[6] Istovremeno se od strane srpskih intelektualaca i književnika postavljaju političke teze o razlozima iseljavanja i protjerivanja Srba sa Kosova, politiziraju se razni incidenti (Slučaj Đorđa Martinovića 1985.), srpski historičar i član SANU Dimitrije Bogdanović 1985. godine u svojoj knjizi "Knjiga o Kosovu", pripisuje Albancima biološki genocid nad Srbima. Grupa od 212 srpskih intelektualaca pod vođstvom Dobrice Ćosića, potpisuje peticiju u kojima ponovo potvrđuju tezu genocida.
Tema stradanja Srba u Drugom svjetskom ratu i na Kosovu se nalaze u literarnim djelima (Vuk Drašković, Matija Bećković), a 1986. godine SANU objavljuje Memorandum SANU, strateški program srpske inteligencije. U maju na čelo CK SK Srbije dolazi Slobodan Milošević, a prekretnicom u njegovom političkom radu se može smatrati posjeta u Prištini 24. aprila 1987 godine u Domu kulture Braća Krajnović, kada je pokušao posredovati u sukobima između Srba i Albanaca. Ispred dvorane okupilo se oko 15.000 srpskih demonstranata, koji su zahtijevali da se pojavi Milošević. Nakon nereda i sukuba sa milicijom, Milošević se pojavio i između ostalog izjavio poznatu rečenicu: "Niko ne sme da vas bije!". Srbijanski mediji uskoro proglašavaju Miloševića voždom srpske nacije, a on se iz komuniste preobražava u nacionalistu.[6] U Srbiji se tzv. antibirokratskom revolucijom zamjenjuje političko vođstvo i prijeti se političkim mitinzima i u drugim republikama. Na proslavi 600-godišnjice Kosovske bitke na Gazimestanu 28. juna 1989. godine Milošević u svom govoru rečenicom:
...Šest vekova kasnije, danas, opet smo u bitkama, i pred bitkama. One nisu oružane, mada i takve još nisu isključene...
– Slobodan Milošević[32]
simbolički nagovještava buduće ratne sukobe u Jugoslaviji.[6]
Istovremeno sa antialbanskom propagandom, srbijanski intelektualci napadaju i hrvatske strukture, polemizirajući ustaške ratne zločine iz Drugog svjetskog rata. Zbog podrške albanskim protestima na Kosovu, a u toku tzv. antibirokratske revolucije, predviđeni su mitinzi, nazvani mitinzi istine i u SR Sloveniji i SR Bosni i Hercegovini (Planiran je jedan mitinig u Sarajevu). Slovenski su se intelektualci na sastanku u Cankarovom domu, javno založili za albanske proteste koji su generalnim štrajkom na Kosovu počeli na proljeće. Miting u Ljubljani je planiran 1. decembra 1989. godine, ali je dobrom koordinacijom slovenske milicije još na ulasku autobusa sa demonstrantima u Sloveniju spriječen, a broj prisutnih sveo se na nekoliko stotina. Demonstrantima je na mitingu isključena struja, te nisu postignuti ciljevi smjenjivanja političkog vođstvam kao u Crnoj Gori, Vojvodini i Srbiji. Zbog neodržavanja mitinga srbijanske vlasti su pozvale narod i firme na bojkot slovenske robe i prozvoda.
Akcija Slovenija moja dežela, u početku okarakterizirana kao turistička, organizirana od Privredne komore Slovenije, prešla je u simbolički protest protiv centralizacije SFRJ. Započeta je 1983. godine, a bila je prepoznatljiva sa lipovim zelenim listom, koji je simbolizirao Sloveniju. Turistička se akcija kasnije razvila u drugom pravcu, ali je simbolički postala znak za težnje SR Slovenije za većom samostalnošću. Slovenski filozof Taras Kermauner, objavio je 1987. zbirku eseja pod nazivom Pisma srpskom prijatelju (slovenski: Pisma srbskemu prijatelju) koja su djelomično objavljena u beogradskim časopisima Duga i Nin, u kojima upozorava na stanje odnosa između Slovenije i Srbije, što dovodi do otvorenih napada u Književnim novinama časopisu Udruženja književnika Srbije. U januaru 1987. godine u časopisu Nova revija br.57, objavljuje se Slovenski nacionalni program u kojima autori Tine Hribar, Ivan Urbančič, Dimitrij Rupel, Niko Grafenauer i Jože Pučnik proklamiraju programske osnove nacionalnog programa[33] u kome Slovenija ima svoj demokratski put ali u okviru Jugoslavije, govori se o pluralizmu i demokraciji. U napadima na autore, tražena su ostavke izdavača i glavnog urednika, ali do toga nije došlo.[6] Istovremeno raznim protestima i provokacijama, razne omladinske grupe i organizacije polemizirale su protiv kulta ličnosti Tita, proslavi Dana mladosti i potrebi štafete nakon Titove smrti, diskusijama o totalitarizmu, izazvani su protesti u drugim republikama protiv Slovenije, koja je svoj put vidjela u drugom pravcu. U akcijama su prednjačile grupe Neue Slowenische Kunst, časopis Mladina, koja je počela rušiti tabue o nepogrešivosti JNA, kritički se osvrtala na preuzimanje vlasti u SR Srbiji od strane Slobodana Miloševića, zahtjevima za veću slobodu govora i štampe, ekologiju i ukazivali na represiju u socijalizmu. Vrhunac događanja u Sloveniji bilo je suđenje četvorici (Proces JBTZ), 1988. u kojem su novinari Mladine (Janez Janša, David Tasić, Franci Zavrl) i zastavnik JNA Ivan Borštner optuženi zbog izdaje vojnih tajni. Njihovo hapšenje i proces izazvao je demonstracije u većim gradovima Slovenije. Razlog za hapšenje je objavljivanje tajnog dokumenta 10. maja 1988 u kome se slovensko rukovodstvo optužuju za kontrarevolucionarnu djelatnost i u članku Noć dolgih noževa (po uzoru na prevrat u SA 30-ih godina u Trećem rajhu) objavljenom u Mladini, kritiziraju planovi hapšenja slovenskog rukovodstva. Taj broj Mladine nije pušten u prodaju, i zaplijenjen je na zahtjev državnog odvjetništva, a novinari su osuđeni na vojnom sudu u Ljubljani na kazne zatvora od šest mjeseci do dvije godine.[6]
Sudski proces, kao i ostala politička zbivanja u Sloveniji, doveli su do odbijanja slovenskih regruta da služe vojni rok, van teritorije Slovenije, a akcija odbijanja služenja bila je više propagandnog značaja.
1990-e[uredi | uredi izvor]
14. Kongres SKJ[uredi | uredi izvor]
Vanredni 14. Kongres SKJ održan je u Beogradu u Centru Sava 20-22. januara 1990. godine. Prisustvovali su delegati iz svih republika i pokrajina, kao i partijska delegacija JNA. Predsjednik SKJ bio je Milan Pančevski. Formalno je kongres imao za cilj donošenje novog statuta i programa, ali je Kongres tematski ostao na temi transformacija SKJ. Slovenska delegacija predvođena Milanom Kučanom, zahtijevala je pretvaranje partije u jedan vid Savez saveza, u kom bi svaki republički savez imao jednakopravni status, a odluke bi se donosile konsenzusom, Ujedno je ponovljen zahtjev o uspostavljanju asimetrične federacije. Protivljenje je došlo od srpske delegacije predvođene Slobodanom Miloševićem, kome je bio cilj u SKJ uvesti sistem jedan čovjek-jedan glas, čime bi, zbog mnogobrojnosti srpskog naroda u Jugoslaviji, a time i u SKJ, srpska strana mogla uvijek sprovesti svoje ciljeve. Na drugoj plenarnoj sjednici 22. januara nakon višesatnog preglasavanja, odbijeni su svi slovenski prijedlozi. Samo 169 delegata je glasalo za, a 1156 protiv. Nakon glasanja slovenska delegacija sa ukupno 114 članova, napustila je Kongres. Crnogorski delegat Momir Bulatović predložio je da se Kongres nastavi i da se uspostavi novi kvorum, što je bilo podržano od Miloševića. No taj prijedlog odbio je vođa hrvatske delegacije Ivica Račan, koji je zatražio prekid Kongresa, jer će u protivnom hrvatski delegati odbiti učestvovanje na glasanju. Stav hrvatskih delegata kasnije su podržali i makedonski i bosanskohercevovački delegati. Time je u noći na 23. januar prekinut Kongres, a ovaj sukob interesa dviju strana, smatra se jednim od prvih simbola budućeg raspada države.[6] Kongres je nekoliko mjeseci kasnije nastavljen, ali nije imao posebno političko značenje.
Višestranački izbori[uredi | uredi izvor]
Praktičkim raspadom SKJ, dolazi do organiziranja višepartijskih izbora u saveznim republikama. Najprije u SR Sloveniji, zatim i u drugim republikama osnivaju se političke stranke, čiji se politički spektar nalazi u opsezima interesnih zajednica do ekstremno nacionalističkih partija. U SR Sloveniji se već 1988. godine osniva Slovenski seljački zavez (slovenski: Slovenska kmečka zveza) pod vođstvom Ivana Omana[34], dok se u drugim republikama stranke osnivaju 1989-90. U SR Hrvatskoj osniva se nacionalistička HDZ, koja svoje ogranke 1990. otvara u BiH (HDZ BiH). Proces stvaranja nacionalnih stranaka u SR BiH pokušan je biti spriječen prijedlogom iz SK BiH da se zabrani osnivanje stranaka sa nacionalnim predznakom, što se kroz stvaranje stranke Muslimana SDA pokazalo neuspješnim. Nakon stvaranja srpske stranke SDS u SR Hrvatskoj, iste se godine stvara ogranak u SR BiH. U SR Srbiji, transformisani SK Srbije ujedinjenjem sa Socijalističkim savezom radnog naroda Srbije (SSRNS) osniva Socijalističku partiju Srbije (SPS).[6] U SR Crnoj Gori, pored Saveza reformskih snaga Jugoslavije, osnivaju se neke manje partije kao Narodna partija i Demokratska stranka, koja je zapravo bila podružnica srbijanske Demokratske stranke osnovane 1989. U SR Makedoniji se osniva desno orijentisana nacionalna Unutrašnja makedonska revolucionarna organizacija - Demokratska partija za makedonsko nacionalno jedinstvo (makedonski: Внатрешно Македонска Револуционерна Организација - Демократска Партија за Македонско Национално Единство (VMRO-DPMNE).
Dotadašnje političke organizacije, SKJ, Socijalistički savez radnog naroda Jugoslavije (SSRNJ), Savez socijalističke omladine Jugoslavije (SSOJ), praktički gube na značaju ili se pokušavaju reformirati, promjenom imena ili uvođenjem nekih liberalnih stavova. Zahtjev saveznog sekretara za narodnu odbranu u aprilu 1991. generala Veljka Kadijevića, da se višepartijski izbori zakonski zabrane, odbijen je.[35]
Prvi skupštinski i predsjednički izbori održani su u SR Sloveniji 8. aprila 1990. godine[36], zatim u SR Hrvatskoj (skupštinski izbori) 22. aprila i 6-7. maja,[37] zatim parlamentarni izbori u SR Makedoniji 11. i 25. novembra, u SR Bosni i Hercegovini 18. novembra opći izbori a 2. decembra drugi krug izbora.[38] Početkom decembra (9. decembra) održani su u Srbiji predsjednički i skupštinski izbori[39][40], a istoga dana su održani skupštinski i predsjednički izbori u SR Crnoj Gori.[6] U nemogućnosti nalaženja izbornog sistema na saveznom nivou, koji bi onemogućio npr. prednost koju bi imali Srbi kao najbrojniji narod u odnosu na Slovence, zbog oko četiri puta većeg broja stanovnika, izbori, kao i zbog nepostojanja političkih partija na saveznom nivou, nisu nikada održani. Pokušaj premijera Ante Markovića osnivanjem Saveza reformskih snaga Jugoslavije (SRSJ) u julu 1990. godine, da ta partija zaživi na saveznom nivou nije uspio, jer se partija kandidirala samo na republičkim zborima.
Na izborima su, osim u SR Sloveniji, Srbiji, SR Makedoniji i SR Crnoj Gori pobijedile nove stranke. U SR Hrvatskoj je premoćno pobijedila desno orijentirana nacionalistička stranka HDZ sa 41,9% glasova osvojivši ukupno 55 mandata,[37] a u SR Bosni i Hercegovini tri nove nacionalne stranke SDA, HDZ BiH i SDS su osvojile prva tri mjesta u oba skupštinska vijeća.[38] Reformirani Savez komunista Slovenije pod imenom Savez komunista Slovenije-Stranka demokratskih promjena osvojila je prvo mjesto sa 17,3% i ukupno 14 mandata,[36] u SR Makedoniji pod imenom Savez komunista Makedonije - Stranka demokratskih promjena (makedonski: Сојуз на комунистите на Македонија) osvojila je 27,7% glasova sa 31 mandatom. U SR Crnoj Gori Savez komunista Crne Gore osvojio je apsolutnu većinu sa 56,18% glasova i 83 mandata, dok je reformirana srbijanska Socijalistička partija Srbije (SPS) zbog prethodno promijenjenog većinskog izbornog sistema sa samo 46,09% osvojenih glasova dobila 194 od ukupno 250 mandata [39][40] Izbori u Srbiji nisu bili regularni, jer je SPS preuzela čitavu imovinu Saveza komunista Jugoslavije, procijenjenu na oko 100 miliona dolara, te je imala potpunu kontrolu nad medijima, kao i na izbornim mjestima.[6]
Raspad i rat[uredi | uredi izvor]
Legenda:
| Jugoslavija (1943-92.) |  | ||
| Hrvatska (1991-) |  | ||
| Herceg-Bosna (1992-94.) |  | ||
| UNTAES (1996-98.) |  | ||
| Srbija i Crna Gora (1992-2006) |  | ||
| Republika Srpska (1992-) |  | ||
| Republika srpska krajina (1991-1995/96) | .svg){kind=small} | ||
| Republika Bosna i Hercegovina (1992-98.) | .svg){kind=small} | ||
| Bosna i Hercegovina (1998-) |  | ||
| Zapadna Bosna (1993-95.) | .svg){kind=small} | ||
| Srbija (2006-) |  | ||
| Kosovo (pod kontrolom UNMIKa 1999-; deklaracija o nezavisnosti 2008.) |  | ||
| Crna Gora (2006-) |  | ||
| Makedonija (1991-) |  | ||
| Slovenija (1991-) |  |
Otcjepljenje saveznih republika, započelo je donošenjem novog Ustava Srbije 28. septembra 1990. godine, kojim osim promjene imena i izbacivanjem pridjeva socijalistička iz imena republike, ukidanjem elemenata državnosti autonomnih pokrajina i mijenjanjem imena SAP Kosova u SAP Kosovo i Metohija, Srbiju u članku 72. t.1 definiše kao suverenu i nezavisnu republiku, dok u t.3 definiše odbranu i sigurnost Republike Srbije, čime, praktički Republika Srbija po međunarodnom pravu postaje nezavisan faktor.[f][g][6] Nakon toga slijede referendumi u SR Sloveniji 23. decembra 1990, u SR Hrvatskoj 19. maja 1991, u SR Makedoniji 8. septembra 1991. 29. februara - 1. marta 1992 u SR Bosni i Hercegovini, dok se referendum u SR Crnoj Gori održao 1. marta 1992. godine. Na svim referendumima, odlukom većine građana, republike su stekle pravo na otcjepljenje od SFRJ, a zakonske odluke o samostalnosti novih država, donesenu su u republičkim skupštinama nekoliko mjeseci kasnije.[6] Referendum u SR Crnoj Gori se razlikovao od ostala četiri, po tome što je pitanje bilo: Da li ste za to da Crna Gora kao suverena republika nastavi živjeti u zajedničkoj državi Jugoslaviji potpuno ravnopravno s drugim republikama koje to žele., tako da je time praktički SR Crna Gora ostala u zajednici sa Republikom Srbijom formiranoj 27. aprila 1992, nazvanoj SR Jugoslavija. Referendumi u SR Bosni i Hercegovini i SR Hrvatskoj su djelomično bojkotovani od strane srpskog naroda, ali su uprkos tome referendumi usvojeni i otcjepljene saveznih republika sprovođeno je donošenjem posebnih zakona u republičkim skupštinama.
Zbog odbijanja republičkih Sekretarijata za narodnu odbranu iz SR Slovenije i SR Hrvatske da šalju regrute na služenje vojnog roka u JNA, vojni se vrh odlučio za mobilizaciju rezervista iz Srbije i SR Crne Gore, kojima su popunjavali mjesta u kasarnama. Povlačenjem JNA iz ovih republika, vojne su se jedinice raspoređivale u SR Bosni i Hercegovini, te zauzimale položaje na strateškim mjestima. Kolone JNA su zaustavljene pri pokretima za zauzimanje Kupreških vrata, ali uslijed nesposobnosti bosanskohercegovačkih političara, te su kolone propuštene, a kasnije su sa tih položaja osvojeni Kupres i drugi gradovi. JNA je organizirala vojne vježbe u kojima su bili pozvani i rezervni sastavi iz Centralne Bosne, već na jesen 1986. godine na Kupreškim vratima i okolini Bugojna, te na Romaniji, odakle su kasnije slijedili napadi na Kupres i Sarajevo. Tokom povlačenja JNA, oficirski kadar, koji je već tada bio nacionalno pretežno srpski, dijelio je oružje u općinama sa srpskom većinom u SR Bosni i Hercegovini. Vojska je već 1990. godine operacijom RAM[41][42] pripremila planove za zauzimanje secesionističkih republika, kao i planove za vojni udar, kao na sjednici Vrhovne komande 12-15. marta 1991. kada je planirano uvođenje vanrednog stanja u SFRJ. Vojni udar nije sproveden zbog protivljenja nekoliko članova Predsjedništva SFRJ.
SR Hrvatska[uredi | uredi izvor]
Na ljeto 1990. godine u dijelovima SR Hrvatske sa pretežnom srpskom većinom (Knin i Zapadna Slavonija), došlo je do političkih zahtjeva o autonomnosti Srba u Hrvatskoj, a 25. jula 1990. godine kninski političar Milan Babić proklamirao je suverenitet i autonomiju srpskog naroda u Hrvatskoj, što je praćeno blokadama prometa na cestama koje prolaze kroz to područje. Naoružane grupe balvanima su blokirale prometnice, što je nazvano Balvan-revolucijom, a krajem augusta organiziran je referendum o autonomiji, a 2. septembra 1990. godine proglašena je Srpska autonomna oblast Kninska krajina, a za predsjednika izabran je Milan Babić. Ubrzo su na tom području vlast preuzele političke stranke hrvatskih Srba, tze je došlo do stvaranje Milicije SAO Krajine, a 1992. godine stvorena je Srpska vojska Krajine. 25. juna 1991. godine stvorena je SAO Istočna Slavonija, Baranja i Zapadni Srem, autonomna oblast koja se kasnije ujedinila sa kninskom oblašću u Republiku srpsku krajinu. U pokušajima deblokade prometnica došlo je do prvih oružanih sukoba između jedinica MUP-a Hrvatske i Zbora narodne garde, napada na policijske stanice u Glini i Obrovcu, miniranja pruge u Dalmaciji, te do napada na policijsku patrolu na cesti ´Benkovac-Obrovac u kom gine jedan hrvatski policajac.[43] Sukobe je pokušala zaustaviti JNA, koja je istovremenim naoružavanjem Srba i pasivnim odnosom ubrzo prešla na stranu Srba. Istovremeno se u organizaciji političkih partija, osnivaju paravojne hrvatske organizacije, koje većim dijelom objedinjuje HOS, koji 25. juna 1991. organizuje novoosnovana HSP, kao stanačku vojsku, a koja je regrutirala svoje članove od hrvatske emigracije u inostranstvu, kao i Hrvata iz Bosne i Hercegovine.
Nakon izbora 1990. godine, 30. maja konstituira se višestranački Sabor. Krajem godine 27. decembra 1990. donosi se novi Ustav, u kom ise između ostalog iz naziva republike odstranjuje pridjev "Socijalistička", Srbima je ukunut status konstitutivnog naroda i status je promijenjen u nacionalnu manjinu, a na referendumu o hrvatskoj samostalnosti održanom 19. maja 1991. većina od 93.24% birača opredjeljuje se za samostalnu i nezavisnu državu. Na osnovu te odluke Sabor RH je 25. juna 1991. donio Ustavnu odluku o suverenosti i samostalnosti Republike Hrvatske kojim se Hrvatska uspostavlja kao nezavisna država. Neuspjehom u rješavanju jugoslavenske krize 8. oktobra 1991. godine raskida sve državnopravne sveze s dosadašnjom SFRJ. Na Plitvicama 31. marta 1991. dolazi do prvog većeg sukoba nazvanog Krvavi Uskrs između Hrvatske policije i pobunjenih Srba u kom je poginuo jedan hrvatski policajac i jedan pripadnik Teritorijalne odbrane Srpske krajine.[44] Slijede sukobi u Borovu Selu 2. maja 1991. u kom je ubijeno 12 policajaca i 20 ranjeno, dok je na srpskoj strani poginulo između 3 i 20 ljudi.[45][46] Jedinice JNA uskoro napuštaju dijelove Hrvatske, a dijelovi jedinica JNA, prelaze pod komandu novoosnovane Srpske vojske Krajine, a oružani sukobi prerastaju u rat, koji će potrajati do 12. novembra 1995. godine.
SR Slovenija[uredi | uredi izvor]
Uvođenjem višestranačkog sistema u SR Sloveniji, dolazi do planskih priprema za ekonomsko, privredno i odbrambeno otcjepjenje od SFRJ. Političko vođstvo osniva, na temeljima Teritorijalne odbrane Slovenije (TO), paramilitarne jedinice, koje zajedno za jedinicama republičkog MUP-a, imaju zadatak odbranu SR Slovenije od moguće intervencije JNA, te preuzimanja kontrole na vanjskim granicama. Ujedno se zahtijeva povlačenje jedinica JNA iz garnizona, te preuzimanje materijalnih sredstava JNA. Prvi sukobi između TO Slovenije i JNA dogodili su se u oktobru 1990. godine, kada je JNA zauzela Republički štab TO Slovenije u Ljubljani. Slovenački općinski štabovi TO su već 1990. godine bojkotovale odluke o regrutaciji vojnika, isprva izgovorom, da slovenski regruti treba da služe vojni rok isključivo u Sloveniji. Propagadnim akcijama, prikazivane su smotre jedinica TO Slovenije, koje su naoružane oružjem zapadnoevropske proizvodnje, mada jakost tih jedinica nije bila ni približno jakosti garnizona JNA. Za ministra odbrane postavlja se Janez Janša, jedan od optuženih u tzv. Procesu četvorici, a za ministra unutrašnjih poslova Igor Bavčar, koji uz pomoć društvenih struktura reorganizuju TO Slovenije i MUP, stvarajući osnove za stvaranje Slovenske vojske i Slovenske policije. Slovenija proglašava samostalnost 25. juna 1991. godine, a dvosedmični rat započinje JNA 26. juna 1991. općim napadom na Sloveniju sa jedinicama iz SR Hrvatske, kao i jedinicama smještenim u Sloveniji. Donošenjem Brionske deklaracije 7. jula sporazumno su prekinuta neprijateljstva između JNA i Teritorijalne odbrane Slovenije tokom rata, Slovenija i Hrvatska su se složili da suspenduju djelatnosti, koje proizilaze iz njihovih deklaracija o nezavisnosti od 25. juna na tri mjeseca. Predsjedništvo SFRJ je 18. jula donijelo odluku o prekidu sukoba, a uspostavljen je tromjesečni rok i moritorij na odluku o otcjepljenju i donešena odluka o povlačenju jedinca JNA iz Slovenije. Nakon isteka moritorija, uskoro dolazi do međunarodnog priznanja Slovenije kao nezavisne države.
SR Bosna i Hercegovina[uredi | uredi izvor]
Stvaranjem političkih nacionalnih partija u SR Bosni i Hercegovini, dolazi i do stvaranja partijskih paravojnih jedinica, koje su se naoružavale ilegalnim putem ili oduzimanjem opreme i naoružanja iz napadnutih garnizona i skladišta JNA. Kao vojno krilo novoosnovane stranke Muslimana[h] SDA,[nedostaje referenca] stvaraju se Patriotska liga (1990) i Zelene beretke (1991.) a u općinama sa većinskim hrvatskim stanovništvom stvaraju se jedinice HOS-a, u kojima su ispočetka pristupali i Muslimani. Ove paravojne jedinice, bile su samovoljno organizirane i bez direktnog upliva vladajućih općinskih struktura. U jedinicima su djelovali bivši pripadnici JNA, TO i lokalne milicije, civilisti, kriminalci, huligani, emigranti, strani dobrovoljci i plaćenici.[6] Od ljeta 1991. do kraja 1993. godine u Bosni i Hercegovini bile su prisutne najmanje 83 paravojne jedinice i bande, od kojih 56 srpskih (sa 20-40.000 pripadnika), 13 hrvatskih (12-20.000) i 14 bošnjačkih (4-6.000).[47]
Kako je JNA, pokušavala iz skladišta Teritorijalne odbrane BiH, oduzeti oružje, ove su jedinice uz članove TO BiH, u općinama gdje bi bile organizirane, spriječavale oduzimanje oružja i razoružavale vojnike JNA, te bi regrute slali kući (uglavnom na Kosovo, SR Makedoniju i Srbiju), dok bi oficire JNA nakon nekoliko dana puštali na slobodu. Kako je nova vlast u SR Hrvatskoj i SR Sloveniji, već duže spriječavala služenje regruta u JNA, privatnim kanalima su mladići iz BiH bježali sa služenje JNA i vraćali se kući. Ovakav pristup je doveo do manjih sukoba između HOS-a i JNA, a od strane JNA bi se prijetnjama bombardiranjem određenih gradova, pokušalo zaustaviti napade na vojne konvoje i skladišta. U nekim se općinama TO BiH reorganizirala i započela stvaranje buduće regularne vojske BiH. Zbog protivljenja Srba u općinama sa srpskom većinom ovaj projekat nije uspio i TO BiH ubrzlo je postala jednonacionalna vojska. Jedinice milicije, pozivale su rezervni sastav, ali se zbog nacionalnih struktura u općinama, i MUP BiH pretvarao u tri jednonacionalne policije.
U septembru 1991. godine, po uzoru na procese u Hrvatskoj, stvaraju se srpske autonomne oblasti (SAO) u SR Bosni i Hercegovini: SAO Bosanska krajina, SAO Hercegovina, SAO Romanija i SAO Semberija, koje će se 9. januara 1992. godine udružiti u Republiku srpskog naroda Bosne i Hercegovine, a kasnije prerasti u Republiku Srpsku. Ujedno općine u kojima su nacionalne srpske stranke (SDS i SPO) osvojile vlast, dijele oružje iz općinskih skladišta i organiziraju straže i paravojne jedinice (npr. Vukovi sa Vučijaka,...) Ove seoske straže su se kasnije priključivale srpskim paravojnim jedinicima iz Srbije i Hrvatske (Beli Orlovi, Škorpioni, Srpska dobrovoljačka garda, Žute Ose).
Skupština SR Bosne i Hercegovine je na sjednici 15. oktobra 1991. nadglasavanjem zastupnika SDA i HDZ BiH sa 59,16 % usvojila Akt o reafirmaciji suverenosti Republike Bosne i Hercegovine, čime je zvanično odlučeno da se povuku predstavnici SR BiH iz savezne skupštine, dok se ne postigne dogovor između svih republika koje sačinjavaju Jugoslaviju. Svi predstavnici srpskih nacionalnih partija glasali su protiv ove odluke.
U operacijama JNA i srpskih paravojnih jedinica i rezervista iz Crne Gore i Srbije u napadu na Dubrovnik, napadnuta su 1. oktobra 1991.[48] zapaljena, uništena i opljačkana sela Ravno i Hrasno,[49] čime su oružani sukobi prvi put vođeni na teritoriji Bosne i Hercegovine. U sukobu su poginule 24 osobe.[50] Ovaj napad se u medijima nije definisao kao napad na civile, niti je osuđen od strane tadašnjih bosanskohercegovačkih političara, a propagadnim djelovanjem JNA, mogle su se čuti izjave da Ravno nije u Bosni i Hercegovini.[48]
Organiziranjem srpskih autonomnih oblasti omogućeno je organiziranje Referendum srpskog naroda u Bosni i Hercegovini 9-10. novembra 1991. na kom je postavljeno pitanje o ostanku tih područja u SRFJ[i] a 24. novembra od zastupnika srpskog naroda iz Skupštine SR BiH osniva se Skupština srpskog naroda Bosne i Hercegovine sa prvim sazivom i Momčilom Krajišnikom kao predsjednikom[52][53] Referendum je bio nezakonit, jer nije proveden u svim općinama SR BiH, a i zato što ga nije odobrila Skupština SR BiH. Po nekim podacima 98% glasalo je za ostanak ovih područja unutar SFRJ.[51]
Pod patronatom HDZ BiH 18. novembra 1991. godine stvara se Hrvatska zajednica Herceg-Bosna, sa Matom Bobanom kao predsjednikom koja je objedinila sve općine sa hrvatskom apsolutnom većinom, kao i nekoliko općina u kojima je omjer između Hrvata i Muslimana bio neznatno veći. Stvaranjem ove zajednice, dolazi do stvaranja političih institucija i priprema za organiziranje paravojnog krila HDZ BiH, Hrvatskog vijeća obrane (HVO), koji je zvanično osnovan 9. aprila 1992. godine.
Skupština SR BiH organizirala je 29. februara do 1. marta 1992. godine Referendum o nezavisnosti Bosne i Hercegovine,[j] na kojem je 2.073.568 glasača (99,7%), sa izlaznošću 63.6% bilo za nezavisnost, a 0,3% protiv. Referendum je bojkotiran u općinama sa srpskom većinom, a na osnovu ishoda referenduma Evropska unija je 6. aprila 1992. priznala Republiku Bosnu i Hercegovinu kao nezavisnu i suverenu državu, a otvoreni sukobi između JNA, Patriotske lige, Zelenih beretki i TO BiH počeli su istoga dana u Sarajevu.
SR Makedonija[uredi | uredi izvor]
Politički pluralizam uveden je 1989. godine, a 11. i 25. novembra 1990. godine održani su prvi višepartijski izbori u SR Makedoniji na kojima je Unutarnja makedonska revolucionarna organizacija - Demokratska stranka za makedonsko nacionalno jedinstvo (VMRO-DPMNE), osvojila 38 mandata za Skupštinu SR Makedonije, na drugom mjestu je bio Savez komunista Makedonije sa 31 mandatom. Prva sjednica novog saziva održana je 8. januara 1991. godine, pod predsjedavanjem Stojana Andova a mandat za predsjednika Vlade je dodjeljen Nikoli Kljusevu, koji je 20. marta 1991. sastavio novu Vladu. Skupština je 25. januara 1991. godine usvojila Deklaraciju o suverenosti Makedonije.
Održavanjem referenduma o nezavisnosti u SR Makedoniji 8. septembra 1991. započinje proces otcjepljenja ove republike. Na referendum je izašlo 75,7% od ukupnog broja glasača, a otoga je 96,4% bilo za nezavisnost.[54] Referendumsko pitanje je, zbog opasnosti vojne intervencije JNA blago formulirano, a jedan dio albanskog stanovništva je bojkotirao referendum. JNA se postepeno povlačila, ali je 1990-91. regrutirala i slala makedonske vojne obveznike na front u SR Hrvatsku, SR Sloveniju i SR BiH. U tajnim akcijama KOS-a, poticani su sukobi između albanskog i makedonskog stanovništva, koji su za cilj imali stvaranje nesigurnosti, da bi nametnutom intervencijom JNA, vojska ostala u SR Makedoniji. Uskoro, 17. novembra donesen je prvi Ustav Makedonije čime je nezavisnost i zakonski potvrđena.
Politika[uredi | uredi izvor]
Politički sistem[uredi | uredi izvor]
Osnovni i najviši zakon SFRJ bio je Ustav Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije, donesen 1974. godine. Prvi Ustav donesen je 1946. godine, drugi 1963. godine, a treći iz 1974. godine izmjenjen je 1987. godine donošenjem Ustavnih amandmana. Vladajuća partija bila je Komunistička partija Jugoslavije (kojoj je kasnije promijenjeno ime u Savez komunista Jugoslavije). Državno uređenje je bilo jednopartijski sistem na socijalističkoj osnovi, sa radničkim samoupravljanjem kao osnovim političkim motivom.[55][k] Država je po Ustavu iz 1974. godine definisana kao savezna država i državna zajednica dobrovoljno ujedinjenih naroda i njihovih socijalističkih republika, kao i socijalističkih autonomnih pokrajina Vojvodine i Kosova koje su u sastavu Socijalističke Republike Srbije, zasnovana na vlasti i samoupravljanju radničke klase i svih radnih ljudi, i socijalistička samoupravna demokratska zajednica radnih ljudi i građana i ravnopravnih naroda i narodnosti.[55] Najviši organ vlasti bila je Skupština Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije, a Predsjedništvo SFRJ je predstavljalo SFRJ u vanjskopolitičkim odnosima. Do smrti doživotnog predsjednika Josipa Broza, postojala je funkcija Predsjednika Republike, a nakon njegove smrti ovu je funkciju preuzelo Predsjedništvo, sa Predsjednikom Predsjedništva. Funkciju Vlade imalo je Savezno izvršno vijeće, koje je bilo izvršni organ Skupštine.[55]
Skupština[uredi | uredi izvor]
Skupština Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije (Savezna skupština) bila je najviše predstavničko tijelo, organ društvenog samoupravljanja i nositelj ustavotvorne i zakonodavne vlasti i najviši organ vlasti u okviru prava i dužnosti federacije[55] u Socijalističkoj federativnoj republici Jugoslaviji, od 1945-91. godine. Zadnji predsjednik Skupštine bio je Slobodan Gligorijević izabran 1988. godine. Sastojala se od Saveznog vijeća i Vijeća republika i pokrajina. Opseg djelovanja Skupštine protezao se od promjena Ustava SFRJ, utvrđivanja unutrašnje i vanjske politike države, donošenja društvenih planova, budžeta, promjeni granica, ratu i miru, uspostavljanju međnarodnih ugovora, biranje Predsjednika Republike, predsjednika i sudaca Ustavnog suda Jugoslavije i Saveznog suda do vršenja političke kontrole nad radom Saveznog izvršnog vijeća.[55] Sjedište Skupštine SFRJ nalazilo se u Beograd u u zgradi današnjeg Doma Narodne skupštine Republike Srbije u Bulevaru Revolucije (danas Bulevar kralja Aleksandra).
Predsjednik[uredi | uredi izvor]
Predsjednik SFRJ je bio najviši politički predstavnik SFRJ. Predstavljao je Jugoslaviju u zemlji i inostranstvu, a istovremeno je bio vrhovni komandant oružanih snaga, te predsjednik Savjeta narodne odbrane.[55] Osim reprezentativnih funkcija Predsjednik je proglašavao ustavne zakone i odluke Skupštine, postavljao ambasadore SFRJ, dodjeljivao odlikovanja, mogao narediti opću mobilizaciju i u pojedinim okolnostima ratno stanje.[55] Predsjednik SFRJ bio je Josip Broz, koji je izabran doživotno od 1953-80. godine. Nakon smrti Broza njegove ovlasti preuzelo je osmočlano Predsjedništvo SFRJ.
Predsjedništvo[uredi | uredi izvor]
Predsjedništvo Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije skraćeno Predsjedništvo SFRJ je bilo kolektivni vrhovni organ rukovođenja u Jugoslaviji (SFRJ), od smrti Josipa Broza, 4. maja 1980. do zvaničnog raspada SFRJ, 27. aprila 1992. godine. Ustanovljeno je 1971. godine donošenjem amandmana na Ustav SFRJ iz 1963, a njegova uloga dodatno je definisana donošenjem novog Ustava SFRJ 1974. godine. Sačinjavalo ga je osam članova, po jedan iz svake republike i pokrajine (do 1988. član Predsjedništva ujedno je bio i predsjednik SKJ), a predsjednik i potpredsjednik su birani na godinu dana (svake godine iz druge federalne jedinice). Članovi Predsjedništva birali su se na vrijeme od pet godina, a nitko nije mogao biti biran više od dva puta uzastopno za člana Predsjedništva SFRJ.[55] Zadnji predsjednik je bio do oktobra 1991. predstavnik Hrvatske Stjepan Mesić, kog je nakon napuštanja predstavnika Hrvatske, Slovenije, Bosne i Hercegovine i Makedonije zamijenio Branko Kostić, predstavnik Srbije.
Savezno izvršno vijeće[uredi | uredi izvor]
Savezno izvršno vijeće (SIV) bilo je izvršni organ Skupštine SFRJ. Predstavljalo je jedan vid Vlade Jugoslavije i bilo je direktno odgovorno Skupštini. Savezno izvršno vijeće sačinjavali su predsjednik, članovi Vijeća, savezni sekretari i drugi funkcioneri koji su rukovodili saveznim organima uprave i saveznim organizacijama određenim saveznim zakonom.[55] Sastojalo se od pet državnih sekreterijata (za narodnu odbranu, inostrane poslove, unutrašnje poslove, finansije i robni promet), Komiteta za spoljnu trgovinu i 12 sekretarijata SIV-a (uprave, direkcije, upravne ustanove, inspektorijati i komisije). Zadnji predsjednik SIV-a bio je Ante Marković (1989-91.), kog je u vremenu raspada SFRJ zamijenio Aleksandar Mitrović. Sjedište SIV-a nalazilo se u Palati federacije (danas Palata Srbije) u Novom Beogradu.
Unutrašnja politika[uredi | uredi izvor]
.jpg)
Osim SKJ-e kao jedine političke partije, u SFRJ su postojale organizacije zasnovane na ideološkoj bazi socijalizma, marksizma i samoupravljanja. Nakon završetka rata osnovan je Savez udruženja boraca Narodnooslobodilačkog rata Jugoslavije (SUBNOR), kao udruženje bivših boraca Narodnooslobodilačkog rata (NOR) od 1941-45. godine organizovan kao savez građana. SUBNOR nije imao politički značaj, ali su poznatiji članovi često učestvovali u diskusijama i zalagali se za tekovine NOB-a, protiveći se novim strujanjima.
Značajnije društveno-političke organizacije, pred SUBNOR-a i SKJ bile su Socijalistički savez radnog naroda Jugoslavije (SSRNJ), Savez socijalističke omladine Jugoslavije (SSOJ) u kom su praktički bili svi omladinci stariji od 15 godina, dok se ideološko usmjeravanje mlađih organiziralo u Savezu pionira Jugoslavije čiji su članovi bila djeca od 7 do 15 godine; Savez sindikata Jugoslavije (SSJ) i Savez ženskih društava Jugoslavije (SŽDJ).
Ideološka obojenost većine udruženja građana, koordinirana je prisustvom članova SKJ u svakoj od organizacija, tako da osim povremenih političkih organizovanja, te djelovanja u nekim umjetničkim krugovima, opozicija SKJ-u nije postojala. Jakom političkom propagandom u medijima, obrazovnim institucijama, vojsci i na radnom mjestu, te uticajem Službe državne bezbjednosti, stvarana je klima ugroženosti Jugoslavije od stranih neprijatelja, jugoslavenske emigracije, kao i unutrašnjeg neprijatelja, te su i privatna lica vrbovana za UDBA-u.
Nakon poslijeratnog perioda i dogmatističkog agitpropa u društvenom životu, 1952. godine nakon Šestog kongresa KPJ dolazi do liberalizacije, koja je između ostalog i udaljavanjem od uticaja Sovjetskog Saveza. Stvara se formula 4D: decentralizacija, deetatizacija, debirokratizacija i demokratizacija. Više se prava dodjeljuje republikama, a osnove samoupravljanja dolaze i u sfere obrazovanja, kulture, univerziteta, muzeja, biblioteka. U usporedbi sa ostalim narodnim demokracijama, u Jugoslaviji se razvija široko slobodno kulturno i obrazovno područje,[6] a vremenom se Jugoslavija otvara uticaju Zapadne Evrope.
Vanjska politika[uredi | uredi izvor]
Nakon poslijeratnih pokušaja političkog uticaja u Grčkoj i Albaniji, Jugoslavija se u vanjskoj politici okreće istovremeno i Zapadnoj Evropi i SAD, ali nakon smrti Staljina, održava dobre odnose i sa Sovjetskim Savezom. Zajedno sa Egiptom, Indijom i Indonezijom 1961. osniva Pokret nesvrstanih. Jugoslavija je bila članica Ujedinjenih naroda, UNESCO-a, Međunarodne agencije za atomsku energiju, Međunarodne organizacije rada, Savjet za uzajamnu ekonomsku pomoć i bila je potpisnica Opšteg sporazuma o tarifama i trgovini. SFRJ je bila četiri puta nestalna članica Vijeća sigurnosti Ujedinjenih nacija i to: 1949-50, 1956, 1972-73 i 1988-89. godine. Jugoslavija je politički, vojno i financijski podržavala oslobodilačke i revolucionarne pokrete u svijetu (PLO, Polisario)
Oružane snage[uredi | uredi izvor]
Oružane snage SFRJ, po zadnjem važećem odbrambenom konceptu nazvanom Koncepcija općenarodne odbrane i društvene samozaštite (ONO i DSZ) sastojala su se od: Jugoslavenske narodne armije (JNA), Teritorijalne odbrane (TO) i narodne milicije u slučaju rata, koja bi prelazila pod komandu Vrhovnog zapovjedništva.
JNA[uredi | uredi izvor]
.svg)
Jugoslavenska narodna armija je bila dio Oružanih snaga SFRJ. Osnovana je 1. marta 1945. pod imenom Jugoslavenska armija, a bila je nasljednica Narodnooslobodilačke vojske i partizanskih odreda Jugoslavije (NOV i POJ). Služenje u JNA je bilo obavezno za sve sposobne muškarce starije od 18 godina u trajanju od 15 mjeseci. Postojali su slučajevi u kojima bi i mlađi od 18 godina mogli biti regrutovani. Regrutaciju je vršio Općinski sekretarijat za narodnu odbranu. Rok službe se mijenjao od dvije godine (u nekim vidovima i do tri godine), do kraja osamdesetih na petnaest mjeseci. Sredinom osamdesetih postojala je mogućnost dobrovoljnog služenja djevojaka, koje je nakon probne klase ukinjeno 1984/85. godine. Vojnici nisu bili, kao u nekim državama Zapadne Evrope, penziono osigurani i služenje vojske se nije računalo u radni staž. Mjesečno su dobijali simboličnu platu, koja je bila npr. 1985/86. od 80 dinara, za obične vojnike, do 220 dinara za pripadnike specijalnih jedinica (npr. Vojne policije). Pravo na odbijanje služenja vojnog roka nije postojalo i kažnjavalo se zatvorskom kaznom od tri godine. Drugi civilini vidovi služenja nisu postojali.
Sastav[uredi | uredi izvor]
U 80-im godinama prošlog vijeka imala je 240.000 vojnika (kopnena vojska: 191.000, avijacija (RV i PVO): 37.000, mornarica (JRM): 13.000[56]) Po podacima Military Balance Međunarodnog instituta za strateške studije u Londonu JNA je posjedovala 1984/85. između ostalog 1.500 sovjetskih tenkova T-34, T-54, T-55 i tenkova domaće proizvodnje T-72, te proizvedenih po sovjetskoj licenci M-84, baziranih na osnovi T-72A. Ratna avijacija je posjedovala uglavnom avione iz sovjetske produkcije: 130 lovaca presretača MiG-21, nekoliko transportnih aviona An-12 i An-26.[57] Osim sovjetskih aviona, JNA je posjedovala avione vlastite proizvodnje kao G-2 Galeb, J-20 Kraguj, J-22 Orao ili SOKO G-4 Super Galeb, koji su proizvođeni u fabrici aviona SOKO u Mostaru. Avioni su konstuisani u početku na osnovu stranih licenci, a kasnije vlastitim razvojem.[58] Do 1980. godine Vrhovni komandant JNA je bio maršal Jugoslavije Josip Broz Tito, a poslije njegove smrti tu funkciju je preuzelo Predsjedništvo SFRJ, odnosno predsjednik Predsjedništva.
Organizacija[uredi | uredi izvor]
JNA se sastojala od vidova, rodova i službi. Vidovi su bili: kopnena vojska, ratno vazduhoplovstvo, protivvazdušna odbrana i ratna mornarica. Rodovi su bili: pješadija, artiljerija, artiljerijsko-raketne jedinice protivvazdušne odbrane (u sva tri vida JNA), oklopne jedinice, inženjerija, ABH odbrana, veza i granične jedinice. Službe u JNA bile su: tehnička služba, građevinska služba, intendantska služba, saobraćajna služba, vazduhoplovno-tehnička služba, organi bezbjednosti i vojna policija, sanitetska služba, veterinarska služba, finansijska služba, administrativna služba, pravna služba, geodetska služba, muzička služba i informatika u OS. Krajem 80-ih godina VOJIN (Vazdušno osmatranje, javljanje i navođenje) postao je rod vojske.
Boja uniformi pripadnika kopnene vojske bila je sivo-maslinasta, pripadnika RV i PVO svijetlo-plava, dok su mornari imali plavo-bijele mornarske majice sa tamno plavom uniformom. Vojnici su bili naoružani puškama domaće proizvodnje M48, kalibra 7,9 mm, a elitne jedinice automatskim puškama M70 i M72, kalibra 7,62 mm dok su pripadnici Vojne policije koristili još i pištolje M70 i pištolj M84, proizveden po čehoslovačkoj licenci. Sva pravila u JNA regulisana su tzv. Pravilom službe JNA, a za vojnike bi za vrijeme služenja važili vojni zakoni. Političko i religijsko djelovanje u JNA je bilo zabranjeno, mada je većina oficira pripadala Savezu komunista Jugoslavije (SKJ), a vojna je obuka imala i političku stranu obojenu marksističkim teorijama. Nadzor nad političkom i sigurnosnom području nad vojnicima imala je tzv. Kontaobavještajna grupa (KoG), u sastavu Vojne policije, koja je imala prava otvaranja pošiljki vojnicima, špijuniranja oficira i praćenja u privatnom životu oficira i njihovih porodica.
Osamdesetih godina, nakon reforme 1988. godine JNA je bila organizirana u tri armijske oblasti: Prva armijska oblast sa sjedištem u Beogradu i obuhvatala je dijelove SR Srbije i SR Bosne i Hercegovine, Treća armijska oblast sa sjedištem u Titogradu (dijelovi SR Srbije, SR Makedonija i SR Crna Gora) i Peta armijska oblast sa sjedištem u Zagrebu sa zapovjedništvom nad teritorijom SR Hrvatske i SR Slovenije. Sjedište JNA bilo je u Beogradu u zgradi tzv. Saveznog sekretarijata za narodnu odbranu (SSNO), sjedište RVO i PVO u Zemunu, a sjedište JRM u Splitu.
Službeni jezik u JNA, bio je srpskohrvatski, a u organizacijama koje su imale sjedište u SR Sloveniji i SR Makedoniji, mogao se koristiti jezik tih republika. Službeno pismo bilo je latinica.
Obuka[uredi | uredi izvor]
Obuka vojnika vršena je u centrima za obuku, kasarnama sa 3.000-5.000 vojnika i trajala je od 3 mjeseca i 22 dana, za jedinice pješadije, veze, do 5 mjeseci i 22 dana za specijalne jedinice (padobranci, vojna policija i sl.) Vojnici su mogli biti i obučavani u Školi rezervnih oficira u Bileći, a nakon šestomjesečne obuke bi sticali čin vodnika pitomca, koji se razlikovao po nošenju ukrštenih mačeva zlatne boje na reverima košulje, a mogao je zapovjedati, nakon dodatne obuke jednim vodom. Nakon obuke, vojnici bi bili prekomandom premješteni u manje kasarne na vršenje dužnosti. Nakon desetak dana u centru za obuku polagala bi se svečana zakletva u kojima bi vojnici bili obavezni potpisati i izgovoriti svečanu zakletvu.
Obrazovanje[uredi | uredi izvor]
Prijem u Srednje vojne škole obavljao se u općinama i vojnim institutima, na kojima se isptivala zdravstvena sposobnost budućih pitomaca. Za prijem se između ostalog razmatrala i moralno-politička podobnost roditelja, kao i nacionalna pripadnost. Težilo se jednakoj zastupljenosti pitomaca, prema nacionalnom udjelu pojedinih naroda u SFRJ. Obuka podoficira bila je u četverogodišnjim Vojnim srednjim školama, koje su bile smještene u glavnim gradovima republika, nakon čega bi pitomci stjecali najniži podoficirski čin vodnika. Nastavak obuke za oficire bio je u Vojnim akademijama, kao četverogodišnji studij, nakon čega bi dobijali čin poručnika. Obrazovanje za više oficire bilo je u višim školama i polaznici bi završavali sa činom majora, a najviši čin bio je bio čin pukovnika. Obuka za generale, odvijala se na generalskim kursevima sa stjecanjem čina general-majora. Najviši čin JNA bio je general-armije. Nakon završetka služenja, vojnici bi bili evidentirani u Općinskim sekretarijatima za narodnu odbranu, i bili bi obavezni sudjelovati u vojnim vježbama Teritorijalne odbrane, koja je bila zasnovana na općinskom i republičkom nivou. Registrovanjem u TO, rezervisti bi dobijali činove, sličnim vojničkim, sa dodatkom činu u rezervi.
Namjenska industrija[uredi | uredi izvor]
Po nekim je podacima JNA, bilo ekonomsko područje sa najvišim prihodima u Jugoslaviji. U tzv. namjenskoj industriji i pogonima proizvodnje oružja bilo je zaposleno nekolino stotina hiljada radnika, a proizvodilo se oružje, tenkovi, eksplozivi, avioni i helikopteri, artiljerijska oružja, vojni eksplozivi i bojni otrovi. Najpoznatije fabrike bile su tvornice u Zavodima Crvena Zastava u Kragujevcu sa proizvodnjom lakog pješadiskog naouružanja, tvornica tenkova Đuro Đaković u Slavonskom Brodu, tvornica municije Igman Konjic, tvornica Bratstvo u Novom Travniku,[59] tvornice vojnih i privrednih eksploziva i raketa Vitezit i Sintevit u Vitezu, tvornica aviona i helikoptera SOKO u Mostaru.[60] Oružje i vojna oprema izvoženi su u mnoge zemlje, a najviše u zemlje tzv. nesvrstanog bloka.
Raspad[uredi | uredi izvor]
Početkom raspada SFRJ, i odbijanjem slanja regruta Republičkih sekretarijata za narodnu odbranu SR Slovenije i SR Hrvatske, kao i napuštanjem oficira pripadnika hrvatskog i slovenskog naroda, vojni se kadar pretvorio u većinski srpsku armiju, politički obojenu srpskim nacionalizmom i šovinizmom, koja je početkom sukoba u SR Hrvatskoj stala na stranu pobunjenih Srba u Hrvatskoj, te je 20 maja 1992. godine raspuštena, a od njenih ostataka se osnovala Vojska Republike Srpske u Republici Bosni i Hercegovini i Vojska Jugoslavije u ostatku Jugoslavije nazvanom Srbija i Crna Gora, te kasnije SR Jugoslavija.
Kontroverze[uredi | uredi izvor]
Pripadnost oficirskom i podoficirskom kadru u SFRJ imalo je velike privilegije. Završetkom školovanja, podoficiru bi se dodijeljivao stan u zavisnosti od broja članova domaćinsva, postojale su posebne trgovine u kojima bi članovi porodica i sami oficir mogli kupovati posebnu robu po niskim cijenama, kao i posebna odmarališta, sa povoljnim cijenama za porodice oficira. Pripadnici JNA, bili su natprosječno dobro plaćeni, a penzioni se im staž računao po tzv. beneficiranom sistemu - za 12 mjeseci rada, bilo bi im računato 18 mjeseci.
U slučaju napuštanja srednje škole ili akademije, roditelji pitomaca bi bili dužni vratiti sve troškove školovanja, koje je bilo besplatno, kao i uđbenici i nastavna sredstva.
Teritorijalna odbrana[uredi | uredi izvor]
Teritorijalna odbrana (TO) je bila paravojna komponenta Oružanih snaga SFRJ, osnovana 1969. godine, te integralni dio odbrambene koncepije nazvane Koncepija općenarodne odbrane i društvene samozaštite. Osnovana je uslijed pritiska i osnovanih mogućnosti napada na Jugoslaviju od strane Varšavskog pakta u vrijeme vojne intervencije u Čehoslovačkoj. Osnovni koncept bila je vojna podrška JNA, u slučaju napada, a komanda je, za razliku od JNA, bila decentralizovana, te je svaka od republika i pokrajina imala svoje jedinice Teritorijalne odbrane. Obaveza služenja u TO, je bila za sve radnosposobne građane, a uglavnom su se jedinice popunjavale nakon odsluženja vojnog roka u JNA, kada bi se u općinskih štabovima TO, dodjeljivao raspored u jedinice, koje su bile organizirane i u većim fabrikama. U zavisnosti od veličine općine ili grada, jedinice su bile u rangu voda ili čete, koje bi po potrebi prerastale u veće jedinice (bataljon). Jedinice su bile u zavisnosti od veličine i zadataka podijeljene u dvije grupe: manje - taktičke jedinice, za pozadinska i partizanska djelovanja i taktičko-združene jedinice, veličine brigada, koje bi se mogle frontalno suprostaviti neprijatelju. TO je bila naoružana lakih naoružanjem, ali su postojala i skladišta sa protuavionskim topovima, artiljerijom, brodovima i manjim brojem oklopnih vozila. TO je s vremenom, postao politička protuteža JNA, naročito u SR Sloveniji i SR Hrvatskoj, koje su podržavale jedan vid nacionalnih republičkih armija.[15] Broj pripadnika procjenjen je između 1-3 miliona u slučaju rata, a u mirnodopskim uslovima oko 860.000 boraca. Početkom raspada Jugoslavije, neke republičke TO učestvovale su na strani JNA u borbama protiv secesionističkih republika, a neke su preustrojene u paravojne odbrambene jedinice budućih novonastalih država. Veći dio oružja, početkom 1990-ih godina iz skladišta TO, JNA je oduzela i kasnije koristila za naoružavanje civila.
Ekonomija[uredi | uredi izvor]
| Razlika u ekonomskim parametrima po republikama SFRJ 1979.[29] | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|
| Republika pokrajina | Stopa zaposlenosti (%) | Zaposlenost u industriji (%) | Poljoprivredno stanovništvo (%) | Udio žena u broju zaposlenih (%) | Društveni proizvod (Din) | Prosječna plata (Din) |
| SFRJ | 25,3 | 9,5 | 29,3 | 35 | 17.000 | 6.100 |
| SR Slovenija | 42,7 | 19,0 | 12,5 | 44 | 34.000 | 7.400 |
| SR Hrvatska | 29,8 | 10,4 | 24,1 | 39 | 21.000 | 6.600 |
| SAP Vojvodina | 27,3 | 9,9 | 32 | 35 | 19.000 | 5.800 |
| uža Srbija[l] | 25,7 | 9,6 | 34,5 | 33 | 17.000 | 6.000 |
| SR Bosna i Hercegovina | 19,1 | 7,4 | 28,9 | 31 | 11.000 | 5.500 |
| SR Crna Gora | 20,5 | 5,9 | 26 | 31 | 12.000 | 5.200 |
| SR Makedonija | 22,0 | 8,0 | 28,9 | 30 | 11.000 | 5.000 |
| SAP Kosovo | 10,7 | 3,5 | 42,2 | 20 | 5.000 | 4.800 |
Nakon završetka Drugog svjetskog rata jugoslavenska ekonomija bila je zasnovana na principima planske ekonomije, po uzoru sovjetske privrede. Proizvodnja u svim sektorima zasnivala se na petogodišnjim planovima, koji su regulisali proizvodnju, strateške ciljeve i cijene. Donošenjem odluka AVNOJ-a 24. maja 1944. oduzeta je imovina svim Nijemcima i suradnicima okupatora. Time je bilo pogođeno 50% ukupne idustrije i 120.000 poljoprivrednih gazdinstva. Jak razvoj industrije, privrede, turizma i energetike, stvorio je u 70-im godinama velike ekonomske razlike na relaciji sjever-jug (SR Slovenija, SR Hrvatska i SAP Vojvodina u odnosu na ostale republike i pokrajine). Najnerazvijenija područja bila su SR Bosna i Hercegovina, SR Makedonija i SAP Kosovo, te je dolazilo do jakim unutrašnjih emigracija stanovništva u bogatija područja SR Slovenije, šro je izazvalo jake netrpeljivosti između autohtonog i doseljenog stanovništva. Tako dolazi do pogrdnog imenovanja radnika iz drugih republika u SR Sloveniji, koje su nazivali Južnjaki, Šveđani ili Čefuri. Kurs jugoslavenskog dinara je u početku bio centralno regulisan, a kasnije je nakon nekoliko devalvacija, ušao na tržište valuta. Jugoslavija je bila privredno najrazvijenija zemlja Jugoistočne Evrope.
Novac[uredi | uredi izvor]
_front.JPG)
Službena valuta u SFRJ bio je dinar, koji se sastojao od 100 para. Najmanji novčić je bio novčić od 5 para iskovan 1965. godine, koji je bio samo nekoliko godina u opticaju. Dinar je doživio nekoliko devalvacija i denominacija, a 70-ih i 80-ih godina je postao stabilna valuta. U bankama su se mogle zamijeniti strane valute, dok jedno vrijeme kupovina stranih valuta kupovina stranih valuta nije bila moguća. Dinar je štampala i kovala Narodna banka Jugoslavije, a novčići su kovani i povodom nekih godišnjica i u čast nekih međunarodnih organizacija. Najduže u opticaju je bila serija iz 1966. godine, koja je imala tržišnu vrijednost do 1986. godine. Zadnja novčanica dinara bila je novčanica od 5.000 dinara sa likom književnika Ive Andrića iz 1991. godine. Raspadom SFRJ, kao privremeni bonovi uvedeni su u Sloveniji tolar, u Hrvatskoj hrvatski dinar, Makedoniji denar a u Bosni i Hercegovini bosanskohercegovački dinar.
Privreda[uredi | uredi izvor]
Privreda Jugoslavije bila je zasnovana najprije na planskoj proizvodnji, koja je vremenom pod jakim uticajem države prelazila u jedan ograničeni vid tržišne proizvodnje. Rapodjela privrednih subjekata bila je na disperzivnoj bazi, po logici da u svakoj republici bi se trebali nalaziti strateški pogoni. Tako da je došlo do raspodjeljenosti industrije, po sistemu, da bi u svakoj republici postojala jedna željezara, jedna rafinerija, te da se sve industrijske grane razvijaju jednako po regionima, bez obzira na raspoloživost sirovina, te obučenost kadrova u tehnološkim procesima, što je neminovno vodilo ka nerentabilnosti pogona, koji su državnim ili kasnije republičkim subvencijama održavani u životu. Većina pogona bila je grupisana u velike koncerne (SOUR), a oni bili podijeljeni u manje (OOUR), zasnovani na Zakonu o udruženom radu. Osim ovog sistema, koji je imao uzor na zapadnoevropske koncerne, sa razlikom da je upravljanje sredstvima u početku bilo dodijeljeno SOUR-ima, a kasnije OOUR-ima, postojala je i mala privatna privreda, uglavnom manje zanatske radnje, ugostiteljstvo i uslužne djelatnosti. Uvođenjem radničkih savjeta, koji su dobijali sve više prava, višak se vrijednosti, trošio na raspodjelu plata, a manje za održavanje i sanaciju, te tehnološki razvoj. Značajna razlika bila je privreda u SR Sloveniji, u kojoj takoreći nisu postojali veliki giganti, nego su firme rasporođene u manja mjesta, te su zadržavale veličinu srednjih preduzeća, čime su se negativne strane radničkog samoupravljanja svele na minimum. Veće organizacije bile su INA, Energoinvest, UNIS, Gorenje, Unionivest, UPI, Agrokomerc, Zastava automobili, Borac Travnik Šipad, Jelovica, Iskra, Fabrika automobila Priboj, Tovarna avtomobilov Maribor, Industrija motornih vozil, Đuro Đaković, Rade Končar, EI Niš, PIK Vrbovec, Radenska, Elan.
Auto-industrija[uredi | uredi izvor]
Proizvodnjom i montažom automobila bavile su se nekolike firme u Jugoslaviji. Najpoznatija je bila Zastava Auto iz Kragujevca, koja je prozvodila automobile uglavnom po licenci italijanskog Fiata, Najpoznatiji proizvodi bili su Zastava 750, i Zastava Yugo, koji je izvožen na tržište Sjeverne Amerike, Evrope i Azije. Druga najveća tvornica automobila je bio sarajevski TAS (danas Volkswagen Sarajevo d.o.o.), koji je montirao VW Golf; Tomos iz Kopra koji je prvobitno proizvodio mopede i brodske motore, te montirao neka vozila Citroëna (Ami 6, Ami 8 und Dyane), a zajedno sa kranjskom Iskrom 1975. godine osniva se poduzeće Cimos, koje prozvodi još neka vozila Citroëna. IMV iz Novog Mesta, koji je prvobitno montirao neka vozila britanskog Austina, a od 1973. Renaulta (Renault 4, Renault 12, Renault 16 i Renault 18), a 1988. godine se osniva REVOZ, koji u početku proizvodi i putničke prikolice, te kamp vozila. Ovo se proizvodno područje kasnije prebacuje u Adria Mobil. IDA Opel iz Kikinde proizvodi modele Kadett, Kikinda, Omega, Vectra i Corsa. U Beogradu su se proizvodili autobusi u firmi Ikarus, u Priboju kamioni FAP, a u Mariboru TAM, koji je osim kamiona proizvodio autobuse, specijalna vatrogasna vozila i vozila za vojne potrebe. U Novom Beogradu tvornica IMT proizvodila je poljoprivredne mašine i traktore.
Metalurgija[uredi | uredi izvor]
.jpg)
Crna metalurgija[uredi | uredi izvor]
Metalurška industrija bila je relativno razvijena u Jugoslaviji. Prva željezera izgrađena je u Zenici 1882. godine. Željezara Zenica je tokom vremena proširivana, tako da je sredinom 80-tih godina prošlog vijeka imala pet visokih peći, oko 24.000 zaposlenih sa obimom proizvodnje u iznosu od 1,87 miliona tona čelika godišnje. U SR Srbiji radila je Željezara Smederevo izgrađena 1913. godine, u SR Hrvatskoj Željezara Split u Kaštel Sućurcu (1968.) i Željezara Sisak u SR Sloveniji Željezara Ravne u Ravnama na Koroškem i Željezara Jesenice.
Brodogradnja[uredi | uredi izvor]
Većina brodogradilišta bila je razmještena u SR Hrvatskoj. Veća brodogradilišta bila su: Brodogradilište Kraljevica, Brodogradilište 3. maj na Rijeci, Brodogradilište Uljanjik u Puli, Brodogradilište Viktor Lenac u Kostreni, Brodosplit u Splitu i Brodogradilište Trogir. Brodogradilišta su proizvodila trajekte, tankere, putničke brodove kako za potrebe prometa u Jugoslaviji tako i za izvoz. Brodogradnja je bila jedna od jačih izvoznih privrednih grana Jugoslavije.
Naftna industrija[uredi | uredi izvor]
SFRJ je imala nekoliko naftnih kompanija koje su se bavile preradom i prodajom pogonskog goriva. Veće kompanije bile su INA, sa sjedištem u Zagrebu, Energopetrol sa sjedištem u Sarajevu, Makpetrol u Skoplju, Naftagas (danas NIS) u Novom Sadu, Beopetrol (danas Lukoil Srbija) u Beogradu, Istrabenz iz Kopra, Jugopetrol (danas Petrol) iz Ljubljane. Nafta i naftni derivati su se prerađivali u rafinerijama Rafinerija nafte u Bosanskom Brodu, OKTA u Skoplju, Rafinerija nafte Sisak, Rafinerija nafte Beograd, Rafinerija nafte Pančevo i Rafinerija nafte Lendava. Osim naftnih rafinerija, postojale su rafinerije motornih ulja kao Rafinerija ulja Modriča.
Rudarstvo[uredi | uredi izvor]
Ugalj[uredi | uredi izvor]
Zalihe uglja u Jugoslaviji, bile su većinom rasprostranjene u SR BiH, SR Sloveniji, SR Srbiji i SAP Kosovu. Uglavnom su to bili rudnici lignita, dok se mrki ugalj i kameni ugalj kopao u manjim razmjerama. Veći rudnici uglja u Jugoslaviji bili su: Aleksinački Rudnik, Rudnik Banovići, Belaćevac, Bogovina, Breza, Kakanj, Kreka, Kostolac, Kolubara, Labin, Miraš, Senjski Rudnik,Sibovc, Stanari, Suvodol, Trbovlje, Ugljevik, Zenica. Ugalj se kopao uglavnom u rudarskim jamama, ali i na nekoliko površinskih kopova. Ugalj je korišten za pogon termoelektrana, koje su izgrađene u neposrednoj blizini rudnika. Zbog zastarjele opreme, u rudnicima uglja bile su česte nesreće, kao posljedica eksplozije metana, gorskog udara ili zastarjele opreme. Nesreće sa većim brojem žrtava desile su se u Kaknju 1965. i rudniku Kreka 1990. kada je poginulo 180 rudara, u Raspotočju 1982. i Aleksinačkom rudniku 1983. godine.
Željezna ruda[uredi | uredi izvor]
Rudnici željezne rude nalazili su se u Ljubiji kod Prijedora, Varešu, te nekoliko manjih u SR Sloveniji i SR Srbiji.
Poljoprivreda[uredi | uredi izvor]
Sredinom 40-ih godina prošlog vijeka 70% stanovništva bavilo se poljoprivredom, koja je sačinjavala 36% ukupnog društvenog proizvoda. Od udjela 76,4% 1931. godine, poljoprivredno stanovništvo se smanjilo 1981. na 19,9%. Donošenjem Zakon o Agrarnoj reformi i kolonizaciji 23. augusta 1945. godine po uzoru na sovjetske kolhoze i sovhoze zemlja je oduzeta veleposjednicima i dodijeljena novim vlasnicima, uglavnom bivšim borcima NOVJ, pod parolom Zemlja onima koji je obrađuju.[61] Ovim zakonom pogođeno je oko 160.000 pravnih lica (politički protivnici, veleposjednici, industrijalci, banke, crkve, samostani i vjerske zajednice) sa ukupno 1.600.000 ha obradive zemlje, koja je podijeljena na 316.000 porodica, koje su dijelom preseljene iz siromašnih krajeva SR Hrvatske i SR Bosne i Hercegovine na imanja bivših veleposjednika u SAP Vojvodini i Slavoniji, uglavnom njemačkog porijekla. Površina posjeda ograničena je na 25-35 ha.[6] To je dovelo do stvaranja zadruga, time i pada poljoprivredne proizvodnje i revolta seljaka, koji su kao u tzv. Cazinskoj buni 1950. odnijeli i ljudske živote. Seljaci su bili obavezni predavati propisani dio proizvodnje u novoosnovane zadruge, a iz protesta su često odgađali berbu i uništavali prinose trunjenjem prinosa na njivama. Razlazom sa SSSR 1948. godine, stvara se projekat radničkog samoupravljanja, koji prelazi u sve sfere, pa i u poljoprivredu. Ustavnim odredbama ograničava se imovina seljaka na 10 ha. Težište poljoprivredne djelatnosti bilo je u SAP Vojvodini, SR Hrvatskoj, SR Srbiji i dijelovima SR Bosne i Hercegovine. Kasnije se stvaraju veliki poljoprivredni koncerni, Složene organizacije udruženog rada (SOUR), sa jakom prehrambenom industrijom: Fructal, 29. novembar, UPI, Soko Štark, Kraš, Gavrilović, Agrokomerc, Bosanka. Firme su doživjele veliki napredak, ali ih je sputavala socijalistička tržišna privreda, te kompleksnost sistema udruženog rada. U SR Srbiji i SR Bosni i Hercegovini jača voćarstvo, a mesna i prehrambena industrija u SAP Vojvodini i SR Hrvatskoj.
Energetika[uredi | uredi izvor]
_location_map.svg)
