Συνθήκη της Ανταρκτικής

Η Συνθήκη της Ανταρκτικής και οι συναφείς συνθήκες, οι οποίες ονομάζονται συνολικά "Σύστημα Συνθηκών Ανταρκτικής" (Antarctic Treaty System ή ATS) καθορίζουν τις διεθνείς σχέσεις αναφορικά με την Ανταρκτική, η οποία αποτελεί τη μοναδική ήπειρο της Γης που δεν έχει αυτόχθονες κατοίκους. Για τους σκοπούς της συνθήκης, η Ανταρκτική ορίζεται ως όλη η ξηρά και οι πάγοι που βρίσκονται νότια του 60ού παράλληλου (60°S). Η συνθήκη έχει επικυρωθεί από 53 χώρες και διαχωρίζει την Ανταρκτική ως επιστημονική προστατευόμενη περιοχή, ελεύθερη για επιστημονική έρευνα και στην οποία απαγορεύεται κάθε στρατιωτική δράση. Ήταν η πρώτη συμφωνία για τον έλεγχο των όπλων που υπογράφηκε μετά τον Ψυχρό Πόλεμο.

Η κύρια συνθήκη τέθηκε προς υπογραφή την 1η Δεκεμβρίου του 1959 και τέθηκε επίσημα σε ισχύ στις 23 Ιουνίου του 1961.^[1] Αρχικά η συνθήκη υπογράφηκε από 12 χώρες, οι οποίες ήταν ενεργές στην Ανταρκτική κατά το Διεθνές Γεωφυσικό Έτος (IGY) του 1957-58 και ήταν πρόθυμες να δεχτούν την πρόσκληση των ΗΠΑ για συμμετοχή σε διάσκεψη με θέμα τη διαπραγμάτευση της συνθήκης. Οι χώρες εκείνες ήταν αυτές που εκείνη την περίοδο είχαν συμφέροντα στην ήπειρο: Αργεντινή, Αυστραλία, Βέλγιο, Γαλλία, Ηνωμένες Πολιτείες, Ηνωμένο Βασίλειο, Ιαπωνία, Νέα Ζηλανδία, Νορβηγία, Νότια Αφρική, Σοβιετική Ένωση και Χιλή. Μεταξύ αυτών των κρατών, οι υπογράφοντες τη συνθήκη είχαν ιδρύσει περισσότερους από 50 ερευνητικούς σταθμούς της Ανταρκτικής στα πλαίσια του IGY. Η συνθήκη αποτελούσε έκφραση της διπλωματίας για λειτουργική και επιστημονική συνεργασία, η οποία είχε επιτευχθεί "στον πάγο".

• Άρθρο 1 - Η περιοχή προορίζεται μόνο για ειρηνική χρήση. Η στρατωτική δραστηριότητα, όπως δοκιμές όπλων, απαγορεύεται, ωστόσο στρατιωτικό προσωπικό και εξοπλισμός δύνανται να χρησιμοποιηθούν για επιστημονική έρευνα ή για οποιονδήποτε ειρηνικό σκοπό.
• Άρθρο 2 - Η ελευθερία της επιστημονικής έρευνας και συνεργασίας πρέπει να συνεχιστεί.
• Άρθρο 3 - Συνεχίζεται η ελεύθερη ανταλλαγή πληροφοριών και προσωπικού σε συνεργασία με τα Ηνωμένα Έθνη και άλλους διεθνείς οργανισμούς.
• Άρθρο 4 - Δεν αναγνωρίζει διένεξη ή διεκδικήσεις επί της κυριαρχίας στην Ανταρκτική. Καμία νέα διεκδίκηση δεν θα πρέπει να προβάλλεται ενόσω η συνθήκη είναι σε ισχύ.
• Άρθρο 5 - Απαγορεύει τις πυρηνικές εκρήξεις ή την απόρριψη ραδιενεργών αποβλήτων.
• Άρθρο 6 - Υπό τη συνθήκη συμπεριλαμβάνονται όλη η γήινη έκταση και τα παγόβουνα νότια του 60ου παραλλήλου.
• Άρθρο 7 - Τα κράτη που είναι παρατηρητές της συνθήκης έχουν ελεύθερη πρόσβαση, συμπεριλαμβανομένης της παρατήρησης από αέρος, σε οποιαδήποτε περιοχή και δύνανται να επιθεωρούν όλους τους σταθμούς, τις εγκαταστάσεις και τον εξοπλισμό. Θα πρέπει να γίνεται προηγουμένως ανακοίνωση για όλες τις δραστηριότητες και την εισαγωγή στρατιωτικού προσωπικού.
• Άρθρο 8 - Καθορίζει ότι τη δικαιοδοσία επί των παρατηρητών και των επιστημόνων έχουν τα κράτη τους.
• Άρθρο 9 - Συχνές συναντήσεις συμβουλευτικού τύπου θα διεξάγονται με συμμετοχή των κρατών μελών.
• Άρθρο 10 - Οι χώρες που υπέγραψαν τη συνθήκη θα αποθαρρύνουν τις δραστηριότητες οποιασδήποτε χώρας που αντιτίθενται στη συνθήκη.
• Άρθρο 11 - Οι διαμάχες θα επιλύονται με ειρηνικό τρόπο από τις χώρες μέλη που ενδιαφέρονται ή εν τέλει από το Διεθνές Δικαστήριο.
• Άρθρα 12, 13, 14' - Έχουν να κάνουν με την τήρηση, την ερμηνεία και την τροποποίηση της συνθήκης μεταξύ των εμπλεκόμενων χωρών.

Κύριος σκοπός της ATS είναι η εξασφάλιση με βάση το συμφέρον όλου του ανθρώπινου είδους ότι η Ανταρκτική θα πρέπει να χρησιμοποιείται για πάντα για ειρηνικούς σκοπούς και όχι να γίνει θέατρο διαφωνιών ή αντικείμενο διεθνούς διένεξης. Η συνθήκη απαγορεύει τη λήψη οποιωνδήποτε μέτρων στρατιωτικού χαρακτήρα, όχι όμως και την παρουσία στρατιωτικού προσωπικού.

Περίπου 200 παρόμοιες συμφωνίες υιοθετήθηκαν κατά τις συμβουλευτικές συναντήσεις και επικυρώθηκαν από τις κυβερνήσεις. Σε αυτές συμπεριλαμβάνονται:

• Συμπεφωνημένα Μέτρα για την Προστασία της Χλωρίδας και της Πανίδας στην Ανταρκτική (1964) (τέθηκε σε ισχύ το 1982)
• Η Σύμβαση για την Προστασία των Φωκών στην Ανταρκτική (1972)
• Σύμβαση για την Προστασία του Ζωντανού Θαλάσσιου Πλούτου στην Ανταρκτική (1980)
• Σύμβαση για τον Καθορισμό των Εξορυκτικών Δραστηριοτήτων στην Ανταρκτική (1988) (υπογράφηκε το 1988, όμως απορρίφθηκε αργότερα και ποτέ δεν ετέθη σε ισχύ)
• Πρωτόκολλο Περιβαλλοντικής Προστασίας με βάση τη Συνθήκη της Ανταρκτικής. Υπογράφηκε στις 4 Οκτωβρίου του 1991 και τέθηκε σε ισχύ στις 14 Ιανουαρίου του 1998. Με βάση τη συμφωνία απαγορεύεται η εκμετάλλευση και εξασφαλίζεται η προστασία του περιβάλλοντος της Ανταρκτικής μέσω πέντε συγκεκριμένων παραρτημάτων με θέμα τη θαλάσσια ρύπανση, τη χλωρίδα και την πανίδα, τους υπολογισμούς των περιβαλλοντικών επιδράσεων, τη διαχείριση των αποβλήτων και τις προστατευόμενες περιοχές. Απαγορεύονται όλες οι δραστηριότητες σε σχέση με τον ορυκτό πλούτο με εξαίρεση τις επιστημονικές. Ένα έκτο παράρτημα υιοθετήθηκε το 2005 και αφορά τη νομική ευθύνη που προκύπτει από περιβαλλοντικές καταστάσεις εκτάκτου ανάγκης, όμως δεν έχει τεθεί ακόμα σε ισχύ.

Οι ετήσιες συμβουλευτικές συναντήσεις (Antarctic Treaty Consultative Meetings ή ATCM) είναι το διεθνές φόρουμ για τη διοίκηση και τη διαχείριση της περιοχής. Οι συμμετέχοντες που λαμβάνουν τις αποφάσεις είναι οι σύμβουλοι (Consultative Parties) και, εκτός από τους 12 αρχικούς υπογράφοντες, περιλαμβάνουν 16 χώρες οι οποίες έχουν επιδείξει το ενδιαφέρον τους για την Ανταρκτική με το να έχουν διεξαγάγει σημαντική επιστημονική έρευνα στην ήπειρο.^[2]

Συνολικά 53 χώρες έχουν γίνει μέλη της συνθήκης με τελευταία την Ισλανδία, στις 13 Οκτωβρίου 2015.

Χώρα[3]	Αρχικά υπέγραψε	Συμβουλευτικά	Έγινε δεκτή στη συνθήκη
Αργεντινή (διεκδίκηση)*	23-06-1961
Αυστραλία Αυστραλιανό Έδαφος Ανταρκτικής (διεκδίκηση)	23-06-1961
Αυστρία			25-08-1987
Λευκορωσία			27-12-2006
Βέλγιο	26-07-1960
Βραζιλία		12-09-1983	16-05-1975
Βουλγαρία		25-05-1998	11-09-1978
Καναδάς			04-05-1988
Χιλή Antártica Chilena Province (διεκδίκηση)*	23-06-1961
Κίνα		07-10-1985	08-06-1983
Κολομβία			31-01-1989
Κούβα			16-08-1984
Τσεχία (ως Τσεχοσλοβακία)			14-06-1962
Δανία			20-05-1965
Ισημερινός		19-11-1990	15-09-1987
Εσθονία			17-05-2001
Φινλανδία		09-10-1989	15-05-1984
Γαλλία Γαλλικά και Νότια Ανταρκτικά Εδάφη Αδελία Γη (διεκδίκηση)	16-09-1960
Γερμανία Νέα Σουηβία (διεκδίκηση) (από το 1945)  Ανατολική Γερμανία		03-03-1981 05-10-1987	05-02-1979 19-11-1974
Ελλάδα			08-01-1987
Γουατεμάλα			31-07-1991
Ουγγαρία			27-01-1984
Ισλανδία			13-10-2015
Ινδία		12-09-1983	19-08-1983
Ιταλία		05-10-1987	18-03-1981
Ιαπωνία	04-08-1960
Καζακστάν			27-01-2015
Μαλαισία			31-10-2011
Μογγολία			23-03-2015
Μονακό			30-05-2008
Ολλανδία		19-11-1990	30-03-1967
Νέα Ζηλανδία Κτήση Ρος (διεκδίκηση)	01-11-1960
Βόρεια Κορέα			21-01-1987
Νορβηγία Γη Βασίλισσας Μοντ (διεκδίκηση)	24-08-1960
Πακιστάν			01-03-2012
Παπούα Νέα Γουινέα			16-03-1981
Περού		09-10-1989	10-04-1981
Πολωνία		29-07-1977	08-06-1961
Πολωνία		29-07-1977	08-06-1961
Πορτογαλία			29-01-2010
Ρωσία (ως  Σοβιετική Ένωση )**	02-11-1960
Σλοβακία (ως Τσεχοσλοβακία)			14-06-1962
Νότια Αφρική	21-06-1960
Νότια Κορέα		09-10-1989	28-11-1986
Ισπανία		21-09-1988	31-03-1982
Σουηδία		21-09-1988	24-03-1984
Ελβετία			15-11-1990
Τουρκία			25-01-1996
Ουκρανία		27-05-2004	28-10-1992
Ηνωμένο Βασίλειο Βρετανικό Έδαφος Ανταρκτικής (διεκδίκηση)*	31-05-1960
Ηνωμένες Πολιτείες**	18-08-1960
Ουρουγουάη		07-10-1985	01-11-1980
Βενεζουέλα			24-05-1999

* Οι διεκδικήσεις συμπίπτουν.
** Με την επιφύλαξη του δικαιώματος για διεκδίκηση περιοχών.

Σήμερα (2015),υπάρχουν 53 κράτη- μέλη στη συνθήκη. Τα συμβουλευτικά (αιρετά) μέλη συμπεριλαμβάνουν τις 7 χώρες που έχουν εδαφικές διεκδικήσεις στην Ανταρκτική ως δικό τους έδαφος. Τα κράτη χωρίς διεκδικήσεις είτε δεν αναγνωρίζουν τις διεκδικήσεις άλλων κρατών ή δεν έχουν αποσαφηνίσει τις θέσεις τους.

Η Γραμματεία της Συνθήκης της Ανταρκτικής θεσμοθετήθηκε στο Μπουένος Άιρες της Αργεντινής τον Σεπτέμβριο του 2004 με απόφαση της συμβουλευτικής συνάντησης (Antarctic Treaty Consultative Meeting ή ATCM). Καθήκοντα της Γραμματείας είναι:

• Η υποστήριξη των ετησίων συναντήσεων συμβουλευτικού χαρακτήρα και της συνάντησης της Επιτροπής για την Περιβαλλοντική Προστασία (CEP).
• Η διευκόλυνση της ανταλλαγής πληροφοριών ανάμεσα στους εταίρους όπως απαιτείται από τη συνθήκη και από το περιβαλλοντικό πρωτόκολλο.
• Η συλλογή, η φύλαξη, η τακτοποίηση και η δημοσίευση των εγγράφων από τις ATCM.
• Η παροχή και η διάχυση πληροφοριών για τη συνθήκη και τις δραστηριότητες στην Ανταρκτική.

Σήμερα 46 χώρες έχουν δικές τους βάσεις στην Ανταρκτική.

• 2004 - 2009: Γιοχάνες Χούμπερ (γ. 1947) (Ολλανδός)
• 1η Σεπτεμβρίου 2009- σήμερα: Μάνφρεντ Ράινκε (γ. 1952) (Γερμανός)

Η Ανταρκτική δεν έχει "μόνιμο πληθυσμό" και γι' αυτό δεν υπάρχει υπηκοότητα ή κυβέρνηση. Όλο το προσωπικό που βρίσκεται στην ήπειρο σε οποιαδήποτε στιγμή είναι υπήκοοι ή πολίτες με κάποια κυριαρχία εκτός Ανταρκτικής, καθώς δεν υπάρχει κυριαρχία στην Ανταρκτική. Το μεγαλύτερο μέρος της ηπείρου διεκδικείται από μία ή περισσότερες χώρες, όμως οι πιο πολλές χώρες αναγνωρίζουν αυτές τις διεκδικήσεις. Η περιοχή που βρίσκεται σε συντεταγμένες 90 μοίρες Δυτικά και 150 μοίρες Δυτικά είναι η μοναδική ξηρά στη Γη που δεν διεκδικείται από οποιαδήποτε χώρα.^[4]

Οι κυβερνήσεις που είναι εταίροι της Συνθήκης της Ανταρκτικής και του Πρωτοκόλλου για την Περιβαλλοντική Προστασία εφαρμόζουν τα άρθρα των συμφωνιών εκείνων και των αποφάσεων που ελήφθησαν, μέσω της εθνικής νομοθεσίας. Οι νόμο αυτοί γενικά απευθύνονται στους δικούς τους πολίτες, οπουδήποτε βρίσκονται στην Ανταρκτική, και στόχος τους είναι η τήρηση των συμφωνηθέντων στις συμβουλευτικές συναντήσεις.

Σύμφωνα με τους κανονισμούς της Αργεντινής, οποιοδήποτε αδίκημα διαπράττεται σε ακτίνα 50 χιλιομέτρων από οποιαδήποτε αργεντίνικη βάση θα πρέπει να δικάζεται στην Ουσουάια (ως πρωτεύουσα της επαρχίας της Γης του Πυρός).

Καθώς η ανακήρυξη του Αυστραλιανού Εδάφους της Ανταρκτικής προηγήθηκε της υπογραφής της συνθήκης, μερικοί πολύπλοκοι νόμοι της Αυστραλίας σχετικοί με την Ανταρκτική ανάγονται περισσότερες από δύο δεκαετίες πριν την εποχή της συνθήκης της Ανταρκτικής. Αναφορικά με το ποινικό δίκαιο, στο Αυστραλιανό Έδαφος της Ανταρκτικής ισχύουν οι νόμοι του Εδάφους στον Κόλπο του Τζέρβις (πρόκειται για τμήμα του Εδάφους Αυστραλιανής Πρωτεύουσας).^[5]

Η νομοθεσία των ΗΠΑ δύναται να ισχύει σε περιοχές που δεν είναι υπό τη δικαιοδοσία άλλων χωρών. Περιλαμβάνει συγκεκριμένα ποινικά αδικήματα από ή εναντίον Αμερικανών πολιτών, όπως φόνος. Σήμερα για την εφαρμογή του νόμου στην Ανταρκτική υπάρχουν ειδικοί αξιωματούχοι (U.S. Marshals).^[6] Αρκετοί αμερικανικοί νόμοι αφορούν απευθείας την Ανταρκτική, όπως η σύλληψη θηλαστικών ή πτηνών που είναι ιθαγενή στην Ανταρκτική, η εισαγωγή στην ήπειρο μη ιθαγενών φυτών ή ζώων, η είσοδος σε ειδικά προστατευμένες ή επιστημονικές περιοχές, η απόρριψη ρυπαντών στην ήπειρο ή στα νερά της και η εισαγωγή στις ΗΠΑ συγκεκριμένων αντικειμένων από την Ανταρκτική.

Η παραβίαση της Πράξης για την Ανταρκτική επισείει πρόστιμα ύψους 10.000 δολαρίων ΗΠΑ και φυλάκιση ενός έτους. Για την εφαρμογή της νομοθεσίας την ευθύνη έχουν τα αμερικανικά υπουργεία Οικονομικών, Εμπορίου, Μεταφορών και Εσωτερικών.

Το 2006 η αστυνομία της Νέας Ζηλανδίας ανακοίνωσε ότι ζητήματα δικαιοδοσίας τους εμπόδισαν από το να εκδώσουν εντάλματα σύλληψης εναντίον πιθανών αμερικανών μαρτύρων οι οποίοι ήταν απρόθυμοι να καταθέσουν στη διάρκεια της ιατροδικαστικής έρευνας για τον θάνατο από δηλητηρίαση του αστροφυσικού Ρόντνεϊ Μαρκς στον Νότιο Πόλο, σε βάση, τον Μάιο του 2000.^[7][8] Ο δρ Μαρκς πέθανε ενώ διαχείμαζε πάνω από τον αμερικανικό έλεγχο σταθμό Αμούνδσεν-Σκοτ στον Νότιο Πόλο, όμως εντός της Κτήσης Ρος, την οποία διεκδικεί η Νέα Ζηλανδία. Πριν τη νεκροψία, ο θάνατος είχε αποδοθεί σε φυσικά αίτια από τον διοικητή της βάσης και το Εθνικό Επιστημονικό Ίδρυμα. Ωστόσο, σε νεκροψία που διενεργήθηκε στη Νέα Ζηλανδία αποκαλύφθηκε ότι ο δρ Μαρκς είχε πεθάνει από δηλητηρίαση μεθανόλης. Η νεοζηλανδική αστυνομία ξεκίνησε έρευνα και ο ιατροδικαστής στο Κρίστσερτς δήλωσε ότι ήταν απίθανο ο δρ Μαρκς να είχε εισπνεύσει το δηλητήριο εσκεμμένα. Ωστόσο, δεν υπήρχε βεβαιότητα ότι είχε πεθάνει ως άμεσο αποτέλεσμα της πράξης άλλου προσώπου. Σε συνεντεύξεις στα ΜΜΕ ο επιθεωρητής της αστυνομίας στον οποίο ανατέθηκε η διερεύνηση της υπόθεσης άσκησε κριτική εναντίον του Εθνικού Επιστημονικού Ιδρύματος και του διοικητή Ρέιθιον, επειδή ήταν μη συνεργάσιμοι.^[9][10][11]

• Αυστραλιανό Έδαφος Ανταρκτικής
• 70South: Info on the Antarctic Treaty^{[νεκρός σύνδεσμος]}
• Γραμματεία
• Πλήρες κείμενο της συνθήκης
• Εθνικό Επιστημονικό Ίδρυμα - Γραφείο Πολικών Προγραμμάτων
• Συμβουλευτικές συναντήσεις
• An Antarctic Solution for the Koreas San Diego Union-Tribune, 25 Αυγούστου 2005 (Αμφότερες η Βόρεια και η Νότια Κορέα είναι μέλη της συνθήκης)