برکه کل

برکهٔ کل
نام	برکهٔ کل
کشور	ایران
استان	فارس
شهرستان	گراش
بخش	مرکزی
اطلاعات اثر
نام‌های دیگر	گنج‌البحر
کاربری	آب‌انبار
دیرینگی	قاجاریان
دورهٔ ساخت اثر	قاجاریان
بانی اثر	حاج اسدالله دهباشی
اطلاعات ثبتی
شمارهٔ ثبت	۳۲۹۲
تاریخ ثبت ملی	۲۵ اسفند ۱۳۷۹
اطلاعات بازدید
امکان بازدید	آزاد
برکهٔ کل روی نقشه ایران ۲۷°۳۹′۴۳″شمالی ۵۴°۰۷′۵۸″شرقی / ۲۷٫۶۶۱۸۴۴°شمالی ۵۴٫۱۳۲۷۷۵°شرقی / 27.661844; 54.132775

برکهٔ کَل یا گنج‌البحر^[۱] یک آب‌انبار تاریخی مربوط به دورهٔ قاجاریان است که در شهر گراش، استان فارس قرار دارد. این اثر در تاریخ ۲۵ اسفند ۱۳۷۹ با شمارهٔ ثبت ۳۲۹۲ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده‌است.^[۲] این آب‌انبار، بزرگترین آب‌انبار ساخته‌شده در ایران است.^[۳][۴] برکهٔ کل در جنوب‌غربی شهر گراش و در مسیر رودخانهٔ فصلی پئت قرار دارد.

سید علاءالدین مورخ لاری در کتابش با عنوان تاریخ لارستان اشاره می‌کند که در کل منطقهٔ لارستان، برکه‌هایی به بزرگی برکه‌های گراش یافت نمی‌شود.^[۵]

برکهٔ کل توسط حاج‌اسدالله که از نیکوکاران نامی گراش در دوران قاجاریه به‌شمار می‌رود ساخته شده‌است. جانمایی این بنا به گونه‌ای است که در فصول بارندگی از آب پر شود و آب مورد نیاز در فصول خشکسالی و گرما را تأمین کند. این جانمایی به قدری هنرمندانه صورت گرفته‌است که امروزه و با وجود ساخت و ساز در اطراف بنا و تخریب قسمت‌های قابل‌توجهی از مسیرهای آبگیری آب‌انبار، پس از بارش‌های فصلی مخزن آب‌انبار پر می‌شود.

هیچ کتیبه‌ای بر این بنا وجود ندارد که بتوان تاریخ دقیق ساخت برکه را از آن استخراج کرد، اما با استناد به اسناد تاریخی مربوط به ساخت آب‌انبار آسدالله (که در نزدیکی برکهٔ کل قرار دارد و توسط یک شخص ساخته شده‌است) می‌توان دوران ساخت آب‌انبار را به دورهٔ قاجاریه نسبت داد.^[۶]

در مورد نام‌گذاری این برکه به کل، دو فرضیه وجود دارد. نخست، در زبان اچمی، واژهٔ کل معادل کر در زبان فارسی و به معنی ناشنواست. این فرضیه با توجه به نبود سقف در این برکه و عدم پژواک صدا در آن که در ظاهر به نظر می‌رسد برکه کر است و صداها را نمی‌شنود، مطرح شده‌است. فرضیهٔ دوم اما با استدلال به این که در زبان اچمی به گوسفند بدون شاخ، کل گفته می‌شود، این برکهٔ بی‌سقف را نیز ناقص دیده و نام کل بر آن نهاده‌است.^[۷]

همچنین در برخی اسناد قدیمی به این برکه با نام گنج‌البحر اشاره شده‌است.^[۸][۹]

برکهٔ کل در جهت جنوب غربی شهر گراش قرار دارد. در جانمایی این بنا، قرار گرفتن در مسیر رودخانهٔ فصلی پئت و نیز هم‌جهت بودن با شیب طبیعی بستر زمین که غرب به شرق است، قابل توجه است.

پلان آن به صورت مدور و در نتیجه مخزن آن استوانه‌ای است. آب‌انبار کل با مخزنی به حجم ۱۳ میلیون لیتر، بزرگ‌ترین آب‌انبار ایران می‌باشد.^[۴] با توجه به این حجم، دیوارهٔ این بنا از دو لایهٔ داخلی و بیرونی تشکیل شده‌است که در مجموع ضخامت دیواره را به ۳ متر می‌رسانند.^[۷] قطر داخلی این برکه ۲۹ متر و عمق آن ۲۱ متر، معادل ۱۲ قد انسان است. ارتفاع دیوارهٔ بیرونی تا پایین سقف فروریختهٔ برکه نیز ۵ متر می‌باشد.^[۶]

برکهٔ کل شش ورودی برای آبگیری و شش ورودی هم برای آب‌برداری دارد که با سنگ‌های تراش‌خورده، کف‌سازی شده‌اند. ورودی‌های این برکه با طاق‌های تویزه‌دار تزئین شده‌اند.^[۱۰] در ورودی‌های بزرگ که جهت آب‌برداری از برکه مورد استفاده قرار می‌گرفته‌اند، ارتفاع ۲۲۰ سانتی‌متر و عرض دهانه ۷۵ سانتی‌متر می‌باشد. در ورودی‌های کوچک‌ترِ مختص آبگیری، این ابعاد ۱۹۰ سانتی‌متر و ۷۵ سانتی‌متر در نظر گرفته شده‌اند. دسترسی به کف آب‌انبار از طریق سنگ‌پله‌هایی بوده که در زیر یکی از این ورودی‌ها قرار داشته‌است و امروزه قسمت‌های زیادی از آن از بین رفته‌است.^[۱۱]

مصالح به کار رفته در ساخت برکهٔ کل از سنگ، گچ و ساروج است. نکته قابل توجه این است که تمامی سنگ‌های استفاده شده در ساخت بنا، به صورت برش‌خورده و منظم بر روی هم چیده شده‌اند.^[۷]

دربارهٔ چگونگی ریزش سقف برکهٔ کل روایت‌های متفاوتی وجود دارد. برخی ریزش سقف گنبدی‌شکل را به زمین‌لرزهٔ لار در سال ۱۳۳۹ مربوط می‌دانند.^[۴] این روایت صحیح به نظر نمی‌رسد؛ چرا که در حافظهٔ تصویری افرادی که شاهد آن زمین‌لرزه بوده‌اند، خاطره‌ای از سقف‌دار بودن برکهٔ کل مشاهده نمی‌شود. برخی دیگر دلیل ریزش سقف را عدم مهارت سازندگان، موج صوتی حاصل از آبگیری برکه، بارندگی و عواملی از این دست برشمرده‌اند.^[۷] قدیمی‌ترین اشاره‌ای که به بی‌سقف بودن آب‌انبار شده‌است، مربوط به سندی است که در ۱۳۳۷ هجری قمری تنظیم شده‌است و برکهٔ کل را «آب‌انبار نو مدور کبیر بی‌سقف» نامیده‌است.^[۱۲]

در مجموع و با توجه به وجود بقایای شروع قوس گنبد در دیوارهٔ آب‌انبار، می‌توان به تلاش برای ساخت گنبد پی برد.

امروزه گرداگرد این بنا را خانه‌های مسکونی فراگرفته‌اند و تقریباً تمام مسیرهای آبگیری برکه مسدود شده‌است. با این حال در فصول بارندگی معمولاً مخزن برکهٔ کل سرریز می‌شود. آب موجود در برکه برای مصارف گوناگونی از قبیل آبیاری فضای سبز و شستشوی معابر مورد استفاده قرار می‌گیرد.^[۷]

• فهرست آثار ملی ایران
• سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری
• آب‌انبار
• آب‌انبار آسدالله
• گراش

• امیری، سید رزاق (۱۳۹۱). پارسه: تاریخ فارس، شهرها و روستاهای آن. ج. ۳. شیراز: نوید شیراز. شابک ۹۷۸-۶۰۰-۱۹۲-۰۱۹-۶.
• بذرافشان، حیدرقلی (۱۴۰۱). یادی از گذشته‌های ولایتم. به کوشش عبدالعلی صلاحی. گراش: اناالحق. شابک ۹۷۸-۶۰۰-۹۰۳۳۵-۲-۲.
• صلاحی، عبدالعلی (۱۳۹۴). جامعه‌شناسی گراش. شیراز: دانشنامهٔ فارس. شابک ۶۰۰-۹۰۳۳۵-۷-۸.
• طاهری، عبدالمحمد (۱۳۸۱). فارسنامهٔ دوم: شناختی تاریخی، فرهنگی، اقتصادی. ج. ۲. شیراز: امیدواران. شابک ۹۶۴-۶۶۲۳-۵۵-۷.
• عبداللهی، حامد (دی ۱۳۹۴). «مدیریت آب، هنر فراموش‌شده». هیمه. گراش. ۲ (۱): ۲۴–۲۵.
• کمالی سروستانی، کوروش (۱۳۸۴). «برکهٔ کل». دانشنامهٔ آثار تاریخی فارس. شیراز: دانشنامهٔ فارس. ص. ۹۲–۹۳. شابک ۹۶۴-۹۱۹۳۰-۲-۲.
• مؤدب، ساسان (۴ اسفند ۱۳۹۴). «بزرگترین آب‌انبار ایران: برکهٔ کل». نیم‌نگاه. شیراز. ۱ (۵۲۳۱): ۶.
• مورخ لاری، سید علاءالدین (۱۳۷۱). تاریخ لارستان. به کوشش محمدباقر وثوقی. شیراز: راهگشا.
• نوذری، عزت‌الله (بهار ۱۳۷۱). «برکهٔ کل بزرگترین آب‌انبار ایران». تحقیقات جغرافیایی. مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی. ۱ (۲۴): ۱۳۳–۱۳۷.