زحاف

زحاف، به معنی دور شدن از اصل؛ در اصطلاح علم عروض تغییرات سه‌گانه (حذف، افزودن یا تبدیل کمّیت) هجاها، در ارکان اصلی و سالم هشتگانه (مفاعیلن، فاعلاتن، مستفعلن، فعولن، فاعلن، متفاعلن، مفاعلتن و مفعولاتُ) بحور عروضی است که موجب استخراج و گسترش اوزان متعدد می‌شود. جمع زحاف، زحافات یا ازاحیف است. وزن تغییریافته را مزاحف گویند. (در عروض سنتی بجای هجاها، معیار تغییرات (زحاف) حروف و حرکاتِ پایه‌های عروضی است)

1. حذف: زدودن یک یا چند هجا از ارکان عروضی. مانند حذف هجای پایانی در رکن مفاعیلن (ل - - -) و تبدیل به فعولن (ل - -) «زحاف حذف»
2. تبدیل: تغییر کمیّت یک یا چند هجا از ارکان عروضی. مانند کوتاه کردن هجای آخر رکن مفاعیلن (ل - - -) و تبدیل به مفاعیلُ (ل - - ل) «زحاف کفّ»
3. اضافه: افزودن یک هجا به آخر یک رکن عروضی. مانند افزودن یک هجای بلند به آخر رکن مفاعیلن (ل - - -) و تبدیل به مفاعیلاتن (ل - - - -) «زحاف ترفیل»^{[توضیح ۱]}

در مواردی که تنها یک نوع تغییر در رکن عروضی پدید می‌آید «زحاف مفرد» و در مواردی که بیش از یک نوع تغییر روی می‌دهد «زحاف مرکب» نامیده می‌شود.

زحافات مشهور عروض عربی «قبض، قصر، حذف، خبن، کفّ، شکل، خرم، خرب، شتر، قطع، تشعیث، طیّ، وقف، کشف، صلم، اسباغ، اذاله و…» است که در اشعار فارسی هم کاربرد دارند. و ازاحیف سیزده‌گانه مختص عروض فارسی «جدع، هتم، جحف، تخنیق، سلخ، طمس، جبّ، زلل، نحر، رفع، ربع، بتر و حذذ» می‌باشد.

در شعر سنتیِ فارسی کمتر اتفاق می‌افتد که شاعری تغییری در وزن یک قطعه شعر بدهد. اما در شعر عربی، شاعر می‌تواند مصراعی را در وزن سالم و مصراع دیگر را در شکل مُزاحَفِ آن بیاورد و مصراع‌های نامساوی بسازد.^[۱]

علاوه بر اینها، در عروض سنتی زحافات ۳۰. اذاله (مستفعلان - فاعلان) و ۳۱. اسباغ (مفاعیلان - فاعلاتان - فعولان - فاعلان)؛ با تبدیل هجای بلند آخر به هجای کشیده و زحافات ۳۲. قصر (مفاعیل - فاعلات - فعول - مفعولات)، ۳۳. هَتم (مفاعیلن ← فعول)، ۳۴. زلل (مفاعیلن ← فاع)، ۳۵. وقف (مفعولاتُ ← مفعولان)، ۳۶. جدع (مفعولاتُ ← فاع) و ۳۷. سلخ (فاعلاتن ← فاع)؛ که پس از حذف یک تا سه هجای اصلی از آخر، هجای باقی مانده آخر به هجای کشیده تبدیل می‌شود؛ نیز ذکر شده‌اند، اما از آنجا که این زحافات فقط در پایان مصراع می‌آیند و هجای پایانی مصراع با هر کمیّت که باشد همواره بلند احتساب می‌شود، از نظرگاه عروض علمی هیچ نقش و تأثیری در وزن شعر ندارند.

مجموع زحافات هر رکن عروضی (ارکان هشتگانه):

• مفاعیلن‌^{[توضیح ۲]}

1. مفاعلن: مقبوض
2. مفاعیلُ: مکفوف
3. مفعولن: اَخرم
4. مفعولُ: اَخرب
5. فعولن: محذوف
6. فاعلن: اَشتر
7. فَعَل: مجبوب
8. مفاعیلاتن: موسّع

• فاعلاتن‌^{[توضیح ۳]}

1. فعلاتن: مخبون
2. فاعلاتُ: مکفوف
3. فَعَلاتُ: مشکول
4. فاعلن: محذوف
5. فَعَلن: مخبون محذوف
6. مفعولن: مشعّث
7. فعولن: مرفوع
8. فع لن: اصلم
9. فَعَل: مربوع
10. فَع: مجحوف (مطموس)

• مستفعلن‌^{[توضیح ۴][توضیح ۵]}

1. مفاعلن: مخبون
2. مفتعلن: مطوی
3. فَعِلتن: مخبول
4. مستفعلُ: مکفوف
5. مفعولن: مقطوع
6. فعولن: مخلوع
7. فاعلن: مرفوع
8. فع لن: اَحَذّ
9. مفاعلاتن: مخبون مرفّل
10. مفتعلاتن: مطوی مرفّل
11. مستفعلاتن: مرفّل

• فعولن،^{[توضیح ۶]}

1. فعولُ: مقبوض
2. فع لن: اَثلم
3. فَعلُ: اثرم
4. فَعل: محذوف
5. فَع: ابتر

• فاعلن‌^{[توضیح ۷]}

1. فَعِلن: مخبون
2. فع لن: مقطوع
3. فَعَل: مرفوع
4. فَع: احذّ

• متفاعلن

1. فعلاتن: مقطوع
2. مفاعلن: موقوص
3. متفاعلاتن: مرفل

• مفاعلتن

1. فعولن: مقطوف
2. مفاعیلن: معصوب

• مفعولاتُ^{[توضیح ۸]}

1. مفاعیلُ: مخبون
2. فاعلاتُ: مطوی
3. مفعولن: مکشوف
4. فعولن: مخبون مکشوف
5. فاعلن: مطوی مکشوف
6. فعلن: مخبون مطوی مکشوف
7. مفعولُ: مرفوع
8. فع: منحور

• عروض و قافیه؛ نگاهی تازه به اوزان و ضراب‌آهنگ شعر فارسی، مؤلف: حسن مددی، تهران: تیرگان، پ نخست: ۱۳۸۵.
• عروض فارسی؛ شیوه‌ای نو برای آموزش عروض و قافیه، مؤلف: عباس ماهیار، مشاور مجموعه: حسن انوری، تهران: نشر قطره، چاپ پنجم: ۱۳۷۹.