Іканастас

Іканаста́с (грэч. εἰκονοστάσιον) — алтарная перагародка, больш-менш суцэльная, якая цягнецца ад паўночнай да паўднёвай сцяны і аддзяляе алтарную частку праваслаўнага храма ад асноўнай прасторы. Складаецца з аднаго ці некалькіх радоў ікон, устаноўленых у вызначаным парадку гарызантальных бэльках — цяблах. У цэнтры размяшчаюцца царскія вароты.

Алтар храма з часоў ранняга хрысціянства адасобліваўся ад сярэдняй часткі храма асобай невысокай агароджай. Да V—VII стагоддзяў алтарная перагародка ператвараецца ў сімвалічны вобраз Нябеснай Царквы на чале з яе Заснавальнікам — Ісусам Хрыстом. Шмат’ярусны іканастас, звернуты да вернікаў, з’яўляецца не проста агароджай алтара, але раскрывае духоўную сутнасць таго, што ўтрымліваецца і здзяйсняецца ў алтары і ва ўсёй Царкве Хрыстовай^[1].

У цэнтры ніжняга яруса знаходзяцца Царскія вароты. На іх малюецца сцэна Дабравешчання, у якой Архангел Гаўрыіл абвяшчае Дзеве Марыі аб хуткім нараджэнні Збавіцеля свету  (руск.) (бел., а таксама евангелісты, якія гавораць пра прыход Сына Божага ўсяму чалавецтву. Справа ад Царскіх варот змяшчаецца вобраз Хрыста Збавіцеля, злева — вобраз Яго Прачыстай Маці; на бакавых дзвярах алтара малююцца архідыякан Стэфан  (руск.) (бел. і Лаўрэнцій альбо Архангелы Міхаіл і Гаўрыіл, старазапаветныя першасвятары, свяціцелі. Далей па краях — абразы храмавага свята  (руск.) (бел. і найбольш шануемыя ў прыходзе святыя^[1].

Абраз «Тайнай вячэры» над Царскімі варотамі паказвае, што ў алтары пры літургіі здзяйсняецца тое ж, што адбывалася на апошняй трапезе Збавіцеля з апосталамі. У другім ярусе іканастаса адлюстроўваюцца найважнейшыя хрысціянскія святы  (руск.) (бел.. У цэнтры трэцяга рада — вобраз Хрыста Уседзяржыцеля, Які будзе судзіць жывых і мёртвых; па абодва бакі ад Яго — выявы Дзевы Марыі і Іаана Прадцечы, якія моляцца Збавіцелю аб дараванні чалавечых грахоў. Тры названыя рады змяшчаюць паўнату духоўнага ўяўлення аб сутнасці Царквы. У рускіх храмах ужо ў XV стагоддзі будуецца чацвёрты (Прарочы) рад з абразом «Маці Божай Знаменне»  (руск.) (бел. ў цэнтры, і пяты — з абразамі Бога Айца і старазапаветных праайцоў. Для Беларусі і Украіны найбольш характэрныя іканастасы ў тры і чатыры рады. Іканастас вянчае Крыж або Крыж з Распяццем^[1].

На Беларусі іканастас вядомы з XV стагоддзя. Існавалі ў праваслаўных і ўніяцкіх храмах^[2].

Беларусі іканастас вызначаўся пэўнымі асаблівасцямі: колькасць радоў З—4, «дэісусны» чын ператвораны ў «апостальскі», які разам з абразамі, змешчанымі па вертыкалі над царскімі варотамі, утвараў крыжовы кампазіцыйны стрыжань і нёс асноўную сэнсавую і дэкаратыўную нагрузку; «праайцоўскі» чын адсутнічаў або змяшаны з «прароцкім», апошнім часам рабіўся ў выглядзе групы картушаў^[2].

Эпохай росквіту беларускага іканастаса сталі XVII—XVIII стагоддзі. Пад уплывам барока Паўночнай Еўропы яго архітэктурную аснову пачалі ўпрыгожваць фігурнай разьбой высокага рэльефу з кветкамі, ягадамі, пладамі, парасткамі і гронкамі вінаграду. Асаблівую прыгажосць іканастаса падкрэслівалі паліхромія і шчодрая пазалота^[1].

Высокім майстэрствам праславіліся разьбяры з Віцебска, Магілёва, Оршы і Шклова. У другой палове XVII стагоддзя майстры запоўнілі царкоўныя іканастасы ў Маскве «беларускай рэззю». У маскоўскіх храмах і сёння можна ўбачыць некалькі іканастасаў, выкананых беларускімі майстрамі пад кіраўніцтвам Кліма Міхайлава, старца Іпаліта, Сцяпана Зіноўева^[1].

У сярэдзіне XVIII ст. ва ўніяцкіх храмах заменены алтарамі на ўзор касцельных. У праваслаўных цэрквах як самабытная з’ява існаваў да 1840-х г., пазней іканастасы стваралі па зацверджаных тыпавых праектах і пакідалі ў аздабленні толькі асобныя самабытныя дэкаратыўныя элементы^[2].

Яшчэ ў канцы 1920-х гадоў у храмах Віцебска, Магілёва, Мсціслава, Оршы захоўваліся разьбяныя пазалочаныя іканастасы другой паловы XVII стагоддзя, якія ў пачатку 1930-х гадоў былі знішчаны савецкай уладай. Часткова ўцалеў толькі іканастас храма Святога Мікалая ў Магілёве, адроджаны да жыцця працай сучасных разьбяроў, пазалотчыкаў і іканапісцаў. У заходняй частцы Беларусі ў перыяд дзяржаўнага атэізму працэс знішчэння «прадметаў рэлігійнага культу» адбываўся ў 1960-я гады. У гэты час сховішчам для сакральнага мастацтва часам станавіліся музеі^[1]. Таксама захаваліся барочныя іканастасы XVII стагоддзя ў Жыровіцах і Супраслі^[2].

З помнікаў XVII — першай паловы XIX стст., якія можна разглядаць як традыцыйныя для беларускіх земляў (з сярэдзіны XIX ст. іканастасы выконваліся па тыпавых праектах, распрацаваных рускімі архітэктарамі), захаваліся адзінкі. Яшчэ каля двух дзясяткаў твораў, цяпер страчаных, зафіксавана на фотаздымках канца XIX — пачатку XX стст.^[3]

• Флоренский, Павел. Иконостас. — СПб., Общество памяти игумении Таисии, 2006. — 192с.
• Успенский Л. А. Вопрос иконостаса// Православная икона. Канон и стиль. — М., «Православный паломник», «Глаголы жизни», 1998.
• Азы древнерусской иконописи. — М.,"Юный художник", 2000. — с.11-22
• Кудрявцева Т. Н., Федоров В. А. Высокий русский иконостас. — М.,"Патриаршие пруды", «Пульс», 2004.
• Efthalia Rentetzi, Le iconostasi delle chiese greche in Italia [1] Apostoliki Diakonia, Atene 2008.

• На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Іканастас