Ле Карбюзье

Ле Карбюзье
Дата нараджэння	6 кастрычніка 1887(1887-10-06)[1][2][…]
Месца нараджэння	Ла-Шо-дэ-Фон, кантон Нёўшатэль, Швейцарыя[3][4][…]
Дата смерці	27 жніўня 1965(1965-08-27)[2][5][…] (77 гадоў)
Месца смерці	Ракебрун — Кап-Мартэн[d], дэпартамент Прыморскія Альпы, Францыя[4][6]
Месца пахавання	Ракебрун — Кап-Мартэн[d]
Грамадзянства	Швейцарыя[7][6]  Францыя[8][7]
Бацька	Georges-Édouard Jeanneret[d]
Член у	Амерыканская акадэмія мастацтваў і навук Нацыянальная акадэмія прыгожых мастацтваў Аргенціны[d] Міжнародны кангрэс сучаснай архітэктуры[d] Акадэмія прыгожых мастацтваў[d]
Уплыў	Агюст Перэ
Уплыў на	Аліўе Дэбрэ, Roger Aujame[d][9] і Edith Schreiber-Aujame[d][9][10]
Узнагароды	Залаты медаль Амерыканскага інстытута архітэктуры[d] Каралеўскі залаты медаль[d] (1953) Frank P. Brown Medal[d] (1961) прэмія Sikkens[d] (1963) ганаровы доктар Швейцарскай вышэйшай тэхнічнай школы Цюрыха[d] ганаровы доктар Жэнеўскага ўніверсітэта[d] ганаровы доктар Кембрыджскага ўніверсітэта[d] ганаровы доктар Цюрыхскага ўніверсітэта[d]
Медыяфайлы на Вікісховішчы

Ле Карбюзье́, сапр.: Шарль Эдуа́р Жанерэ́-Гры (фр.: Le Corbusier — Charles-Édouard Jeanneret-Gris; 6 кастрычніка 1887 — 27 жніўня 1965) — французскі архітэктар швейцарскага паходжання, стваральнік архітэктуры інтэрнацыянальнага стылю, мастак і дызайнер. Яго ўсебаковая мастацкая дзейнасць паўплывала не толькі на архітэктуру, але і на ўрбаністыку.

Ле Карбюзье — адзін з найбольш значных архітэктараў XX стагоддзя, яго месца ў адным шэрагу з такімі рэфарматарамі архітэктуры, як Фрэнк Лойд Райт, Вальтэр Гропіус, Міс ван дэр Роэ.

Дасягнуў вядомасці дзякуючы сваім пабудовам, заўсёды самабытна арыгінальным, а таксама таленавітаму пяру публіцыста.

Будынкі паводле яго праектаў пабудаваныя ў розных краінах — у Швейцарыі, Францыі, Германіі, ЗША, Аргенціне, Японіі, Расіі, Індыі, Бразіліі.

Характэрныя прыкметы архітэктуры Ле Карбюзье — аб’ёмы-блокі, узнятыя над зямлёй; свабодна стаячыя калоны пад імі; плоскія дахі-тэрасы («сады на даху»); «празрыстыя», прагледжваемыя наскрозь фасады («свабодны фасад»); шурпатыя неапрацаваныя паверхні бетону; свабодныя прасторы паверхаў («свабодны план»). Зараз усе гэтыя прыёмы сталі звыклымі рысамі сучаснага будаўніцтва^[11].

Незвычайную папулярнасць творчасці Ле Карбюзье ў свеце можна растлумачыць універсальнасцю яго падыходу, сацыяльнай напоўненасцю яго прапаноў. Нельга не адзначыць яго заслугі і ў тым, што ён адкрыў вочы архітэктарам на свабодныя формы. У вялікай ступені менавіта пад уражаннем яго праектаў і пабудоў адбыўся зрух у свядомасці архітэктараў, у выніку чаго свабодныя формы ў архітэктуры сталі ўжываць значна шырэй і з значна большай нязмушана, чым раней.

Рысы яго асобы неадназначныя: гэта і чалавек адкрытай свядомасці, і містык, гэта і грамадскі лідар, арганізатар Міжнародных Кангрэсаў сучасных архітэктараў CIAM — і рак-пустэльнік, які хаваецца ад усіх у сваім малюсенькім доміку-майстэрні на мысе Кап-Мартэн, гэта апалагет рацыянальнага падыходу, і адначасова архітэктар, які ствараў збудаванні, якія сучаснікам здаваліся верхам эксцэнтрычнасці і ірацыянальнасці.

Сярод яго заступнікаў былі пісьменнік Андрэ Мальро і палітык Джавахарлал Нэру.

Характэрныя асаблівасці іміджу Ле Карбюзье — строгі цёмны касцюм, гальштук-матылёк, а таксама круглыя рагавыя акуляры, якія сталі яго своеасаблівым фірмовым знакам.

Ле Карбюзье, — сапраўднае імя Шарль-Эдуард Жанерэ-Гры, — нарадзіўся 6 кастрычніка 1887 года ў Швейцарыі, у горадзе Ла-Шо-дэ-Фон франкамоўнага кантона Неўшатэль, у сям’і, дзе традыцыйным было рамяство гадзіншчыка-эмальера. У 13 гадоў ён паступае ў Школу мастацтваў у Шо-дэ-Фоне, дзе вучыцца дэкаратыўна-прыкладному мастацтву ў выкладчыка Шарля Леплатэнье. Навучанне ў Школе мастацтваў грунтавалася на ідэях руху «мастацтваў і рамёстваў», заснаванага Дж. Роскінам, а таксама на папулярным у той час стылі ар нуво. З моманту паступлення ў гэтую школу Эдуард Жанерэ пачынае самастойна займацца ювелірнай справай, ствараючы эмалі і гравіруючы манаграмы на вечках гадзіннікаў.

Свой першы архітэктурны праект Э. Жанерэ распачаў у няпоўныя 18 гадоў, з дапамогай прафесіянальнага архітэктара. Гэта быў жылы дом для гравёра Луі Фалу (дом Фалу), члена савета Школы мастацтваў. Калі будаўніцтва было скончана, на заробленыя грошы Жанерэ здзейсніў сваю першую адукацыйную паездку — па Італіі і краінам Аўстра-Венгрыі. Каля паўгода Жанерэ знаходзіўся ў Вене, дзе быў заняты новымі двума праектамі жылых дамоў для Шо-дэ-Фона, вывучаў архітэктуру венскага сецэсіона, сустракаўся з мастакамі і архітэктарамі гэтага горада, у прыватнасці з вельмі папулярным тады Ёзэфам Хофманам. Убачыўшы малюнкі, зробленыя Жанерэ ў падарожжы, Хофман прапанаваў яму працаваць у яго ў майстэрні, ад чаго той адмовіўся, паколькі лічыў, што сецэсіона (або стыль мадэрн) ужо не адпавядае сучасным задачам. Шарль працаваў у гравёрнай майстэрні свайго дзядзькі, дзе займаўся гравіроўкай ініцыялаў. У 1900—1904 гг. ён вучыўся на гравіроўшчыка ў мастацкай школе ў Ла Ша-дэ-Фондс. Прафесар гэтай школы, Шарль Л’Эплатэньер, зацікавіў маладога чалавека архітэктурай. Першапачаткова Шарль Жанерэ знаходзіўся пад уплывам архітэктуры мадэрна і англійскага руху арт-энд-крафтс, але ў 1906—1907 гг. разам з Рэнэ Шапалазам рэалізаваў будову першага будынка па сваім праекце, багата дэкараваную вілу для гравёра Луі Фалета. У 1907 годзе Шарль здзейсніў першае мастацкае падарожжа на поўнач. Ён наведаў Мілан, Фларэнцыю, Галузу, Сіену, Балонню, Падую і Венецыю, а потым пераехаў у Аўстра-Венгрыю, дзе наведаў Будапешт і Вену. У Вене, некаторы час, Шарль Жанерэ працаваў у аднаго з вядомых аўстрыйскіх архітэктараў Ёзэфа Хофмана, таксама пазнаёміўся з ідэямі Адольфа Лоаса. У сакавіку 1908 года малады архітэктар упершыню наведаў Парыж, дзе працаваў у майстэрні парыжскага архітэктара Агюста Перэта. Там ён працаваў 15 месяцаў, набыўшы значны досвед у працы з жалезабетонам. У 1909 годзе ён пазнаёміўся ў Ліёне з адным з прадстаўнікоў новай архітэктуры Тоні Гарнье.Падарожжа завяршылася ў Парыжы, дзе Жанерэ правёў больш за два гады, працуючы стажорам-чарцёжнікам у бюро архітэктараў братоў Агюста і Густава Пэры (1908—1910), наватараў, якія прапагандзіравалі нядаўна адкрыты жалезабетон. У 1910-м каля паўгода стажыруецца (разам з Людвігам Міс ван Дэр Роэ і Вальтэрам Гропіусам) у майстэрні вядомага нямецкага майстра архітэктуры Петэра Беренс ў Нойбабельсбергу пад Берлінам. У 1910 годзе Шарль Жанерэ здзейсніў доўгае падарожжа ў Германію, каб пазнаёміцца з дасягненнямі дэкаратыўна-прыкладнага мастацтва гэтай краіны. Працуючы ў Петэра Бехрэнса, ён пазнаёміўся з Місам ван дэр Роэ і Вальтэрам Гропіюсам. У наступным годзе спаткаўся з Генрыхам Тэсэнам, архітэктарам горада-сада Grünau-Falkenberg (пабудаваным у 1913 годзе). Наступнае падарожжа Шарль здзейсніў у Усходнюю Еўропу, Турцыю, Грэцыю і Італію, пад час якой ён стварыў шмат малюнкаў, нататкаў і здымкаў.

Пазней з мэтай самаадукацыі Жанерэ распачаў яшчэ адно падарожжа, на Усход (1911) — па Грэцыі, Балканам і Малой Азіі, дзе ён меў магчымасць вывучаць старажытныя помнікі, фальклор і традыцыйнае народнае будаўніцтва Міжземнамор’я. Гэтыя падарожжы сталі яго ўніверсітэтамі і шмат у чым сфарміравалі яго погляды на мастацтва і архітэктуру.

У 1913 годзе Жарль Жэнерэ арганізаваў першую выстаўку сваіх прац (акварэльных малюнкаў). У гэты час ён займаўся напісаннем сваёй кнігі «Будоўля гарадоў» (La construction des villes"").

Вярнуўшыся на радзіму, Жанерэ стаў працаваць выкладчыкам у Школе мастацтваў, той самай, дзе вучыўся. У 1914 годзе адкрыў сваю першую архітэктурную майстэрню. У Ла-Шо-дэ-Фон ім спраектавана некалькі будынкаў, у асноўным гэта жылыя дамы, у прыватнасці, пабудаваная для бацькоў віла Жанерэ-Пэры (1912). Заказ мясцовага гадзіннага магната віла Швоб (ці «Турэцкая віла», 1916—1917), паводле слоў самога Ле Карбюзье, была першым праектам, у якім ён адчуў сябе архітэктарам у поўнай меры.

У гэты ж перыяд Жанерэ стварыў і запатэнтаваў вельмі істотны для яго творчай біяграфіі праект Дом-Іна (1914) (сумесна з інжынерам М. Дюбуа). У ім прадбачана магчымасць будаўніцтва з буйнапамерных зборных элементаў, што па тых часах было наватарскім крокам. Канцэпцыю Дом-Іна Карбюзье рэалізаваў пазней у многіх сваіх пабудовах.

У пачатку 1917 года Эдуард Жанерэ пакідае Ла-Шо-дэ-Фон і Швейцарыю, каб ўладкавацца ў Парыжы назусім.

Па прыездзе ў Парыж Эд. Жанерэ працуе архітэктарам-кансультантам у «Таварыстве па ўжыванні армаванага бетону» Макса Дюбуа. За час працы ў ім (красавік 1917 года — студзень 1919 года), ён выканаў даволі шмат праектаў, у асноўным тэхнічных збудаванняў, — воданапорная вежа ў Падзенсаке (Жыронда), арсенал ў Тулузе, электрастанцыя на рацэ Вьен, бойні ў Шалюі і Гаршызі, і іншыя. Гэтыя праекты, якія не адзначаныя яшчэ асаблівай арыгінальнасцю, не ўключаліся Ле Карбюзье ў яго «Поўны збор твораў». Працуючы ў згаданым «Таварыстве…», Эд. Жанерэ закладвае фабрыку па вытворчасці будаўнічых вырабаў у г. Альфартвіль і становіцца яе дырэктарам. Вядома, што ў гэты ж час ён выкладаў маляванне ў дзіцячай мастацкай студыі.

У Парыжы Эд. Жанерэ сустрэў Амедэ Азанфана (фр.: Amédée Ozenfant), мастака, які пазнаёміў яго з сучасным жывапісам, у прыватнасці, з кубізмам. Азанфан знаёміць Жанерэ з Бракам, Пікаса, Грысам, Ліпшыцам, а пазней — з Фернанам Лежэ. Пад уплывам гэтых знаёмстваў Эд. Жанерэ і сам пачынае актыўна займацца жывапісам, якая становіцца яго другой прафесіяй. Разам з Азанфанам яны ладзяць сумесныя выставы, дэкларуючы іх як выставы «пурыстаў». У 1919 годзе Жанерэ і Азанфан, з фінансавай падтрымкай швейцарскага бізнэсмэна Рауля Ла Роша, пачынаюць выпускаць філасофска-мастацкі часопіс «Эспра Нува» (фр.: «L'Esprit Nouveau» — «Новы дух»). Архітэктурны аддзел у ім вядзе Эд. Жанерэ, падпісваючы свае артыкулы псеўданімам «Ле Карбюзье». У часопісе «Эспра Нува» ўпершыню апублікаваны «Пяць зыходных пунктаў сучаснай архітэктуры» Ле Карбюзье, своеасаблівы збор правілаў найноўшай архітэктуры.

У 1922 годзе Эд. Жанерэ адкрывае сваё архітэктурнае бюро ў Парыжы; у супрацоўнікі ён бярэ свайго стрыечнага брата П’ера Жанерэ, які становіцца яго сталым кампаньёнам. У 1924 годзе яны арандуюць пад свой офіс крыло старога парыжскага манастыра па адрасе вул. Сеўр, 35 (фр.: Rue de Sevre, 35). У гэтай імправізаванай майстэрні створана большасць праектаў Карбюзье, тут працавала група яго памочнікаў і супрацоўнікаў.

У 20-я гады Эд. Жанерэ (зараз ужо Ле Карбюзье) спраектаваў і пабудаваў некалькі багатых віл, якія стварылі яму імя; большасць з іх размешчаныя ў Парыжы або яго ваколіцах. Гэта пабудовы яркага мадэрнісцкага стылю; іх цалкам новая эстэтыка прымусіла гаварыць пра Карбюзье як аб новым лідары еўрапейскага архітэктурнага авангарду. Галоўныя з іх — віла Ла Роша/Жанерэ (1924), віла Штэйн ў Гарш (цяпер Вакрэсон, 1927), віла Савой у Пуасі (1929). Характэрныя асаблівасці гэтых пабудоў — простыя геаметрычныя формы, белыя гладкія фасады, гарызантальныя вокны, выкарыстанне ўнутранага каркаса з жалезабетону. Адрознівае іх таксама наватарскае выкарыстанне ўнутранай прасторы — так званы «свабодны план». У гэтых будынках Карбюзье ужыў свой кодэкс архітэктара — «Пяць зыходных пунктаў архітэктуры» (будынак на апорах-слупах, плоскі дах-сад, адвольная ўнутраная планіроўка, суцэльнае стужачнае акно, нясучая фасадная сцяна.).

Хутка ён наблізіўся да парыжскіх авангардысцкіх мастацкіх асяроддзяў. Разам з Амедзі Азенфантам стварыў новы кірунак выяўленчага мастацтва — пурызм. З 1925 года ён актыўна карыстаўся сваім псеўданімам як архітэктар і мастак. З 1923 да 1940 года кіраваў майстэрняй разам са сваяком Пьерам Жэнерэтам, з якім разам працавалі над праектамі і артыкуламі. У праектах 1920—30-х г. развіваў ідэю «вертыкальнага» горада-сада з вялікай шчыльнасцю насельніцтва, вежападобнымі будынкамі і вялікімі азелянёнымі прасторамі паміж імі, з падзелам шляхоў руху пешаходаў і транспарту, зон жылля, дзелавой актыўнасці і прамысловасці.

Для выставы «Восеньскі Салон» 1922 года браты Жанерэ прадставілі макет «Сучаснага горада на 3 млн жыхароў», у якім прапаноўвалася новае бачанне горада будучыні. Пасля гэты праект быў ператвораны ў «План Вуазен» (1925) — развітая прапанова па радыкальнай рэканструкцыі Парыжа. Планам Вуазен прадугледжвалася будаўніцтва новага дзелавога цэнтра Парыжа на цалкам расчышчанай тэрыторыі; для гэтага прапаноўвалася знесці 240 гектараў старой гарадской забудовы. Васемнаццаць аднолькавых хмарачосаў-офісаў у 50 паверхаў кожны размяшчаліся па плане свабодна, на адлегласці адзін ад аднаго. Вышынныя будынкі дапаўнялі гарызантальныя структуры ў іх падножжа — з функцыямі разнастайнага сервісу і абслугоўвання. Забудоўваемая плошча складала пры гэтым усяго 5 %, а астатнія 95 % тэрыторыі адводзіліся пад магістралі, паркі і пешаходныя зоны (паводле суправаджальнай анатацыі Л. К.) «План Вуазен» шырока абмяркоўваўся ў французскай прэсе і стаў свайго роду сенсацыяй.

У гэтым і іншых падобных праектах — гэта планы для Буэнас-Айрэса (1930), Антвэрпэна (1932), Рыа-дэ-Жанейра (1936), «План Абюс» для Алжыра (1931) — Ле Карбюзье развіваў цалкам новыя горадабудаўнічыя канцэпцыі. Агульная іх сутнасць у тым, каб з дапамогай новых планіровачных метадаў павысіць камфорт пражывання ў гарадах, стварыць у іх зялёныя зоны (канцэпцыя «зялёнага горада»), сучасную сетку транспартных магістралей — і ўсё гэта пры значным павелічэнні вышыні будынкаў і шчыльнасці насельніцтва. У гэтых праектах Карбюзье праявіў сябе як паслядоўны ўрбаніст.

У 1924 годзе па заказу прамыслоўца Анры Фружэ ў прыгарадзе Песака пад Бардо быў узведзены па праекце Карбюзье гарадок «Сучасныя дамы Фружэ» (фр.: Quartiers Modernes Frugès). Гэты гарадок, які складаецца з 50-ці двух- і трохпавярховых жылых дамоў, быў адным з першых досведаў будаўніцтва серыйных (тыпавых праектных) дамоў у Францыі. Тут ужытыя чатыры асноўных тыпу будынка, розныя па канфігурацыі і планіроўцы — істужачныя дома (тып «аркада»), якія асобна стаяць (тып «хмарачос») і блакіраваныя істужачныя дома. У гэтым праекце Карбюзье спрабаваў прапанаваць розныя ўзоры сучасных дамоў па даступным цэнам — простых формаў, нескладаных ў будаўніцтве, якія валодаюць пры гэтым сучасным узроўнем камфорту.

На Міжнароднай выставе 1925 года ў Парыжы па праекце Карбюзье быў выбудаваны павільён «Эспра Нува». Па сваёй эстэтыцы і ўнутранай структуры павільён уяўляў сабой своеасаблівую мадэрнісцкую архітэктурную дэкларацыю — як і павільён СССР архітэктара К. Мельнікава для той жа выставы. Павільён «Эспра Нува» уключаў у сябе жылое вочка шматкватэрнага дома ў натуральную велічыню — эксперыментальную кватэру ў двух узроўнях. Падобнае вочка Карбюзье выкарыстаў пазней, у канцы 40-х гадоў, пры стварэнні сваёй марсельскай Жылой Адзінкі. У другой палове 1920-х гадоў Ле Карбюзье з’яўляўся членам рэдкалегіі савецкага часопіса «Сучасная архітэктура».

Да пачатку 1930-х гадоў імя Ле Карбюзье становіцца шырока вядомым, да яго пачынаюць паступаць буйныя заказы. Адзін з першых такіх заказаў — Дом Арміі выратавання ў Парыжы (1929—1931). У 1928 годзе Карбюзье ўдзельнічае ў конкурсе на будынак Наркамлёгпрама (Дом Цэнтрасаюза) у Маскве, якое затым і было пабудавана (1928—1935). Цэнтрасаюз з’явіўся цалкам новым, па сутнасці, беспрэцэдэнтным для Еўропы прыкладам рашэння сучаснага дзелавога будынка. Будаўніцтва ажыццяўлялася пад кіраўніцтвам архітэктара Мікалая Колі.

У сувязі з будаўніцтвам Цэнтрасаюза Ле Карбюзье неаднаразова прыязджаў у Маскву — у 1928, 1929, у пачатку 1930-х гадоў. Сустракаўся з Таіравым, Мейерхольдам, Эйзенштэйнам, захапляўся творчай атмасферай, што панавала ў краіне ў той час, і асабліва дасягненнямі савецкага архітэктурнага авангарда — братоў Весніных, Майсея Гінзбурга, Канстанціна Мельнікава. Завязаў сяброўскую перапіску з А. Весніным. Удзельнічаў у міжнародным конкурсе на будынак Палаца Саветаў для Масквы (1931), для якога зрабіў надзвычай смелы, наватарскі па задуме праект.

Архітэктурным адкрыццём быў і пабудаваны ў 1930—1932 гадах Швейцарскі павільён у Парыжы — інтэрнат швейцарскіх студэнтаў на тэрыторыі Міжнароднага студэнцкага гарадка. Яго арыгінальнасць — у навізне кампазіцыі; яго найбольш нечаканым момантам былі адкрытыя апоры-калоны першага паверха, незвычайныя па форме, эфектна ссунутыя да падоўжнай восі будынка. Адразу пасля завяршэння будаўнічых работ Швейцарскі павільён прыцягнуў увагу крытыкі і прэсы, прымусіў гаварыць пра сябе. У пасляваенныя гады на адной са сцен бібліятэчнага хола Карбюзье стварыў вялікі насценны роспіс ў абстрактна-сімвалічным ключы.

У 1935 годзн Ле Карбюзье наведвае Злучаныя Штаты, з лекцыямі здзяйсняе турнэ па гарадах краіны — Нью-Ёрк, Ельскі універсітэт, Бостан, Чыкага, Медысан, Філадэльфія, зноў Нью-Ёрк, Калумбійскі універсітэт. У 1936 годзе ён зноў здзяйсняе падобную паездку, зараз ужо ў Паўднёвую Амерыку. У Рыа-дэ-Жанейра, акрамя чытання лекцый, Карбюзье актыўна ўдзельнічаў у распрацоўцы праекта будынка Міністэрства асветы і адукацыі (арх. Л. Коста і О. Німеер). Па яго ініцыятыве на вышынным офісным блоку гэтага комплексу было ўжыта суцэльнае шкленне, а таксама вонкавыя сонцаахоўныя жалюзі-сонцарэзы, — адзін з першых вопытаў такога роду.

Ле Карбюзье быў адным з заснавальнікаў міжнародных кангрэсаў CIAM — з’ездаў сучасных архітэктараў розных краін, аб’яднаных ідэяй абнаўлення архітэктуры. Першы кангрэс CIAM адбыўся ў Ла Сараз, Швейцарыя, у 1928 годзе. Горадабудаўнічыя канцэпцыі Корбюзье ляглі ў аснову «Афінскай хартыі», прынятай на IV Міжнародным кангрэсе CIAM ў Афінах 1933 года. Тэарэтычныя погляды Ле Карбюзье выкладзены ім у кнігах «Да архітэктуры» (1923), «Горадабудаўніцтва» (1925), «Прамяністы горад» (1935) і іншых.

Усе гэтыя гады (1922—1940) у майстэрні Карбюзье ў Парыжы на вуліцы Сеўр працавалі ў якасці стажораў-вучняў маладыя архітэктары з розных краін. Некаторыя з іх сталі пасля вельмі вядомымі і нават знакамітымі, як напрыклад, Куніа Маэкава (Японія), Дзюндза Сакакура (Японія), Хасэп Люіс Серт (Іспанія-ЗША), Андрэ Важанскі (Францыя), Альфрэд Рот (Швейцарыя-ЗША), Максвел Фрай (Англія) і іншыя.

Карбюзье быў жанаты з Івонай Галі (фр.: Yvonne Gallis), з Манака, з якой пазнаёміўся ў Парыжы ў 1922 годзе, афіцыйна шлюб быў аформлены ў 1930 годзе. У тым жа годзе Карбюзье прыняў французскае грамадзянства.

У 1940 годзе майстэрня Карбюзье была зачынена, а сам ён з жонкай перабіраецца на ферму удалечыні ад Парыжа, (Ozon, Пірэнеі). У 1942 годзе Карбюзье здзейсніў афіцыйную паездку ў Алжыр, у сувязі з горадабудаўнічым праектам горада Алжыр. Вярнуўшыся ў тым жа годзе ў Парыж, з прычыны адсутнасці заказаў, ён займаўся тэорыяй, маляваў, пісаў кнігі. Да гэтага часу адносіцца пачатак сістэматычнай распрацоўкі «Мадулора» — вынайдзеная Ле Карбюзье сістэма гарманічных прапорцый, якую ён ужыў ў першых жа вялікіх пасляваенных праектах. У Парыжы ім было заснавана навукова-даследчае таварыства «Ascoral» (Асамблея будаўнікоў дзеля абнаўлення архітэктуры), у якім ён і старшыняваў. У розных секцыях грамадства дыскутавала тэмы, так ці інакш звязаныя з праблемамі будаўніцтва, жылля і здаровага пражывання.

Пасля вызвалення ў Францыі пачаліся аднаўленчыя работы і Карбюзье быў запрошаны ўладамі для ўдзелу ў іх, як праекціроўшчык-горадабудаўнікі. Ім былі выкананы, у прыватнасці, планы рэканструкцыі гарадоў Сен-Дьё (1945) і Ла-Рашэль (1946), якія сталі новым арыгінальным укладам у горадабудаўніцтва. У гэтых праектах упершыню з’яўляецца так званая «жылая адзінка» Ле Корбюзье фр.: Unité d'habitation, правобраз будучага Марсельскага Блока. У гэтых, як і ў іншых горадабудаўнічых праектах, што ажыццяўляюцца ў той час, паслядоўна праводзіцца ідэя «зялёнага горада», або, паводле Карбюзье, — «прамяністага горада» (фр.: «La Ville radieuse»).

У Сен-Дзьё па замове прамыслоўца Дзюваля Ле Карбюзье ўзводзіць будынак мануфактуры Клода і Дзюваля (1946—1951) — чатырохпавярховы блок з вытворчымі і офіснымі памяшканнямі, з суцэльным шкленнем фасадаў. У мануфактуры Дзюваля былі ўжытыя так званыя фр.: brise-soleil («сонцарэзы», — вынайдзеныя Карбюзье асаблівыя навясныя канструкцыі, якія абараняюць зашклёны фасад ад прамых сонечных прамянёў. З гэтага моманту сонцарэзы становяцца своеасаблівым фірмовым знакам пабудоў Карбюзье, дзе яны выконваюць адначасова і службовую і дэкаратыўную ролю.

У 1946 годзе Карбюзье разам з іншымі вядомымі архітэктарамі з розных краін (Німеер, Рычардсан, Маркеліус і інш.) запрошаныя для праектавання комплексу штаб-кватэры ААН на беразе Іст-Рывер ў Нью-Ёрку. Ён працаваў над ім са студзеня па чэрвень 1947 гады. Паводле некаторых прычын яму не давялося ўдзельнічаць у праекце да поўнага завяршэння і афіцыйна Карбюзье ў спісе аўтараў не фігураваў. Тым не менш, агульная планіроўка комплексу і асабліва вышынны 50-павярховы будынак Сакратарыята (пабудаваны ў 1951 годзе) у значнай ступені адлюстроўваюць яго праектныя прапановы.

Пачатак 1950-х гадоў — гэта пачатак новага перыяду ў Карбюзье, характэрнага радыкальным абнаўленнем стылю. Ён сыходзіць ад аскетызму і пурысцкай стрыманасці сваіх ранейшых твораў. Цяпер яго почырк адрозніваецца багаццем пластычных форм, фактурнай апрацоўкай паверхняў. Пабудаваныя ў гэтыя гады будынкі зноў прымушаюць казаць пра яго. Перш за ўсё гэта марсельскага блок (1947—1952) — шматкватэрны жылы дом у Марселі, размешчаны асабняком на прасторным азеленёным участку. Карбюзье выкарыстаў у гэтым праекце стандартызаваныя кватэры «дуплекс» (у двух узроўнях) з лоджыямі, якія выходзяць на абодва бакі дома. Першапачаткова марсельскага блок быў задуманы як эксперыментальнае жыллё з ідэяй калектыўнага пражывання (свайго роду камуна). Унутры будынка — у сярэдзіне па яго вышыні — размешчаны грамадскі комплекс паслуг: кафетэрый, бібліятэка, пошта, прадуктовыя крамы і іншае. На якія агароджваюць сценах лоджый ўпершыню ў такім маштабе прыменена размалёўка ў яркія чыстыя колеры — паліхрамія. У гэтым праекце таксама шырока ўжывалася пропорционирование па сістэме «Модулор».

Падобныя Жылыя Адзінкі (часткова відазмененыя) былі ўзведзены пазней у гарадах Нант-Рэзе (1955), Бры-ан-Фарэ (1961), Фірміні (1968) (Францыя), у Заходнім Берліне (1957). У гэтых пабудовах ўвасобілася ідэя «прамяністага горада» Карбюзье — горада, спрыяльнага для існавання чалавека.

У 1950 годзе па запрашэнні індыйскіх уладаў штата Пенджаб Карбюзье прыступіў да ажыццяўлення самага маштабнага праекта свайго жыцця — праекта новай сталіцы штата, горада Чандыгарх. Горад, які ўключае адміністрацыйны цэнтр, жылыя кварталы з усёй інфраструктурай, школы, гасцініцы і інш., будаваўся на працягу прыкладна дзесяці гадоў (1951—1960, дабудоўваўся на працягу 1960-х гг.). Супрацоўнічалі з Ле Карбюзье ў праектаванні дыгарха архітэктары з Англіі, муж і жонка Максвел Фрай і Джэйн Дру, а таксама П’ер Жанерэ (брат Карбюзье), — тры галоўных архітэктара, якія ажыццяўлялі нагляд за будаўніцтвам. З імі працавала таксама вялікая група індыйскіх архітэктараў на чале з М. Н. Шарма^[12].

Пабудовы, спраектаваныя непасрэдна самім Карбюзье, адносяцца да Капітолія, адміністрацыйнага цэнтра горада. Гэта будынкі Сакратарыята, Палацу Справядлівасці і Асамблеі. Кожная з іх адрозніваецца яркай характарнасцю ладу, магутнай манументальнасцю і ўяўляе сабой новае слова ў архітэктуры таго часу. Як і ў марсельскага блоку, для вонкавага аздаблення ў іх ужытая адмысловая тэхналогія апрацоўкі бетоннай паверхні, так званы «béton brut» (фр.: Неапрацаваны бетон). Гэтая тэхніка, якая стала асаблівасцю новай стылістыкі Ле Карбюзье, была падхопленая пазней шматлікімі архітэктарамі Еўропы і краін іншых рэгіёнаў, што дазволіла казаць пра ўзнікненне новай плыні «бруталізм».

Пабудовам 1950—60-х г. уласцівы магутная і тонка нюансіраваная пластыка, выразная архітэктоніка форм і мас, кантрастнасць святлоценявых, колеравых і фактурных эфектаў, выкарыстанне тыпавых зборных і арыгінальных элементаў і канструкцый, спалучэнне розных матэрыялаў, сакавітая паліхромія: жылы дом у Марселі (1947—52), капэла Нотр-Дам-дзю-О ў Раншане (1950—53), манастыр Ла-Турэт у Эвё каля Ліёна (1956—59) — усе ў Францыі, Нацыянальны музей заходняга мастацтва ў Токіа (1957—59), Цэнтр мастацтваў Гарвардскага ўніверсітэта ў Кембрыджы (ЗША; 1964), бальніца ў Венецыі (1965).

Будаўніцтва дыгарха курыраваў Джавахарлал Нэру, першы прэм’ер-міністр незалежнай Індыі. Горад быў створаны праекціроўшчыкамі цалкам «ад нуля», на новым месцы, да таго ж для цывілізацыі іншага тыпу, чым заходнія. У цэлым гэта быў зусім новы, невывучаны вопыт. Наступныя ацэнкі ў свеце гэтага горадабудаўнічага эксперыменту вельмі супярэчлівую. Тым не менш, у самой Індыі Чандыгарх лічыцца сёння адным з самых зручных і прыгожых гарадоў. Акрамя гэтага, у Індыі па праектах Карбюзье было ўзведзена некалькі будынкаў у горадзе Ахмадабад (1951—1957), — таксама вельмі арыгінальных і па пластыцы і па ўнутраным рашэнні.

1950-я-1960-я гады — час канчатковага прызнання Ле Карбюзье. Ён увенчаны лаўрамі, засыпаны замовамі, кожны яго праект рэалізуецца. У гэты час пабудаваны шэраг будынкаў, замацавалі яго славу еўрапейскага архітэктара-авангардыста № 1. Галоўныя з іх — капэла Раншан (1955, Францыя), Бразільскі павільён у студэнцкім гарадку ў Парыжы, комплекс манастыра Ля Турэта (1957—1960), будынак Музея заходняга мастацтва ў Токіа (1959). Будынкі, вельмі розныя па сваім архітэктурным вобразу, пластычнага рашэння, аб’ядноўвае адно — гэта ўсё арыгінальныя, наватарскія для свайго часу творы архітэктуры.

Адна з апошніх буйных работ Карбюзье — пабудаваны ў ЗША культурны цэнтр Гарвардскага універсітэта, Карпэнтэр-цэнтр візуальных мастацтваў (1959—1962). У гэтым будынку, у яго кідкіх нязвыклых формах, увасобіўся ўвесь шматстайны вопыт Карбюзье апошняга перыяду. У адрозненне ад калектыўнага праекта па стварэнні штаб-кватэры ААН, гэта адзіная пабудова Ле Карбюзье на тэрыторыі Паўночнай Амерыкі з афіцыйна зафіксаваным аўтарствам.

Карбюзье памёр ва ўзросце 77 гадоў, патануўшы, як мяркуецца, з-за сардэчнага прыступу, падчас заплыву ў мыса Ракебрун, на Міжземным моры, дзе ён жыў у сваім летнім доміку Le Cabanon. Гэта малюсенькая рэзідэнцыя, якая служыла яму доўгі час месцам адпачынку і працы, уяўляе сабой своеасаблівы ўзор мінімальнага жылля па Корбюзье. Працэс развітання з архітэктарам праходзіў у Луўры 1 верасня 1965 года пад кіраўніцтвам пісьменніка Андрэ Мальро, былога ў той час міністрам культуры Францыі. Карбюзье быў пахаваны побач з жонкай на могілках паміж гарадамі Ракебрун — Кап-Мартэн і Мэнтана.

Акрамя архітэктурнай спадчыны, Карбюзье пакінуў пасля сябе мноства твораў пластычнага мастацтва і дызайну — карцін, скульптур, графічных работ, а таксама узораў мэблі. Многія з іх захоўваюцца ў сходзе Фонду Ле Карбюзье, які знаходзіцца ў пабудаванай ім віле Ла Роша-Жанерэ, у Парыжы. А таксама ў павільёне Хэйдзі Вебер ў Цюрыху (Цэнтр Ле Карбюзье), выставачным будынку ў стылі хай-тэк, збудаваны па яго ж праекту.

У 2002 годзе Фонд Ле Карбюзье і Міністэрства культуры Францыі выступілі з ініцыятывай унесці творы Ле Карбюзье ў спіс помнікаў Сусветнага чалавечай спадчыны ЮНЕСКА. Заручыўшыся падтрымкай краін, на тэрыторыі якіх маюцца яго пабудовы — Францыі, Аргенціны, Германіі, Швейцарыі, Бельгіі, Індыі, Японіі — гэтыя арганізацыі падрыхтавалі спіс твораў Ле Карбюзье для ўключэння ў «Помнікі…» і ўнеслі сваю прапанову ў ЮНЕСКА ў студзені 2008 года.

• Буйвал В. Ле Карбюзье // Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 9: Кулібін — Малаіта / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 1999. — Т. 9. — 560 с. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0155-9 (т. 9).
• Кеннет Фремптон. Современная архитектура: Критический взгляд на историю развития. М., Стройиздат, 1990. ISBN 5-274-00223-4
• Уиттик Арнольд. Европейская архитектура XX века. Эра функционализма (1924 −1933 гг.), т.2. М., 1964
• Всеобщая история архитектуры, т. 11. Москва, 1973
• Ле Корбюзье. Архитектура XX века. Изд. Прогресс, 1977
• Ренато Де Фуско Ле Корбюзье — дизайнер. Мебель, 1929. «Советский художник», 1986
• Ле Корбюзье. Модулор: Опыт соразмерной масштабу человека гармоничной системы мер, применимой как в архитектуре, так и в механике. Стройиздат. 1976
• Ле Корбюзье, М. В. Предтеченский Путешествие на Восток. Стройиздат. 1991

• Афіцыйны сайт Фонда Ле Корбюзье у Парыжы Архівавана 26 лютага 2010.