Прусы

У паняцця ёсць і іншыя значэнні, гл. Прусы (значэнні).
Прусы †
Прусы забіваюць Адальберта
Агульная колькасць
Рэгіёны пражывання Прусія
Мова пруская
Рэлігія політэізм
Блізкія этнічныя групы яцвягі

Пру́сы (лац.: Pruteni) † — сярэдневяковы заходні балцкі народ, які насяляў паўднёва-усходняе ўзбярэжжа Балтыйскага мора (прыкладна да кан. XVII ст.).

Паходжанне і рассяленне

[правіць | правіць зыходнік]

Паходжанне прусаў, як і іншых балтаў, звязваюць з культурай шнуравой керамікі. Відавочна, далейшы працэс фарміравання адбываўся ўжо на поўдні Балтыкі, дзе продкі прусаў мелі цесныя кантакты з продкамі славян, да пачатку н.э. — кельтамі, затым — готамі.

У 98 г. н.э. Тацыт называў насельнікаў паўднёвага ўсходу Балтыкі «эстыямі» і сцвярджаў, што яны займаюцца земляробствам і гандлююць бурштынам, хаця самі яго каштоўнасці не разумеюць. Іардан (VI ст.) лічыў іх адным з плямён гоцкага саюза. Але ў II ст. н.э. Пталемей узгадваў народ Borusci. Паходжанне гэтай назвы з'яўляецца спрэчным. Большасць даследчыкаў звязвае яе з назвай ніжняга цячэння Нёмана (Рус, Русна), але ёсць гіпотэзы, што назва прусаў значыла проста «людзі», паходзіла ад назвы германскага народа фрызаў або была дадзена суседнімі народамі ў дачыненні да іх правадыроў і значыла «коннікі».

Канчаткова на фарміраванне і рассяленне прусаў паўплывала міграцыя славян ў VI—VIII стст., якія занялі тэрыторыі к захаду ад іх, а таксама выціскнулі ў Прыбалтыку балтаў, што да таго насялялі іншыя рэгіёны Усходняй Еўропы. Крыніцы высокага і позняга сярэднявечча фіксуюць прусаў на тэрыторыі к захаду і на поўнач ад Віслы, усходу ад Нёмана і далей. Прусы не мелі адзінства. Аўтары звычайна вылучалі пэўныя рэгіёны або плямёны, да якіх таксама часам далучалі яцвягаў і галіндаў. У гэтай сувязі спрэчным застаецца пытанне, ці можна лічыць прусаў адзіным народам.

Гісторыя

[правіць | правіць зыходнік]

У пісьмовых крыніцах гісторыя прусаў стала фіксуецца з IX ст. Відавочна ў IX—X ст, яны пацярпелі ад нападаў вікінгаў, але не былі заваяваны імі. Адам з Брэмена (XI ст.) называў іх людзьмі добразычлівымі, схільнымі да дапамогі, але наракаў на тое, што яны — паганцы. У 997 г. была прадпрынята першая няўдалая спроба ахрысціць гэты народ архібіскупам Адальбертам з Прагі, якая скончылася яго забойствам. У 1009 г. на мяжы Прусіі з Літвой загінуў місіянер Бруна з Квертфурта. Безвынікова скончылася місія оламаўцкага біскупа ў 1141 г.

Прускія аб'яднанні ў XIII ст.

З XII ст. тэрыторыя, населеная прусамі, стала аб’ектам польскай экспансіі. Прычым, у паходзе 1147 г. удзельнічалі прадстаўнікі Русі. 26 кастрычніка 1206 г. Папа Інакенцій III выдаў булу, у якой фактычна абвяшчаў крыжовы паход для хрысціянізацыі Прусіі. У 1215/1216 г. нават быў прызначаны прускі біскуп. Але дацкі напад 1210 г. і ваенныя кампаніі польскіх князёў 1220-ых гг. асаблівага плёну не прынеслі. У 1222 і 1226 гг. прусы самі нападалі на Польшчу. У 1224 г. жаданне далучыць Прусію да Рымскай імперыі выказаў нямецкі імператар. У гэтай сітуацыі Конрад I Мазавецкі звярнуўся за дапамогай да Тэўтонскага ордэна і перадаў яму ў карыстанне на 30 гадоў частку сваіх зямель.

Першыя 7 братоў Тэўтонскага ордэна на чале Германа Балка з’явіліся на памежжы Прусіі ў 1230 г. Але ўжо ў 1233 г. яны захапілі Самбію. Прусаў абвясцілі народам, падначаленым непасрэдна Папе і ордэну. У 1235 г. да Тэўтонскага ордэна быў далучаны рыцарскі ордэн Добжынскіх братоў, а ў 1237 г. — ордэн братоў-мечнікаў. У 1243 г. Прусія была падзелена тэўтонамі на 4 дыяцэзіі. Мясцовае насельніцтва некалькі разоў паднімала паўстанні супраць захопнікаў, але цярпела паражэнне. Адным з найбольш выдатных правадыроў паўстанцаў быў Генрых Монтэ. Заваяванне прусаў і яцвягаў працягвалася да 1283 г., пасля чаго ваенныя дзеянні былі перанесены ў Жамойць і Літву.

Аднак заваяванне не азначала поўнага вынішчэння народа. Прусы працягвалі існаваць яшчэ некалькі стагоддзяў і, у выніку, былі асіміляваны немцамі і літоўцамі.

Тапонім «Прусы» на тэрыторыі Беларусі. Крыніца: http://toponim.by/be/?q1=прус

У сувязі з войнамі Тэўтонскага ордэну й польскіх князёў на тэрыторыі Прусіі, частка тамтэйшага жыхарства была змушаная міграваць на ўсход, часткова ў Верхняе Панямонне, на землі роднасных прусам яцвягаў. Гэта адбылося ў апошняй траціне ХІІІ ст. У Іпаццеўскім летапісе ёсць запіс, у якім паведамляецца, што ў 1276 годзе прыйшлі Прусы да князя Трайдзеня, прыгнечваныя праз немцаў са сваёй айчыны. Ён жа прыняў іх да сябе і пасадзіў частку ў Горадні, а частку — у Слоніме. Польскі гісторык Е. Ахманьскі адзначаў, што размяшчэнне прусаў-борцяў абмяжоўваецца менавіта паўднёваю Літвою, наднёманскай і надвялейскай, куды ўцякалі са свае радзімы пад ціскам крыжакоў і яцвягі, шукаючы паратунку ў Літоўскім гаспадарстве. Е. Ахманьскі мяркуе таксама, што пад Радунню знаходзілася пруская калёнія Скалёва-Сколва, што складалася з групы вёсак, узнікненне якіх трэба звязваць з выправаю Кейстута й Альгерда на Скаловію ў 1365 годзе. На тэрыторыі Беларусі цяпер існуюць шматлікія тапонімы з коранем прус, у тым ліку вёскі Прусы (напрыклад, гл. Максім Лужанін) і інш.

Матэрыяльная культура

[правіць | правіць зыходнік]

Большасць крыніц сведчыць пра тое, што галоўным заняткам прусаў было земляробства. Тацыт лічыў, што ў гэтым заходнія балты былі больш паспяховымі, чым іх суседзі-германцы. Апрацоўка зямлі, вырошчванне і збор ураджаю вяліся з дапамогай плуга з жалезным лемешам, сярпа, касы-гарбушы. Галоўная сельскагаспадарчая культура — азімае жыта. Былі таксама вядомы авёс, лён, пшаніца, розныя віды гародніны.

Разам з земляробствам важную ролю адыгрывалі бортніцтва, лоў рыбы, паляванне на футравых звяроў і ласёў. У жывёлагадоўлі асаблівае месца займала конегадоўля. Прусы спажывалі конскае мяса і напоі з конскага малака. Лічылася, што іх п'юць толькі высакародныя, а простыя людзі і рабы — напоі з мёду.

Прусы здабывалі і ўмелі апрацоўваць балотнае жалеза, ліць бронзу, ведалі кераміку і ткацтва. Са старажытных часоў прусы збіралі, апрацоўвалі і гандлявалі бурштынам. Шырока былі распаўсюджаныя металічныя ўпрыгожванні, у тым ліку са срэбра: пераплеценыя каралі з кольцамі і дубчыкамі на канцах, пацеркі, шыйныя кольцы з падвескамі, фібулы і г. д. Часта яны аздабляліся выявамі рагатых жывёл. У III—IV ст. на поўдні прускіх зямель узнік так званы «ступеньчаты» стыль вырабу фібул. Археолагі лічаць насельніцтва старажытнай Прусіі заканадаўцам моды ў вытворчасці жаночых упрыгажэнняў сярод балтаў. Адсюль новыя стылі распаўсюджваліся ў іншыя землі.

Большасць насельніцтва жыла ў адносна невялікіх сельскагаспадарчых селішчах (10 — 14 гаспадарак). На мяжы I—II тыс. н. э. будаваліся пераважна прамавугольныя жытлы каркаснага тыпу памерамі ад 3,5 на 3 м да 5,6 на 4,4 м. Драўляны каркас ставіўся на мур з камення, абіваўся жэрдкамі і абмазваўся глінай. Унутры ладзіўся каменны агмень. Сустракаюцца заглыбленыя канструкцыі каркаснага тыпу (відавочна, выкарыстоўваліся як гаспадарчыя і часовыя пабудовы). Але разам з селішчамі існавалі добра ўмацаваныя гарадзішчы.

Арганізацыя

[правіць | правіць зыходнік]

Асновай арганізацыі прускага грамадства была сельская абшчына, якая фарміравала адно паселішча і складалася з пашыраных і малых нуклеарных сямей. На чале сям'і заўсёды стаяў мужчына. Ён мог забіць або прадаць у рабства любога члена сваёй сям'і. Маёмасць і гаспадарка пераходзілі ў спадчыну ад бацькі да сына. Жанчыны знаходзіліся ў падначаленым стане. Існаваў звычай куплі нявесты. Прычым, бацька і сын маглі купіць нявесту разам. Спачатку на ёй жаніўся бацька, а пасля яго смерці — сын.

У X—XIII стст. адбывалася сацыяльная дыферэнцыяцыя. Абсалютную большасць насельніцтва складалі асабіста свабодныя абшчыннікі, але да XIII ст. частка з іх ужо была ў залежным стане ад вярхушкі грамадства, прадстаўленай князямі і дружыннікамі, жыўшымі ў гарадзішчах. Вылучаліся багатыя і бедныя. На ніжняй прыступцы сацыяльнай лесвіцы стаялі рабы. Іх было мала, але яны з'яўляліся маёмасцю гаспадара.

Адзінай дзяржавы ў прусаў не было. У XIII ст. існаваў шэраг буйных аб'яднанняў:

  • Самбія (Sambia)
  • Натангія (Natangia)
  • Вармія (Varmia)
  • Пагудыя (Pogesania)
  • Памезанія (Pomesania)
  • Любавія (Lubavia)
  • Бартыя (Bartia)
  • Надрувія (Nadruvia)
  • Сасна (Sasna)
  • Кульм (Culm)

У складзе прускіх аб'яднанняў называлі таксама землі яцвягаў (Sudovia) і галіндаў (Galindia).

Этымалогія назваў застаецца спрэчнай. Невядома, ці былі гэтыя аб'яднанні тэрытарыяльнымі, племяннымі або прадстаўлялі першасныя малыя дзяржавы.

Мова

[правіць | правіць зыходнік]

Пруская мова адносіцца да балтыйскай моўнай групы. Да заваявання Тэўтонскім ордэнам пісьмовасці не мела.

Рэлігія

[правіць | правіць зыходнік]

Тацыт паведамляў, што заходнія балты шанавалі гаспадыню і нараджальніцу ўсіх багоў і ў якасці адметнага знака яе культа насілі выявы дзіка. Але ў пазнейшыя часы такі рэлігійны культ сярод прусаў быў невядомы.

Пётр з Дусбурга лічыў, што яны шанавалі ўсю прыроду замест бога. У казаннях пра забойства каталіцкіх місіянераў узгадваліся свяшчэнныя гаі і лясы. У прусаў меліся прадстаўнікі рэлігійных культаў, якія адыгрывалі важную ролю ў пахавальным абрадзе. Нябожчыкаў спальвалі ў спецыяльных месцах, а іх рэшткі хавалі ў урнах або гаршках у плоскіх долах. Разам з памерлымі спальваліся некаторыя іх рэчы, з заможнымі — коні. Пётр з Дусбурга апавядае пра вярхоўнага жраца Крыве, рэзідэнцыя якога знаходзілася ў Рамаве (Romouae) у Надрувіі. Яго ўлада распаўсюджвалася таксама на ўсходніх балтаў-паганцаў.

У крыніцах XVI—XVII стст. фігуравалі імёны старажытных багоў прусаў: Акапірмс (вярхоўны бог неба і зямлі), Пяркунас (бог маланкі), Патолс (бог смерці), Патрымпс (бог урадлівасці) і інш.

Гл. таксама

[правіць | правіць зыходнік]

Спасылкі

[правіць | правіць зыходнік]
Узята з "https://be.wikipedia.org/w/index.php?title=Прусы&oldid=4630858"