Veenborg

Voor de buitenplaatsen in Groningen, zie ook Lijst van voormalige borgen en buitenplaatsen in Groningen

Een veenborg was een landhuis of buitenplaats voor welgestelde burgers in de Groninger Veenkoloniën. Veenborgen ontstonden in de tweede helft van de 17e eeuw, in dezelfde periode als de buitenplaatsen in de Noord-Hollandse polders. In vergelijking met de borgen hadden ze vaak meer land in bezit, maar hadden ze meestal geen of in elk geval minder heerlijke rechten^[1], omdat de eigenaren vaak niet van adel waren. De Ennemaborg bij Midwolda wordt vaak ook een veenborg genoemd, maar vormt de voortzetting van een oudere borg. Dat geldt ook voor het voormalige steenhuis Huninga te Oostwold en de verdwenen Huningaborg te Beerta.

Veenborgen kwamen voort uit de hofsteden die groenten verbouwden voor de werkers die zich bezighielden met de vervening. Ze werden later zomers bewoond door de families die participeerden in de veenkoloniale compagnieën en maatschappijen. Deze families waren meestal afkomstig uit het stadspatriarchaat van Groningen. Veel veenborgen verrezen aan het Winschoterdiep nabij Hoogezand en Sappemeer en langs het Ooster- en Westerdiep in Veendam. Hier was namelijk voor weinig geld veel grond beschikbaar en de kanalen zorgden voor een goede verbinding met de stad Groningen.^[2] In de loop van een of twee generaties konden dergelijke hofsteden vaak uitgroeien tot fraaie woningen die het uiterlijk aanzien hadden van een borg. In tegenstelling tot de borgen, dienden de veenborgen met name als plaats van ontspanning, hetgeen terug te zien is in de namen die ze werden gegeven.

De vroegste veenborgen waren eenvoudig van aard, zoals bijvoorbeeld te zien op een tekening van de veenborg Welgelegen in Kleinemeer uit 1690, waarop deze is afgebeeld als een eenvoudig dwarshuis van een bewoningslaag met een zadeldak. Andere veenborgen, zoals Vosholen waren in die tijd nog eenvoudiger van bouw. De meeste van de veenborgen ontleenden hun status in die tijd dan waarschijnlijk ook niet aan het gebouw zelf, maar aan de tuin- of parkaanleg, die tot de verbeelding sprak en werd geroemd in reisverslagen uit de 17e en 18e eeuw. De eerste grootser opgezette veenborg was Vredenburg bij Hoogezand, waar in vroeger tijden zeven veenborgen hebben gestaan.

Gebouw	Plaats	Periode	Afbeelding
Amsingh	Zuidbroek	18e eeuw	Betreft hoek Heiligelaan-Uiterburen
Ballingaheerd	Scharmer	18e eeuw-na 1807
(Oud) Buitenwoel	Veendam	ca. 18e eeuw-1908
Croonhoven	Sappemeer	1652/55/60-1787
Drieborg	Ommelanderwijk	1700?-vóór 1781
Duirsema Clappe	Zuidbroek-Westeind	1755 verkocht
Forsten	Wildervank	afgebroken
Jagtwijk	Foxham
(Van) Laanhoven	Westerbroek	afgebroken
Langwijk	Westerbroek	ca. 1780-heden
Meerzicht	Westerbroek	afgebroken
Nijenhof	Slochteren
Offerhaus	Veendam
Overveen	Scharmer	?-1888
Overwater	Martenshoek
Rozenburg	Scharmer	?
Ruitenborg (De Ruten of Fromaborg)	Froombosch	voor 1631 - na 1831
Rustenbroek	Zuidbroek	tot ca. 1800	Betreft Kerkstraat 71
Somerlust/Zomerlust	Veendam
Sorghvliet	Hoogezand
Sorghvliet	Veendam	ca. 1647-voor 1818
Stadwijk	Sappemeer
Tamminga Clappe	Zuidbroek-Westeind	verkocht 1757
Tilburg/Tilbörg (Van Arnhem)	Borgweg/Foxham/Foxholsterbosch	18e eeuw-1924
Vaartwijk/Tjadenhoeve	Westerbroek	1740/80-nu
Veenlust (Ommelander Huis)	Veendam	?-1883
Veenhuizen	Noordbroek	voor 1680-1853
Vosholen	Kleinemeer	ca. 1706-jaren 1890
Vossenborg & Vischwijk	Harkstede	18e eeuw-begin 19e eeuw
Vredenburg	Hoogezand	1664-1805
Vredenrust (Vrede en Rust)	Veendam
Welgelegen	Kleinemeer	ca. 1655-nu
Werk en Rust	Scharmer	?-in 1828 pastorie
Wildervanck (Swijghmanheerd)	Zuidbroek	1740-nu	Betreft Kerkstraat 63a, sinds 2005 Rustenbroek genoemd
Woellust	Wildervank	1747-1783
Woelwijk	Kleinemeer	18e eeuw-na 1768
Woortman	Wildervank	afgebroken

• Johan de Haan, Hier ziet men uit paleizen. Het Groninger interieur in de zeventiende en achttiende eeuw, Assen, Van Gorcum, 2005, p. 180-181
• G.N. Schutter, Borgen en hofsteden in en om Hoogezand-Sappemeer, Bedum 1996